JoKeR
Active member
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Evliya Çelebi Çalışmaları Merkezi Müdürü Prof. Dr. Musa Duman ile yeni kurulan merkezin faaliyetlerini, maksatlarını ve Evliya Çelebi etrafında gelişen kimi “efsaneleri” konuştuk.
Evliya Çelebi ve Seyahatname’si ile bir akademisyen olarak ne vakit tanıştınız?
1986’da Türk Tarih Kurumu’nun öncülüğünde, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Lisanı ve Edebiyatı ile Tarih Kısmı hocalarının ortasında yer aldığı bir komite kurulmuştu. Komitenin maksadı Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin bilimsel bir neşrini yapmak.
SEYAHATNAME İÇİN KURULAN KOMİSYON
Kimler vardı kurulda?
Bu kurulun ortasında Bekir Kütükoğlu, Orhan Şaik Gökyay, Ömer Faruk Akün, Mertol Tulum ve daha diğer hocalarımız vardı. Evliya Çelebi’nin bilimsel yayınında nasıl bir metot takip edilmesi gerektiği işini Hocamız Mertol Tulum’a havale etmişlerdi. Tam o sırada ben ve arkadaşım Hayati Develi, Mertol Tulum’un yanında doktora çalışması yapıyorduk. Mertol Hoca, bizi, bu yayın çalışmasında kullanmak üzere, yayın kriterlerinin belirlenmesinde yönlendirici olabilecek filolojik malzemeyi seyahatnamenin birinci cildinden derlemek için çalışma yapmakla nazaranvlendirdi. Bu çalışmayla meşgulken, bir taraftan da artık tez konusunu belirlemek durumundaydık. Seyahatnamedeki kıymetli filolojik malzemeyi görür görmez, hocamızla da istişare ederek doktoramızı bu hususta yapma sonucu aldık. bu biçimdece Hayati Beyefendiyle birlikte Seyahatname’nin yazmalarına, filolojik hususiyetlerine yakınlaştık. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin birinci üç cildindeki filolojik bilgilerin incelendiği doktora çalışmaları olarak 1995 yılında Türk Lisan Kurumu Yayınları içinde yayımlanmıştı.
Kurulun çalışmaları nasıl sonuçlandı pekala?
Bu kurul çalışmalarına devam edemedi. kimi vakit bu komitenin yalnızca bizim doktora çalışmalarımıza vesile olsun diye kurulmuş olduğunu düşünüyorum…(Gülüyor) Zira biz o periyotta bu proje için Türk Tarih Kurumu tarafınca Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nden temin edilen siyah beyaz yazma fotokopileri üzerinden çalıştık. Bu malzemeyi temin etmek fazlaca zordu o senelerda. Artık bizim gençlere hayal üzere geliyordur muhtemelen… Doktora daha sonrasında da Evliya Çelebi ve seyahatnamesiyle irtibatım devam etti. Seyahatnamenin anlatım ve lisan özellikleri üzerine çalıştım, ayrıyeten bir de seçme metinler yayınladım.
HARİTALAR, YEMEK KÜLTÜRÜ, SEYAHAT ROTALARI…
Evliya Çelebi Çalışmaları Merkezi’nin kuruluşuna kadar ulaştı bu ilginiz. Merkez nasıl kuruldu?
Öncelikle şunu söyleyeyim: Seyahatname yalnızca bölümünün değil Osmanlı alanı Türk edebiyatının en kıymetli nesir ustalarından olduğu kabul edilen Evliya Çelebi’nin o dönem Osmanlı coğrafyasını aksettiren bir kültür hazinesi… Bunu herkes söylüyor. Alışılmış bu biçimde bir eser ve müellifi da bir araştırma merkezini hak ediyordu. Biliyorsunuz Evliya Çelebi İstanbullu bir seyyah. ötürüsıyla onun için Türkiye’de, İstanbul’da bir araştırma merkezinin kurulması epey değerliydi. Evliya Çelebi’yi odağa alan, bununla birlikte çağını, yapıtını, seyahat külçeşidini araştıran çalışmaların yer aldığı bir merkez olsun istedik. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi bünyesinde merkezimizi kurduk, yirmiye yakın hocamızla birlikte.
Merkezin amaçları içinde neler var hocam?
Öncelikle Evliya ile, yapıtıyla, seyahat kültürüyle ilgili hususlar çalışan yüksek lisans ve doktora öğrencilerine danışmanlık yapmak var. Evliya ve Seyahatname, seyahat, seyahat edebiyatı üzere alanlarla ilgili yapılmış çalışmalarla bir kütüphane kurmak istiyoruz. Ayrıyeten sitemizde bir bibliyografya da oluşturacağız. Birinci kademede haritalar, seyahat rotaları, yemek kültürü vs. alanlarında projeler üreteceğiz. Bu ortada Seyahatname konuşmalarına da başladık. Türkiye’den ve yurtharicinden Evliya uzmanları her ay farklı bir mevzuyu ele alıp anlatıyorlar. Seyahatnamedeki bütün sözleri kapsayan bir kelamlık hazırlayacağız. Bütün bunları birilerinin yapması gerekiyordu, biz üstlenmiş olduk.
SEYAHATNAME’NİN TEKRAR YAYINLANMASI GEREKİR
Pekala merkez olarak Seyahatname’nin yeni bir yayınını düşünüyor musunuz?
Seyahatname’nin tam metni birinci kez İkdam gazetesinin sahibi Ahmed Cevdet Bey’in çabasıyla İstanbul’da basılmaya başlanıyor. 1890’lı senelerda basılmaya başlayan ciltler, lakin 1938’de tamamlanıyor. Bu yayın metnin aslından birtakım cümleler çıkarılmış, kimi modüller özetlenerek verilmiş, okunamayan sözlerin yerine öbür sözler yakıştırılmış, lisan ve üslup değiştirilip epey yerde yenileştirmeler yapılmış bir yayın.
Sansürlenen yerler de vardı değil mi?
Sansürlenmiş epeyce yeri vardı ve bu yayın 1996’ya kadar Evliya ve seyahatname üzerine yapılan bilimsel çalışmaların temel kaynağıydı maalesef. Ta ki 1996-2007 yılları içinde Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan ciltlere kadar… Bu yayın, fazlaca büyük emekler verilerek hazırlanmış pahalı bir yayın. Hem hazırlayanları birebir vakitte YKY’yi tebrik etmek lazım. Lakin bugün geldiğimiz noktada Seyahat-name’nin bir daha yayınlanması gerekir. Zira bu yapıtı tarihçi hocalarımız, tarihçi gözüyle yaptı. aslına bakarsanız filolojik bir neşir yapmadıklarını belirtiyorlardı. Artık artık lisan ve filoloji biliminin hassasiyeti gözetilerek bir daha yayınlanması gerekiyor. Zira Seyahatname’de Evliya Çelebi kimi vakit etnik ve mahalli söyleyiş özelliklerini, kimi vakit 17. yüzyıl Türkçesinin İstanbul ve etrafında oluşan ve bugün standart yazı lisanımızın temelini teşkil eden seslendirmeleri yansıtıyor. bu biçimdece anlıyoruz ki “yanlış” diye görülen neredeyse her yazılışın filolojik olarak bir manası var. Seyahatname’nin yazmasının ses bilgisi en üst düzeyde bilgili ve şuurlu bir müellifin elinden çıktığını görüyoruz. Bütün bu kıymetinden dolayı biz merkez olarak Seyahatname’nin bir daha yayını konusunda istişarelere başladık, yakın vakitte hoş haberler vereceğimizi ümit ediyorum.
Fuzuli yaparsa beceri, evliya yaparsa yalancı!
Direkt sorayım: Evliya Çelebi yalancı mı?
Evliya Çelebi gezip gördüğü bir yerin tarihini, insanlarını, yetiştirdiği eserleri, toplumsal ve etnik yapısını, adetlerini anlatırken gördüğü yahut dinlediği olağanüstü olayları iki biçimde aktarıyor: Birincisi şahsen gördüğünü söyleyerek ikincisi de anlatanların ağzından“derler amma görmedim”, “acayip rivayettir” üzere tabirlerle aktararak. Bu konuları dikkate almadan, diğerlerinden naklettiği inanılması güç olayları yahut mübalağalı anlatımları Evliya Çelebi’nin kendi sözleriymiş üzere öne sürmek yapıtın ve müellifin güvenilirliğini azaltıyor.
örneğin Erzurum’daki kedi meselesi…
Evet… Bu Evliya Çelebi’nin birinci akla gelen ve herkesçe bilinen, Erzurum’un soğuğunu tabir etmek için anlattığı bir olay.Evliya, Seyahatname’de, “Bir defa bir kedi damdan dama atlarken donup kaldı. Bahar gelince don çözülmüş, kedide ‘mırnav’ diyerek yere düşmüş” diyor. Bunları anlattıktan daha sonra Evliya diyor ki, “Meşhur latife-i darbımeseldir”. Yani bu, Evliya Çelebi’nin şahit olduğu bir hadise değil, Erzurum soğuğunun şiddetini anlatmak üzere yörede anlatılan bir söylentinin nakledilmesinden ibaret. bir daha anlattığı kimi konularda da metnini okunur hale getirmek için mübalağayı bir anlatım tekniği olarak kullanıyor. Şair Fuzuli mübalağa yaparsa beceri, Evliya Çelebi mübalağa yaparsa yalancı oluyor. İnsaf…
“Evliya’yı okumak” metnini okumakla olmuyor…
örneğin Evliya Çelebi bir kentten bahsederken “Yüz tane mesken var” diyor. Artık biz bu bilgiyi bugünkü üzere, “tamı tamına yüz adet ev” biçiminde anlamamalıyız. Evliya yüz diyorsa, yüzün etrafında bir sayıyı anlamalıyız. Yani doksan da olabilir, yüzbeş de. Üstelik bu yalnızca Evliya’ya has bir durum da değil. bir fazlaca Osmanlı yazarında bu biçimde. Buradan da anlıyoruz ki “Evliya’yı okumak” yalnızca onun metnini okumakla olmuyor. Onun yaşadığı Osmanlı kültür dünyasının detaylarına da vâkıf olmayı gerektiriyor.
Evliya Çelebi ve Seyahatname’si ile bir akademisyen olarak ne vakit tanıştınız?
1986’da Türk Tarih Kurumu’nun öncülüğünde, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Lisanı ve Edebiyatı ile Tarih Kısmı hocalarının ortasında yer aldığı bir komite kurulmuştu. Komitenin maksadı Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin bilimsel bir neşrini yapmak.
SEYAHATNAME İÇİN KURULAN KOMİSYON
Kimler vardı kurulda?
Bu kurulun ortasında Bekir Kütükoğlu, Orhan Şaik Gökyay, Ömer Faruk Akün, Mertol Tulum ve daha diğer hocalarımız vardı. Evliya Çelebi’nin bilimsel yayınında nasıl bir metot takip edilmesi gerektiği işini Hocamız Mertol Tulum’a havale etmişlerdi. Tam o sırada ben ve arkadaşım Hayati Develi, Mertol Tulum’un yanında doktora çalışması yapıyorduk. Mertol Hoca, bizi, bu yayın çalışmasında kullanmak üzere, yayın kriterlerinin belirlenmesinde yönlendirici olabilecek filolojik malzemeyi seyahatnamenin birinci cildinden derlemek için çalışma yapmakla nazaranvlendirdi. Bu çalışmayla meşgulken, bir taraftan da artık tez konusunu belirlemek durumundaydık. Seyahatnamedeki kıymetli filolojik malzemeyi görür görmez, hocamızla da istişare ederek doktoramızı bu hususta yapma sonucu aldık. bu biçimdece Hayati Beyefendiyle birlikte Seyahatname’nin yazmalarına, filolojik hususiyetlerine yakınlaştık. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin birinci üç cildindeki filolojik bilgilerin incelendiği doktora çalışmaları olarak 1995 yılında Türk Lisan Kurumu Yayınları içinde yayımlanmıştı.
Kurulun çalışmaları nasıl sonuçlandı pekala?
Bu kurul çalışmalarına devam edemedi. kimi vakit bu komitenin yalnızca bizim doktora çalışmalarımıza vesile olsun diye kurulmuş olduğunu düşünüyorum…(Gülüyor) Zira biz o periyotta bu proje için Türk Tarih Kurumu tarafınca Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nden temin edilen siyah beyaz yazma fotokopileri üzerinden çalıştık. Bu malzemeyi temin etmek fazlaca zordu o senelerda. Artık bizim gençlere hayal üzere geliyordur muhtemelen… Doktora daha sonrasında da Evliya Çelebi ve seyahatnamesiyle irtibatım devam etti. Seyahatnamenin anlatım ve lisan özellikleri üzerine çalıştım, ayrıyeten bir de seçme metinler yayınladım.
HARİTALAR, YEMEK KÜLTÜRÜ, SEYAHAT ROTALARI…
Evliya Çelebi Çalışmaları Merkezi’nin kuruluşuna kadar ulaştı bu ilginiz. Merkez nasıl kuruldu?
Öncelikle şunu söyleyeyim: Seyahatname yalnızca bölümünün değil Osmanlı alanı Türk edebiyatının en kıymetli nesir ustalarından olduğu kabul edilen Evliya Çelebi’nin o dönem Osmanlı coğrafyasını aksettiren bir kültür hazinesi… Bunu herkes söylüyor. Alışılmış bu biçimde bir eser ve müellifi da bir araştırma merkezini hak ediyordu. Biliyorsunuz Evliya Çelebi İstanbullu bir seyyah. ötürüsıyla onun için Türkiye’de, İstanbul’da bir araştırma merkezinin kurulması epey değerliydi. Evliya Çelebi’yi odağa alan, bununla birlikte çağını, yapıtını, seyahat külçeşidini araştıran çalışmaların yer aldığı bir merkez olsun istedik. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi bünyesinde merkezimizi kurduk, yirmiye yakın hocamızla birlikte.
Merkezin amaçları içinde neler var hocam?
Öncelikle Evliya ile, yapıtıyla, seyahat kültürüyle ilgili hususlar çalışan yüksek lisans ve doktora öğrencilerine danışmanlık yapmak var. Evliya ve Seyahatname, seyahat, seyahat edebiyatı üzere alanlarla ilgili yapılmış çalışmalarla bir kütüphane kurmak istiyoruz. Ayrıyeten sitemizde bir bibliyografya da oluşturacağız. Birinci kademede haritalar, seyahat rotaları, yemek kültürü vs. alanlarında projeler üreteceğiz. Bu ortada Seyahatname konuşmalarına da başladık. Türkiye’den ve yurtharicinden Evliya uzmanları her ay farklı bir mevzuyu ele alıp anlatıyorlar. Seyahatnamedeki bütün sözleri kapsayan bir kelamlık hazırlayacağız. Bütün bunları birilerinin yapması gerekiyordu, biz üstlenmiş olduk.
SEYAHATNAME’NİN TEKRAR YAYINLANMASI GEREKİR
Pekala merkez olarak Seyahatname’nin yeni bir yayınını düşünüyor musunuz?
Seyahatname’nin tam metni birinci kez İkdam gazetesinin sahibi Ahmed Cevdet Bey’in çabasıyla İstanbul’da basılmaya başlanıyor. 1890’lı senelerda basılmaya başlayan ciltler, lakin 1938’de tamamlanıyor. Bu yayın metnin aslından birtakım cümleler çıkarılmış, kimi modüller özetlenerek verilmiş, okunamayan sözlerin yerine öbür sözler yakıştırılmış, lisan ve üslup değiştirilip epey yerde yenileştirmeler yapılmış bir yayın.
Sansürlenen yerler de vardı değil mi?
Sansürlenmiş epeyce yeri vardı ve bu yayın 1996’ya kadar Evliya ve seyahatname üzerine yapılan bilimsel çalışmaların temel kaynağıydı maalesef. Ta ki 1996-2007 yılları içinde Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan ciltlere kadar… Bu yayın, fazlaca büyük emekler verilerek hazırlanmış pahalı bir yayın. Hem hazırlayanları birebir vakitte YKY’yi tebrik etmek lazım. Lakin bugün geldiğimiz noktada Seyahat-name’nin bir daha yayınlanması gerekir. Zira bu yapıtı tarihçi hocalarımız, tarihçi gözüyle yaptı. aslına bakarsanız filolojik bir neşir yapmadıklarını belirtiyorlardı. Artık artık lisan ve filoloji biliminin hassasiyeti gözetilerek bir daha yayınlanması gerekiyor. Zira Seyahatname’de Evliya Çelebi kimi vakit etnik ve mahalli söyleyiş özelliklerini, kimi vakit 17. yüzyıl Türkçesinin İstanbul ve etrafında oluşan ve bugün standart yazı lisanımızın temelini teşkil eden seslendirmeleri yansıtıyor. bu biçimdece anlıyoruz ki “yanlış” diye görülen neredeyse her yazılışın filolojik olarak bir manası var. Seyahatname’nin yazmasının ses bilgisi en üst düzeyde bilgili ve şuurlu bir müellifin elinden çıktığını görüyoruz. Bütün bu kıymetinden dolayı biz merkez olarak Seyahatname’nin bir daha yayını konusunda istişarelere başladık, yakın vakitte hoş haberler vereceğimizi ümit ediyorum.
Fuzuli yaparsa beceri, evliya yaparsa yalancı!
Direkt sorayım: Evliya Çelebi yalancı mı?
Evliya Çelebi gezip gördüğü bir yerin tarihini, insanlarını, yetiştirdiği eserleri, toplumsal ve etnik yapısını, adetlerini anlatırken gördüğü yahut dinlediği olağanüstü olayları iki biçimde aktarıyor: Birincisi şahsen gördüğünü söyleyerek ikincisi de anlatanların ağzından“derler amma görmedim”, “acayip rivayettir” üzere tabirlerle aktararak. Bu konuları dikkate almadan, diğerlerinden naklettiği inanılması güç olayları yahut mübalağalı anlatımları Evliya Çelebi’nin kendi sözleriymiş üzere öne sürmek yapıtın ve müellifin güvenilirliğini azaltıyor.
örneğin Erzurum’daki kedi meselesi…
Evet… Bu Evliya Çelebi’nin birinci akla gelen ve herkesçe bilinen, Erzurum’un soğuğunu tabir etmek için anlattığı bir olay.Evliya, Seyahatname’de, “Bir defa bir kedi damdan dama atlarken donup kaldı. Bahar gelince don çözülmüş, kedide ‘mırnav’ diyerek yere düşmüş” diyor. Bunları anlattıktan daha sonra Evliya diyor ki, “Meşhur latife-i darbımeseldir”. Yani bu, Evliya Çelebi’nin şahit olduğu bir hadise değil, Erzurum soğuğunun şiddetini anlatmak üzere yörede anlatılan bir söylentinin nakledilmesinden ibaret. bir daha anlattığı kimi konularda da metnini okunur hale getirmek için mübalağayı bir anlatım tekniği olarak kullanıyor. Şair Fuzuli mübalağa yaparsa beceri, Evliya Çelebi mübalağa yaparsa yalancı oluyor. İnsaf…
“Evliya’yı okumak” metnini okumakla olmuyor…
örneğin Evliya Çelebi bir kentten bahsederken “Yüz tane mesken var” diyor. Artık biz bu bilgiyi bugünkü üzere, “tamı tamına yüz adet ev” biçiminde anlamamalıyız. Evliya yüz diyorsa, yüzün etrafında bir sayıyı anlamalıyız. Yani doksan da olabilir, yüzbeş de. Üstelik bu yalnızca Evliya’ya has bir durum da değil. bir fazlaca Osmanlı yazarında bu biçimde. Buradan da anlıyoruz ki “Evliya’yı okumak” yalnızca onun metnini okumakla olmuyor. Onun yaşadığı Osmanlı kültür dünyasının detaylarına da vâkıf olmayı gerektiriyor.