Dünya çiçek hastalığını aşı yardımıyla nasıl durdurdu?

IşıkHaber

New member
Michael Bennett

Covid aşılarının kullanıma sunum süreci devam ederken, geçmişte çiçek hastalığı aşısının global ölçekte yayılışında yaşanan kuvvetliklere ve başarılara bir daha göz atmakta yarar var.

Çiçek hastalığı (bilimsel alanda ‘variola’ ismiyle da bilinir), mevt oranı yüzde 30 olan, dehşetli ve çok seviyede bulaşıcı bir hastalıktı. 1798 yılında İngiliz bir taşra hekimi olan Edward Jenner, ‘sığır çiçeği’ (ya da Latince’den ‘sığır’ sözü için türetilen ve Jenner tarafınca git gide daha fazla tercih edilen bir terim olan “aşı” [ing. ‘vaccine’]; çağdaş bilimsel ismiyle ‘vaccinia’) hakkında çeşitli datalar yayınladı. Yayınladığı datalar, süt ineklerinde bulunan bu püstüler* hastalığın insanları çiçek hastalığından koruduğunu öne sürüyordu.

Çocukları sığır çiçeği ile (sıklıkla kola küçük bir çizik atıp inek çiçeği irinini cildin altına nüfuz ettirerek) detaylı deneyler yaptı ve sığır çiçeği aşısını çiçek hastalığını önlemenin muteber ve tesirli bir yolu olarak kamusal alana sundu.

Jenner’ın dillendirdiği tezler birinci başta kuşkuyla karşılandı. İngiltere’de bile, aşılama 1800 yılına dek rastgele bir ölçekte dikkate alınmadı. bir daha de bu biçimdea kadar, sığır çiçeği örnekleri öbür ülkelere gönderildi ve insanları çiçek hastalığına karşı müdafaanın bir yolu olarak büyük bir ilgiyle karşılandı. 1805 yılına gelindiğinde, Napolyon Savaşları’nın tepe noktasında, dünya genelinde beşerler aşılanmaya başlanmıştı. 1815 yılında, yarısı Avrupa kıtası haricinde olmak üzere birkaç milyon insan aşılanmıştı.

birebir vakitte, ne yazık ki çiçek hastalığının global olarak ortadan kaldırılması 1970’lerin sonlarına kadar gerçekleştirilemedi.

SIĞIR ÇİÇEĞİ MUCİZESİ

Dünyanın her yerinde çiçek hastalığından korkuluyordu lakin beşerler onunla yaşamayı da öğrenmişti. Hastalığı tanımak ziyadesiyle kolaydı; kurbanlar bulaştırıcı hale gelmedilk evvel gözle görülür biçimde hastalanıyordu. En değerlisi, beşerler hastalıktan kurtulurlarsa, ömür uzunluğu bağışıklık kazanacaklarından emin olabileceklerini biliyorlardı.

Çiçek hastalığıyla birlikte yaşamayı öğrenmek, birtakım kimi yavaşça bir hasar görmesi umuduyla çocukları kasıtlı formda hastalığa maruz bırakmayı içeriyordu. İngiltere’de, çiçek hastalığı aşılamasının -yani kolda yavaşça bir kesik açmak ve yaraya çiçek hastalığı irini bulaştırmanın- doğal yollarla bulaşan çiçek hastalığı olaylarından hayli daha az sayıda mevtle sonuçlandığı anlaşıldı.

Jenner, (‘variolasyon’ ismiyle da bilinen) çiçek hastalığı aşısının uygulayıcısı olarak, tesadüf kararı sığır çiçeğine yakalanan şahısların çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazandığına dair ispatlar da buldu.

Teorisini, bir sığırdan değil de bir sütçünün elindeki bir kesecikten, yani kabarcıktan alınan bir sığır çiçeği sürüntüsüyle aşılama yaparak ve ‘variolasyon’ yoluyla çiçek hastalığına karşı geliştirilen direnci göstererek teste tâbi tuttu.

Jenner’ın sığır çiçeğini çiçek hastalığına karşı emniyetli ve tesirli bir seçenek olarak sunması, 1799 yılında Londra’da yapılan deneyler sonucunda desteklendi. Ne var ki, ebeveynler içindeki kuşkuları gidermek kolay olmayacaktı. birebir vakitte, beşerler çiçek hastalığından daha fazla korktular ve çiçek hastalığına karşı aşılamanın hastalar ve toplum için büyük riskler barındırabileceği de düşünüldü. Sığır çiçeği, çığır açıcı bir buluştu.

DAĞITIMDAN FAZLA BİR TOHUMLAMA

Bir lütuf olarak karşılanmasına karşın, yeni yaklaşım cılız bir başlangıç yapmıştı. Sığır çiçeği enden görülüyor, ortada bir sırf mandıralarda ortaya çıkıyordu. Aşının temini, en başından itibaren insan bedeni üstündeki yayılımına bağlıydı. Şayet aşı bir çocuğun kolunda ‘tuttuysa’, fakat dokuz ya da on gün daha sonra olgun püstül yeni aşı temin etmek maksadıyla deliniyordu.

Fakirlerin çocukları fiyatsız olarak aşılandı ve muayene için kliniklere gittikleri vakit içinderda bir daha sonraki çocuk kümesiyle kol kola gelecek halde oturtuldu. Aşıların bir kısmı, daha sonraki aşıyı hazırda bulundurmak gayesiyle çoklukla pamuk lifleri üzerinde kurutularak saklandı. Kalite denetimi büyük bir sıkıntıydı. 1800 yılında, aşıyı yaymak ve dağıtmak üzere Londra’da bir sığır çiçeği enstitüsü ve 1803’te uygulamayı teşvik etmek maksadıyla ‘Royal Jenner Society’ isimli dernek kuruldu.

Aşının birinci yayılışı, bir yayılmadan daha çok küçük topluluklar halindeki bir göçü andırıyordu. Pamuk lifleri üstündeki bitki tohumlarını andıran sığır çiçeği numuneleri, İngiltere’deki kentlere ve öbür ülkelere posta yoluyla gönderiliyordu.

Biroldukça numune adresine ulaştığında işe yaramaz hale geliyordu; bir daha de onları bol bol göndererek, Avrupa ve Kuzey Amerika’daki aşılamaları desteklemek, nispeten kolaydı. vakit içinde paketleme alanında yaşanan gelişmeler, aşının Viyana’dan Bağdat’a gönderilmesini bile mümkün hale getirdi ve bu kentte, 1802 yılında Hindistan’a daha fazlasının yollanması hedefiyle çoğaltıldı. Canlı aşı, 154 günlük bir seyahatten daha sonra 1804 yılında Sydney’e dahi ulaştırılabildi.

‘KOL KOLA’ BİR DÜNYA

Uzaklığın yaşattığı zorlukları aşmak için kullanılan bir öteki yaklaşım da aşılanmış hastaları taşımaktı. 1802 yılının başlarında, Rus Çarı Alexander, ülke genelinde aşılamayı yaygınlaştırmak için bir kentte aşılanan çocukların komşu kentteki çocuklarla kol kola gezmeleri için kendilerine refakat edilen bir keşif seferine onay verdi. İspanya Hükümdarı Carlos, 1803 yılında bir küme çocuğu aşılayarak, Hispanik [İspanyol hâkimiyeti altındaki] Amerika’ya ve çabucak sonrasında Manila ve Macao’ya varıncaya dek Pasifik genelinde canlı aşı tedariki sağlayan daha büyük bir seferberlik başlattı.

Aşılama, sözün tam manasıyla dünyayı kol kola getirmişti. Aşının global ölçekteki hızlı dağıtımı, sırf çiçek hastalığına karşı duyulan üniversal kaygıya değil, hem de insani şevk ve memleketler arası işbirliğine de epey şey borçluydu.

Aşı uygulamasını yerleşik hale getirmek gayesiyle bir grup tedbirler hayata geçirildi. Berlin’de çocuklara armağanlar ve madalyalar dağıtıldı. Meksika ve Hindistan’da yaşayan yoksul annelere, çocuklarını aşılatmaları için rüşvet verildi. Avusturya’da, çocukları çiçek hastalığı niçiniyle ölen anneler kamuya belirtildi ve açık halde ayıplandı.

Kimi devletler, hızla, aşıyı zarurî kılma doğrultusunda yol aldı. Napolyon’un aşılamanın en büyük savunucusu olduğu Fransa’da, aşı yaptırmak bir vatandaşlık nazaranvi olarak teşvik edilse de mecburî hale getirilmedi. Danimarka’da, aşı sertifikası, okula gitmek, kamusal işlerde çalışmak ve hatta evlenebilmek için süratle mecburî bir hale getirildi.

GEVŞEKLİK VE KARARSIZLIK

Aşının global çaptaki muvaffakiyetinin farkında olan Jenner ve meslektaşları, şahsen İngiltere’deki ivme kaybı niçiniyle üzülüyordu. Londra’daki aşılama faaliyeti, eski usul aşılamayı savunanlar tarafınca yönlendirilen gürültücü bir aşı tersi lobinin tehdidi altındaydı.

1805’te yaşanan bir çiçek hastalığı salgını, aşılamanın değerini gözler önüne sererken, yetersiz aşılamalardan kaynaklanan kimi başarısızlıkları da ortaya çıkardı. Aşının ömür uzunluğu tesirli olduğunu öne süren Jenner, çıtayı fazlaca yükseğe koymuştu. 1823 yılındaki vefatına dek, periyodik olarak bir daha aşılama gerektiğini kabul etmekte gönülsüz davrandı.

İngiltere ve başka ülkelerde var olan en büyük sorun gevşek davranılmasıydı. Çiçek hastalığını bastırmada ve hatta kimi bölgelerde büsbütün gidermede sağlanan erken muvaffakiyet, ebeveynlerin aşılamayı ihmal etmesine yol açtı.

1830’larda yaşanan salgınlar büyük bir şok yarattı ve 1840 yılında İngiliz hükümetini aşılama faaliyetini finanse etmeye ve 1853’te aşılanmayı zarurî hale getirmeye yöneltti. [Avustralya’da bulunan] Yeni Güney Galler olmasa da Victoria eyaleti bu ipucunun akabinde gitti. Tartışmalara yol açmasına ve aşı tersi hezeyanı körüklemesine rağmen, [zorunlu askerlik karşıtı] vicdani ret bağlamında getirilen birtakım kararlarla birlikte, zarurî aşılama, uygulamayı sistemli bir hale getirmede hayati bir rol oynadı. Mecburî aşılama çiçek hastalığını bastırdı, çeşitli ilerlemelerin önünü açtı ve yeni aşıların geliştirilmesine ilham kaynağı oldu.

Başlangıçtan itibaren, aşılama, çiçek hastalığını ortadan kaldırmak için tesirli bir araç olarak görüldü. Aşılama devam ettiği sürece sayısız canı kurtardı, toplulukları inanç ortasında tuttu ve salgınların şiddetini azalttı.

Çiçek hastalığının kalıcı halde yok edilmesi, hükümetlerin altyapı ve kaynak temin etmesini ve aşılamayı zarurî kılmasa bile teşvik etmek için gereken siyasi iradeyi göstermesini gerektirdi.

Hastalık Batı’da büyük oranda denetim altına alınmış olsa da, Dünya Sıhhat Örgütü’nün tüm dünyada çiçek hastalığının kaldırılmasına kendini adadığı 20’inci yüzyılın ortalarında bile milyonlarca insan hâlâ çiçek hastalığından can vermeye devam ediyordu.

* Püstül (pustula): Cildin esirgeyici katmanında oluşan içi iltihapla dolu olan keseciklerdir. Deride oluşan püstüller basitçe fark edilebilir.

Makalenin özgünü The Conversation sitesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
 
Üst