Türkiye 20 yıl evvel nasıl bir demokrasi ve insan hakları ortamına sahipti? AKP iktidara geldikten daha sonra bu tablo ne istikamette değişti, hangi kırılma noktaları yaşandı? İnsan hakları savunucuları DW Türkçe için kıymetlendirdi.
14 Ağustos 2001 yılında kurulan AKP, 3 Kasım 2002’de yapılan genel seçimlerden bu yana iktidarda. Bülent Ecevit hükümeti iktidarı devrederken, Doğu ve Güneydoğu için olağanüstü Hal, 30 Kasım 2002’de sona erecek biçimde son defa uzatılmıştı.
AKP özgürlükçü bir toplum ve sivil bir Anayasa vaadiyle iktidara geldi.
Pekala, bu vaatlerini ne kadar gerçekleştirebildi?
Mevt cezası kaldırıldı
DW Türkçe’ye konuşan İnsan Hakları Derneği (İHD) Eş Genel Lideri Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara geldiğinde Avrupa Birliği üyelik müzakerelerinin devam ettiğine ve AKP’nin bu ıslahat sürecini 2004 yılında kadar devam ettirdiğine dikkat çekiyor.
3 Ağustos 2002’de Türkiye’de mevt cezası Meclis oylamasıyla kaldırılırken, 2003 ve 2004 yılında yapılan düzenlemelerle bu ceza, Anayasa ve bütün kanunlardan büsbütün temizlendi.
İnsan haklarının korunması bağlamında 2012’de Anayasa Mahkemesi’ne ferdi müracaatın yolunun açılması kıymetli kazanımlardan biri oldu. Lakin elde edilen bu kazanımlar, yargının siyasallaştığı tartışmalarıyla gölgede kaldı. Seyahat Parkı, Osman Kavala, Selahattin Demirtaş, Cumhuriyet gazetesi, Sözcü, ÇHD ve bir fazlaca dava, Türkiye’de yargının AKP’nin siyasal stratejilerinin kesimi haline geldiği tenkitlerine yol açtı.
2013’te Seyahat Parkı eylemleri sırasında demokratik taleplerini lisana getiren göstericiler, hak ihlallerine yol açan güç kullanmasıyla karşılaştı. Bu tarihten daha sonra toplantı ve şov yürüyüşü hakkının giderek engellendiği bir müddetç yaşandı.
DW Türkçe’ye konuşan Barış Vakfı Genel Lideri Hakan Tahmaz, “Örneğin barış hakkı Birleşmiş Milletler mukavelesinde, memleketler arası evraklarda yer almasına karşın bugün barış talep etmek, barışı dillendirmek yasaktır. Barış talep eden, vatan hainliği ile bölücülük ile suçlanabilmektedir. Şov yapma hakkı keza bu biçimdedir” diyor.
Kürt sıkıntısı
Kürt sorununda de inişli çıkışlı bir müddetç yaşandı. PKK önderi Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında Türkiye’ye teslim edilmesinin akabinde 2002 yılı prestijiyle silahlı çatışmaların yok denecek kadar azaldığını tabir eden Öztürk Türkdoğan, bu sorunun siyasi yollarla tahlili noktasında kıymetli bir fırsat yakalansa da AKP’nin bunu değerlendiremediğini belirtiyor.
Öztürk Türkdoğan
2013 yılında başlayan son barış ve tahlil sürecinde ise AKP’nin hayli değerli adımlar attığını vurgulayan Türkdoğan, “Fakat bilhassa 28 Şubat 2015 tarihindeki Dolmabahçe Deklarasyonu adıyla anılan, Abdullah Öcalan’ın kaleme alıp Sırrı Süreyya Başkan’ın okuduğu lakin okuduğu sırada devlet, iktidar partisi ve hükümet yetkililerinin HDP ile bir arada bulundukları ortamdaki konsensüs maalesef ilerletilemedi. Türkiye AKP iktidarı zamanında Kürt sıkıntısını, Türkiye’nin en büyük sıkıntısını çözme fırsatına en yakın olduğu vakitte çözemedi” diyor.
2015’te tahlil sürecinin sonlandırılması ise hak ihlallerinin arttığı bir periyodu birlikteinde getirdi.
Türkdoğan, 24 Temmuz 2015’te başlatılan operasyonlarla birlikte süratle antidemokratik bir surece evrilen, ağır hak ihlallerinin yaşandığı bir periyoda girildiğini savunarak “Türkiye, birinci sefer uzun vadeli sokağa çıkma yasaklarıyla tanıştı AKP periyodunda. 16 Ağustos 2015’te Muş Varto’da başlayan o süreç, hala birtakım köylerde ve ilçelerde devam ettirilmektedir” diye ekliyor.
OHAL daha sonrası devir
15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsünün akabinde gelen iki yıllık OHAL periyodu ise en değerli kırılma noktalarından biri oldu. Gözaltı müddetlerinin uzadığı, çıkarılan Kanun Kararında Kararname’lerle (KHK) fazlaca sayıda derneğin kapatıldığı, binlerce kişinin kamudan ihraç edildiği süreç yaşandı. 2002’de AKP iktidara geldiğinde Terörle Çaba Kanunu (TMK) kapsamındaki cürümler bakımından gözaltı müddeti yedi gündü. Bu mühlet OHAL’in birinci altı ayında 30 güne çıkarılırken çabucak sonrasında 14 güne ve akabinde 12 güne indirildi.
OHAL periyodu içerisinde Türkiye’nin Anayasal rejimi de değiştirildi. Türkdoğan, “16 Nisan 2017 tarihindeki Anayasa Referandumu ile Türkiye tek kişi idaresine dayalı, otoriter bir Başkanlık modeline geçti. 7145 Sayılı Kanun’la OHAL vaktinde kullanılacak yetkilerin büyük kısmı üç yıllığına uzatıldı. Bu yıl da bu yetkiler bir yıl daha uzatıldı. Yani aslında şu anda Türkiye uzatılmış bir OHAL rejimi altında daha otoriter bir idareyle yönetiliyor. bu biçimde olunca da birfazlaca temel hakta önemli manada kısıtlama sorunu yaşandığını söyleyebiliriz” diyor.
Hakan Tahmaz da yapılan rejim değişikliği ile şimdi bütün yasal teminatların fiilen ortadan kalktığı görüşünde. Tahmaz, “Yasalarda, Anayasa’da, milletlerarası kontratlarda var olan hakların fiilen kullanılamaz noktaya geldiği, kanunların hiç bir alanda geçerliliği olmadığı epeyce açık. Medya alanında bu biçimde, yargı alanında bu biçimde, yasama alanında bu biçimde. Basın yasasında hiç bir değişiklik yapılmamasına karşın bugün iktidarı eleştirebilir bir medyadan, kuvvetli bir gazetecilikten kelam etmek mümkün değil. Hakların kullanılmasının tek bir şartı var, o da iktidara biat etmek” sözlerini kullanıyor.
Uygulanmayan AİHM kararları
AKP devrinin en kıymetli özelliklerinden biri milletlerarası kontratların uygulanmasındaki dertler oldu. Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara gelmedilk evvel Türkiye’nin teğe bir uygulamadığı bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) sonucuna rastlanmadığını vurguluyor. Dört yılı aşkın müddettir cezaevinde olan HDP’nin eski Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş ve 18 Ekim 2017’de gözaltına alınan iş insanı ve aktivist Osman Kavala ile ilgili AİHM kararlarını hatırlatan Türkdoğan, şöyleki devam ediyor: “Büyük Daire kararlarının uygulanmamış olması ve uygulanmayacağının deklare edilmiş olması, AKP iktidarının AİHM üzere bağlayıcı karar olan bir yüksek mahkeme sonucuna direnç geliştirecek kadar insan hakları alanında taviz verdiğini gösteriyor ki bu aslında çok dramatik bir gerilemedir.”
İstanbul Mukavelesi
Öte yandan 2011’de Türkiye’nin birinci imzacısı olduğu ve 2014’te yürürlüğe giren İstanbul Mukavelesi yakın vakitte tek taraflı feshedildi. İHD Lideri Türkdoğan, bunun da temel haklarda geriye gidişin başka bir göstergesi olduğunu vurguluyor.
Geçen yıl sonunda ise AKP tarafınca 2005’te yürürlüğe konan ve daha özgürlükçü olduğu tabir edilen Dernekler Kanunu’ndan daha geriye giden düzenlemeler yapıldı. Dernek kontrolleri zarurî hale getirildi ve derneklere kayyum atanmasının yolu açıldı.
HDP’ye kapatma davası
Hakan Tahmaz, demokrasinin temel asıllarından biri olan siyasi örgütlenme alanında da geriye gidiş olduğuna dikkat çekiyor. Tahmaz, “Meclisin üçüncü büyük partisi olan ve Kürtlerin oyunun büyük bir kısmını alan HDP’nin iki ana dava ile karşı karşıya kalarak büyük baskı altında olduğu hayli açık gerçek. Kapatma ile yüz yüze. bir daha iki tane partinin bir yıldan fazla vakittir kurulmak için, dilekçe vermek için İçişleri Bakanlığı’nın kapısında bekletiliyor olması, kanunlara karşın, Anayasa’ya karşın bu hakkın dahi kullanılamamış olması fazlaca önemli” diyor.
Cezaevlerindeki meseleler
AKP’nin birinci senelerında neredeyse sıfıra inen gözaltında kayıplar sorunu da OHAL sürecinin akabinde bir daha ortaya çıktı. İHD’ye 30’a yakın şahısla ilgili bu istikamette müracaat yapıldı.
Cezaevlerinden gelen çıplak arama, kelepçeli muayene üzere şikayetler ise son periyotta azap konusunu gündemde tutuyor. Hak savunucuları, Türkiye’nin, bu bahiste belirli adımlar atmış olsa da işkenceyi tedbire konusundaki nazaranvini tam olarak yerine getiremediği görüşünde.
İHD’ye bakılırsa AKP periyodunda cezaevinde olanların sayısı 55 binden 300 bin civarına çıktı. Adliyeye yolu düşenlerin sayısı milyonu geçiyor. İnsan hakları savunucularına nazaran bu durum, toplumun önemli bir baskıyla karşı karşıya olduğunun bir göstergesi.
Öztürk Türkdoğan “20 yıl daha sonra Türkiye demokratik ve sivil bir Anayasa’ya kavuşamadı, Kürt meselesini çözemedi, kişisel hak ve özgürlük alanında daha yüksek standartların olduğu bir noktaya gelemedi, Avrupa Birliği’ne tam üye olamadı. 20 yıl daha sonra hapishanedeki insan sayısı daha az olamadı. Şov hakkının kullanılmasıyla ilgili epeyce önemli yasaklama önlemleri var” diyor ve bunun, özgürlükçü toplum vaadiyle iktidara gelen bir partinin, toplumu büsbütün kontrol altına almaya dönük otoriter bir noktaya evrilmesinin dramatik bir hikayesi olduğunu tabir ediyor.
Pelin Ünker
© Deutsche Welle Türkçe
14 Ağustos 2001 yılında kurulan AKP, 3 Kasım 2002’de yapılan genel seçimlerden bu yana iktidarda. Bülent Ecevit hükümeti iktidarı devrederken, Doğu ve Güneydoğu için olağanüstü Hal, 30 Kasım 2002’de sona erecek biçimde son defa uzatılmıştı.
AKP özgürlükçü bir toplum ve sivil bir Anayasa vaadiyle iktidara geldi.
Pekala, bu vaatlerini ne kadar gerçekleştirebildi?
Mevt cezası kaldırıldı
DW Türkçe’ye konuşan İnsan Hakları Derneği (İHD) Eş Genel Lideri Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara geldiğinde Avrupa Birliği üyelik müzakerelerinin devam ettiğine ve AKP’nin bu ıslahat sürecini 2004 yılında kadar devam ettirdiğine dikkat çekiyor.
3 Ağustos 2002’de Türkiye’de mevt cezası Meclis oylamasıyla kaldırılırken, 2003 ve 2004 yılında yapılan düzenlemelerle bu ceza, Anayasa ve bütün kanunlardan büsbütün temizlendi.
İnsan haklarının korunması bağlamında 2012’de Anayasa Mahkemesi’ne ferdi müracaatın yolunun açılması kıymetli kazanımlardan biri oldu. Lakin elde edilen bu kazanımlar, yargının siyasallaştığı tartışmalarıyla gölgede kaldı. Seyahat Parkı, Osman Kavala, Selahattin Demirtaş, Cumhuriyet gazetesi, Sözcü, ÇHD ve bir fazlaca dava, Türkiye’de yargının AKP’nin siyasal stratejilerinin kesimi haline geldiği tenkitlerine yol açtı.
2013’te Seyahat Parkı eylemleri sırasında demokratik taleplerini lisana getiren göstericiler, hak ihlallerine yol açan güç kullanmasıyla karşılaştı. Bu tarihten daha sonra toplantı ve şov yürüyüşü hakkının giderek engellendiği bir müddetç yaşandı.
DW Türkçe’ye konuşan Barış Vakfı Genel Lideri Hakan Tahmaz, “Örneğin barış hakkı Birleşmiş Milletler mukavelesinde, memleketler arası evraklarda yer almasına karşın bugün barış talep etmek, barışı dillendirmek yasaktır. Barış talep eden, vatan hainliği ile bölücülük ile suçlanabilmektedir. Şov yapma hakkı keza bu biçimdedir” diyor.
Kürt sıkıntısı
Kürt sorununda de inişli çıkışlı bir müddetç yaşandı. PKK önderi Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında Türkiye’ye teslim edilmesinin akabinde 2002 yılı prestijiyle silahlı çatışmaların yok denecek kadar azaldığını tabir eden Öztürk Türkdoğan, bu sorunun siyasi yollarla tahlili noktasında kıymetli bir fırsat yakalansa da AKP’nin bunu değerlendiremediğini belirtiyor.
Öztürk Türkdoğan
2013 yılında başlayan son barış ve tahlil sürecinde ise AKP’nin hayli değerli adımlar attığını vurgulayan Türkdoğan, “Fakat bilhassa 28 Şubat 2015 tarihindeki Dolmabahçe Deklarasyonu adıyla anılan, Abdullah Öcalan’ın kaleme alıp Sırrı Süreyya Başkan’ın okuduğu lakin okuduğu sırada devlet, iktidar partisi ve hükümet yetkililerinin HDP ile bir arada bulundukları ortamdaki konsensüs maalesef ilerletilemedi. Türkiye AKP iktidarı zamanında Kürt sıkıntısını, Türkiye’nin en büyük sıkıntısını çözme fırsatına en yakın olduğu vakitte çözemedi” diyor.
2015’te tahlil sürecinin sonlandırılması ise hak ihlallerinin arttığı bir periyodu birlikteinde getirdi.
Türkdoğan, 24 Temmuz 2015’te başlatılan operasyonlarla birlikte süratle antidemokratik bir surece evrilen, ağır hak ihlallerinin yaşandığı bir periyoda girildiğini savunarak “Türkiye, birinci sefer uzun vadeli sokağa çıkma yasaklarıyla tanıştı AKP periyodunda. 16 Ağustos 2015’te Muş Varto’da başlayan o süreç, hala birtakım köylerde ve ilçelerde devam ettirilmektedir” diye ekliyor.
OHAL daha sonrası devir
15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsünün akabinde gelen iki yıllık OHAL periyodu ise en değerli kırılma noktalarından biri oldu. Gözaltı müddetlerinin uzadığı, çıkarılan Kanun Kararında Kararname’lerle (KHK) fazlaca sayıda derneğin kapatıldığı, binlerce kişinin kamudan ihraç edildiği süreç yaşandı. 2002’de AKP iktidara geldiğinde Terörle Çaba Kanunu (TMK) kapsamındaki cürümler bakımından gözaltı müddeti yedi gündü. Bu mühlet OHAL’in birinci altı ayında 30 güne çıkarılırken çabucak sonrasında 14 güne ve akabinde 12 güne indirildi.
OHAL periyodu içerisinde Türkiye’nin Anayasal rejimi de değiştirildi. Türkdoğan, “16 Nisan 2017 tarihindeki Anayasa Referandumu ile Türkiye tek kişi idaresine dayalı, otoriter bir Başkanlık modeline geçti. 7145 Sayılı Kanun’la OHAL vaktinde kullanılacak yetkilerin büyük kısmı üç yıllığına uzatıldı. Bu yıl da bu yetkiler bir yıl daha uzatıldı. Yani aslında şu anda Türkiye uzatılmış bir OHAL rejimi altında daha otoriter bir idareyle yönetiliyor. bu biçimde olunca da birfazlaca temel hakta önemli manada kısıtlama sorunu yaşandığını söyleyebiliriz” diyor.
Hakan Tahmaz da yapılan rejim değişikliği ile şimdi bütün yasal teminatların fiilen ortadan kalktığı görüşünde. Tahmaz, “Yasalarda, Anayasa’da, milletlerarası kontratlarda var olan hakların fiilen kullanılamaz noktaya geldiği, kanunların hiç bir alanda geçerliliği olmadığı epeyce açık. Medya alanında bu biçimde, yargı alanında bu biçimde, yasama alanında bu biçimde. Basın yasasında hiç bir değişiklik yapılmamasına karşın bugün iktidarı eleştirebilir bir medyadan, kuvvetli bir gazetecilikten kelam etmek mümkün değil. Hakların kullanılmasının tek bir şartı var, o da iktidara biat etmek” sözlerini kullanıyor.
Uygulanmayan AİHM kararları
AKP devrinin en kıymetli özelliklerinden biri milletlerarası kontratların uygulanmasındaki dertler oldu. Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara gelmedilk evvel Türkiye’nin teğe bir uygulamadığı bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) sonucuna rastlanmadığını vurguluyor. Dört yılı aşkın müddettir cezaevinde olan HDP’nin eski Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş ve 18 Ekim 2017’de gözaltına alınan iş insanı ve aktivist Osman Kavala ile ilgili AİHM kararlarını hatırlatan Türkdoğan, şöyleki devam ediyor: “Büyük Daire kararlarının uygulanmamış olması ve uygulanmayacağının deklare edilmiş olması, AKP iktidarının AİHM üzere bağlayıcı karar olan bir yüksek mahkeme sonucuna direnç geliştirecek kadar insan hakları alanında taviz verdiğini gösteriyor ki bu aslında çok dramatik bir gerilemedir.”
İstanbul Mukavelesi
Öte yandan 2011’de Türkiye’nin birinci imzacısı olduğu ve 2014’te yürürlüğe giren İstanbul Mukavelesi yakın vakitte tek taraflı feshedildi. İHD Lideri Türkdoğan, bunun da temel haklarda geriye gidişin başka bir göstergesi olduğunu vurguluyor.
Geçen yıl sonunda ise AKP tarafınca 2005’te yürürlüğe konan ve daha özgürlükçü olduğu tabir edilen Dernekler Kanunu’ndan daha geriye giden düzenlemeler yapıldı. Dernek kontrolleri zarurî hale getirildi ve derneklere kayyum atanmasının yolu açıldı.
HDP’ye kapatma davası
Hakan Tahmaz, demokrasinin temel asıllarından biri olan siyasi örgütlenme alanında da geriye gidiş olduğuna dikkat çekiyor. Tahmaz, “Meclisin üçüncü büyük partisi olan ve Kürtlerin oyunun büyük bir kısmını alan HDP’nin iki ana dava ile karşı karşıya kalarak büyük baskı altında olduğu hayli açık gerçek. Kapatma ile yüz yüze. bir daha iki tane partinin bir yıldan fazla vakittir kurulmak için, dilekçe vermek için İçişleri Bakanlığı’nın kapısında bekletiliyor olması, kanunlara karşın, Anayasa’ya karşın bu hakkın dahi kullanılamamış olması fazlaca önemli” diyor.
Cezaevlerindeki meseleler
AKP’nin birinci senelerında neredeyse sıfıra inen gözaltında kayıplar sorunu da OHAL sürecinin akabinde bir daha ortaya çıktı. İHD’ye 30’a yakın şahısla ilgili bu istikamette müracaat yapıldı.
Cezaevlerinden gelen çıplak arama, kelepçeli muayene üzere şikayetler ise son periyotta azap konusunu gündemde tutuyor. Hak savunucuları, Türkiye’nin, bu bahiste belirli adımlar atmış olsa da işkenceyi tedbire konusundaki nazaranvini tam olarak yerine getiremediği görüşünde.
İHD’ye bakılırsa AKP periyodunda cezaevinde olanların sayısı 55 binden 300 bin civarına çıktı. Adliyeye yolu düşenlerin sayısı milyonu geçiyor. İnsan hakları savunucularına nazaran bu durum, toplumun önemli bir baskıyla karşı karşıya olduğunun bir göstergesi.
Öztürk Türkdoğan “20 yıl daha sonra Türkiye demokratik ve sivil bir Anayasa’ya kavuşamadı, Kürt meselesini çözemedi, kişisel hak ve özgürlük alanında daha yüksek standartların olduğu bir noktaya gelemedi, Avrupa Birliği’ne tam üye olamadı. 20 yıl daha sonra hapishanedeki insan sayısı daha az olamadı. Şov hakkının kullanılmasıyla ilgili epeyce önemli yasaklama önlemleri var” diyor ve bunun, özgürlükçü toplum vaadiyle iktidara gelen bir partinin, toplumu büsbütün kontrol altına almaya dönük otoriter bir noktaya evrilmesinin dramatik bir hikayesi olduğunu tabir ediyor.
Pelin Ünker
© Deutsche Welle Türkçe