JoKeR
Active member
FAZİLET DÖNMEZ
Son devirde hazırladığı hatıra ve biyografi çeşidi kitaplarla dikkat çeken İbrahim İtina, erken Cumhuriyet döneminde Bobstil modanın Türk edebiyatına yansımalarını Kısa Pantol Bol Caket Bobstile Maşallah isimli çalışmasında kapsamlı bir biçimde incelemiş, Türk çağdaşlaşmasında Tanzimat’tan itibaren özellikle romanlarda çoğunlukla tenkit edilen alafranga züppe tipinin 1940’lı senelerdaki uzantısı olan bobstilin toplum ve edebiyattaki yansımalarını periyodik yayınlardan, anılardan ve edebi metinlerden hareketle değerlendirmiştir. İbrahim İhtimam, edebiyat tarihi çalışmalarında büyük kıymete sahip bulunmasına rağmen araştırmacılar tarafınca fazla tercih görmeyen vadeli yayın tarama zahmetine girişerek 1940’lı yılların moda kültürü olan bobstil şekle yönelik tenkitlerin izini sürmüştür.
ZÜPPELİĞİN YENİ GÖRÜNÜMÜ
Kısa Pantol Bol Caket Bobstile Maşallah, İbrahim İtina, Ötüken Neşriyat, 2021, 299 sayfa.
“Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alafranga Züppe Tipi”, “Erken Cumhuriyet Devri’nde Bir Moda Akımı: Bobstil” ve “Türk Edebiyatında Bobstil ve Bobstiller” kısımlarından oluşan çalışmada periyodun tanınan külçeşidinin sosyoloji, edebiyat ve siyasetteki tesirleri gündeme getirilmiş, bir kıyafet modası olarak ortaya çıkan bobstilliğin mana genişlemesi yoluyla her alanda görülen yenilik düşkünlüğünü nasıl karşıladığı farklı alanlardan örneklerle değerlendirilmiştir. Türkiye’de sinemanın cümbüş kültürü olarak istek görmesiyle birlikte büyükşehirlerdeki gençlerin, Hollywood aktörlerini kıyafet, hal ve davranış bakımından taklit etmeleriyle ortaya çıkan bobstil kültür, “ense köküne kadar uzanan saçlar, bol ve düşük omuzlu ceket, renkli desenli gömlek, dar paçalı kısa pantolon, renkli çizgili çoraplar, birkaç numara büyük ayakkabı, ağızda pipo ve kambur duruşla” görünürlük kazanmış; millî-manevî bedellere kayıtsızlık, mevcut kültüre yabancılık, kadın-erkek münasebetlerindeki özgürlük ve ömrü cümbüşten ibaret görme biçiminde bir kişilik özelliğini temsil etmiştir. Çalışmada vurgulandığı üzere Cumhuriyet periyodunda bobstil kültürün oluşmasının temelinde Hollywood sinemalarının tesiri yatar. Bu noktada Türk sinema tarihinin genel çerçevesinin çizildiği kitapta cümbüş kültürü olarak toplum ömründe yer edinen Amerikan sineması, yeni giysi şekli, cümbüş anlayışı ve davranış kalıplarını da birlikteinde getirdiği vurgulanır. Kelam konusu tesirle ortaya çıkan züppe tip, 1930’ların sonlarından itibaren bobstil yakıştırmasıyla Akşam, Son Posta, Son Telgraf, Ulus, Vakit, Vatan üzere gazetelerde ve Akbaba, Amcabey, Çınaraltı üzere mecmualarda Vâlâ Nurettin, Nusret Safa Coşkun, Hikmet Münir, Hikmet Feridun Es, Reşat Feyzi, Ercüment Ekrem’le birlikte Salah Birsel, Şevket Rado, Mücap Ofluoğlu, Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Seyfi Orhon, Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Kemal ve Refik Halit Karay üzere muharrirlerin bobstillere yönelik tenkitlerine yer verilir. Amerikan sinema yıldızı Robert Taylor’a benzeme gayreti ile Afrika ve Meksika kökenli Amerikalıların abartılı kıyafet modası zoot suit’ten kaynaklanan bobstil görünüm, evvela kıyafette kendini gösterse de vakit içinde yeni bir ahlak anlayışının ve dünya görüşünün temsilcisi olur. Devrin gazete ve mecmualarında bobstil erkek ve bayanların kıyafetleri, ayakkabıları, aksesuarları, kambur duruşları, yürüyüş sistemleri, bedel yargıları, dans ve cümbüş düşkünlükleri, konuşmaları, alakaları ve alışkanlıkları mizahi bir lisanla tenkit edilir. Çalışmada kelam konusu tenkitler karikatürlerle de desteklenerek görsel bir zenginlikle okura sunulur.
GENİŞLEYEN BOBSTİL TARTIŞMALARI
Öncelikle bir kıyafet modası olarak beliren, vakit içinde her türlü tuhaflık ve gülünçlüğün sembolüne dönüşen, hatta bir hakaret olarak değerlendirilip mahkeme koridorlarına taşınan bobstillik, siyasetin de gündemine oturur. İnkılabın idealize ettiği genç kuşağa mugayir davranışların toplumda yaygınlaşması üzerine Hasan Âli Yücel’in başında bulunduğu Maarif Vekâleti, bobstillerin eğitim kurumlarından men edilmesini sağlayan bir kıyafet düzenlemesi getirir. Devrin basınında geniş yer bulan bu kararla ilgili tartışmalar da çalışmada detayıyla işlenir.
Çalışmanın değerli bir kısmını teşkil eden “Türk Edebiyatında Bobstil Moda ve Bobstiller” başlıklı ikinci kısmında 1940’lı senelerda şiirde “Garip” bir çıkış yapan Orhan Veli, Oktay Rıfat ve Melih Cevdet’in şiire getirdiği yeniliklere, devrin kişisel şiir anlayışını sürdüren, şiirde klâsik biçim özelliklerini terk eden öteki şairlere de bobstillik nitelemesi yakıştırılır. “Müelliftirler, kitapları yoktur. Şairdirler, vezne kafiyeye bibehredirler. Klasik kültürleri olmadığı için eciş bücüş mısraları şiirde inkılap sanırlar. Dünya edebiyatından bihaber oldukları için argümanları büyüktür. Ve işin en komik tarafı her biri kendini dâhi ve üstat zanneder” (Celalettin Ezine, Tasviri Efkâr, 20 Birinciteşrin 1940) cinsinden ağır tenkitlere maruz kalan, karikatürlerde de gelenek karşısındaki duyarsızlıkları tenkit edilen bobstil şairlerin ortasına Asaf Halet Çelebi de girer. Tasavvuf ve uzak doğu gizemcilikinden beslenen, şiirleri anlaşılmaz bulunan Çelebi, hem de “şiir okuyuşu, tostoparlak bedeni, aşağı sarkan upuzun bıyıkları, yakasından hiç eksik etmediği çiçeği, dar ve paçaları kısa pantolonlarıyla vaktin mizah mecmualarının vazgeçilmez malzemesi” olmuştur. “Eleştirinin Şiir Hâli: Bobstil Şiirde” başlıklı kısımda bobstil üslup şiirin parodisini yapan örnekler verilir; kupkuru realite taşıyan, şairanelikten uzak ve amiyanelik içeren şiirlerin mizah yoluyla nasıl tenkit edildiğine işaret edilir. Bobstillik edebiyatın gündemine yalnızca şiir alanında oturmaz; roman, kıssa ve tiyatroda da bu yeni züppelik biçimi alaycı bir lisanla eleştirilir. Çalışmada Ercüment Ekrem’in Bobstil, İskender Fahrettin Sertelli’nin Çılgınlar Kulübü isimli tefrika romanları, Hikmet Feridun Es’in “Torunumun Nişanlısı” ve “Köpek”, Reşat Feyzi’nin “Bobstil Şair” ve “Bobstil Aşkı”, Hakkı Bigeç’in “Bobstil Futbolcu”, Selami Münir Yurdatap’ın “Nasrettin Hoca Bobstiller içinde” ve “Bobstil Kaynana”, Cemil Nejat’ın “Bereket Modaya”, Kemal Tahir’in “Bobstil Olmuşum!” ve “Maceraperest” isimli öyküleri; Halit Fahri’nin Şairler Kahvesinde, Mahmut Yesari’nin Erkek Hoşu, Cevat Fehmi Başkut’un Küçük Kent ve Ayarsızlar, Ahmet Kutsi Tecer’in Köşebaşı isimli oyunları çalışmada ele alınan tahkiyeli yapıtlardandır. Buradan edebiyatta bobstillik tenkitlerinin 1940’lı senelerla sonlu kalmadığı, 1970’li senelerda da moda takıntısı olan tipleri temsilen metinlerde yer bulduğu anlaşılmaktadır.
İbrahim Özen’in ismiyle de farklılığını hissettiren fazla farklı ve güçlü çalışması, edebiyat tarihi başta olmak üzere Türk kültür tarihi, sinema ve basın tarihi ile İstanbul tarihine de ışık tutarak farklı alanlara hitap etmektedir.
Son devirde hazırladığı hatıra ve biyografi çeşidi kitaplarla dikkat çeken İbrahim İtina, erken Cumhuriyet döneminde Bobstil modanın Türk edebiyatına yansımalarını Kısa Pantol Bol Caket Bobstile Maşallah isimli çalışmasında kapsamlı bir biçimde incelemiş, Türk çağdaşlaşmasında Tanzimat’tan itibaren özellikle romanlarda çoğunlukla tenkit edilen alafranga züppe tipinin 1940’lı senelerdaki uzantısı olan bobstilin toplum ve edebiyattaki yansımalarını periyodik yayınlardan, anılardan ve edebi metinlerden hareketle değerlendirmiştir. İbrahim İhtimam, edebiyat tarihi çalışmalarında büyük kıymete sahip bulunmasına rağmen araştırmacılar tarafınca fazla tercih görmeyen vadeli yayın tarama zahmetine girişerek 1940’lı yılların moda kültürü olan bobstil şekle yönelik tenkitlerin izini sürmüştür.
ZÜPPELİĞİN YENİ GÖRÜNÜMÜ
Kısa Pantol Bol Caket Bobstile Maşallah, İbrahim İtina, Ötüken Neşriyat, 2021, 299 sayfa.
“Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alafranga Züppe Tipi”, “Erken Cumhuriyet Devri’nde Bir Moda Akımı: Bobstil” ve “Türk Edebiyatında Bobstil ve Bobstiller” kısımlarından oluşan çalışmada periyodun tanınan külçeşidinin sosyoloji, edebiyat ve siyasetteki tesirleri gündeme getirilmiş, bir kıyafet modası olarak ortaya çıkan bobstilliğin mana genişlemesi yoluyla her alanda görülen yenilik düşkünlüğünü nasıl karşıladığı farklı alanlardan örneklerle değerlendirilmiştir. Türkiye’de sinemanın cümbüş kültürü olarak istek görmesiyle birlikte büyükşehirlerdeki gençlerin, Hollywood aktörlerini kıyafet, hal ve davranış bakımından taklit etmeleriyle ortaya çıkan bobstil kültür, “ense köküne kadar uzanan saçlar, bol ve düşük omuzlu ceket, renkli desenli gömlek, dar paçalı kısa pantolon, renkli çizgili çoraplar, birkaç numara büyük ayakkabı, ağızda pipo ve kambur duruşla” görünürlük kazanmış; millî-manevî bedellere kayıtsızlık, mevcut kültüre yabancılık, kadın-erkek münasebetlerindeki özgürlük ve ömrü cümbüşten ibaret görme biçiminde bir kişilik özelliğini temsil etmiştir. Çalışmada vurgulandığı üzere Cumhuriyet periyodunda bobstil kültürün oluşmasının temelinde Hollywood sinemalarının tesiri yatar. Bu noktada Türk sinema tarihinin genel çerçevesinin çizildiği kitapta cümbüş kültürü olarak toplum ömründe yer edinen Amerikan sineması, yeni giysi şekli, cümbüş anlayışı ve davranış kalıplarını da birlikteinde getirdiği vurgulanır. Kelam konusu tesirle ortaya çıkan züppe tip, 1930’ların sonlarından itibaren bobstil yakıştırmasıyla Akşam, Son Posta, Son Telgraf, Ulus, Vakit, Vatan üzere gazetelerde ve Akbaba, Amcabey, Çınaraltı üzere mecmualarda Vâlâ Nurettin, Nusret Safa Coşkun, Hikmet Münir, Hikmet Feridun Es, Reşat Feyzi, Ercüment Ekrem’le birlikte Salah Birsel, Şevket Rado, Mücap Ofluoğlu, Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Seyfi Orhon, Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Kemal ve Refik Halit Karay üzere muharrirlerin bobstillere yönelik tenkitlerine yer verilir. Amerikan sinema yıldızı Robert Taylor’a benzeme gayreti ile Afrika ve Meksika kökenli Amerikalıların abartılı kıyafet modası zoot suit’ten kaynaklanan bobstil görünüm, evvela kıyafette kendini gösterse de vakit içinde yeni bir ahlak anlayışının ve dünya görüşünün temsilcisi olur. Devrin gazete ve mecmualarında bobstil erkek ve bayanların kıyafetleri, ayakkabıları, aksesuarları, kambur duruşları, yürüyüş sistemleri, bedel yargıları, dans ve cümbüş düşkünlükleri, konuşmaları, alakaları ve alışkanlıkları mizahi bir lisanla tenkit edilir. Çalışmada kelam konusu tenkitler karikatürlerle de desteklenerek görsel bir zenginlikle okura sunulur.
GENİŞLEYEN BOBSTİL TARTIŞMALARI
Öncelikle bir kıyafet modası olarak beliren, vakit içinde her türlü tuhaflık ve gülünçlüğün sembolüne dönüşen, hatta bir hakaret olarak değerlendirilip mahkeme koridorlarına taşınan bobstillik, siyasetin de gündemine oturur. İnkılabın idealize ettiği genç kuşağa mugayir davranışların toplumda yaygınlaşması üzerine Hasan Âli Yücel’in başında bulunduğu Maarif Vekâleti, bobstillerin eğitim kurumlarından men edilmesini sağlayan bir kıyafet düzenlemesi getirir. Devrin basınında geniş yer bulan bu kararla ilgili tartışmalar da çalışmada detayıyla işlenir.
Çalışmanın değerli bir kısmını teşkil eden “Türk Edebiyatında Bobstil Moda ve Bobstiller” başlıklı ikinci kısmında 1940’lı senelerda şiirde “Garip” bir çıkış yapan Orhan Veli, Oktay Rıfat ve Melih Cevdet’in şiire getirdiği yeniliklere, devrin kişisel şiir anlayışını sürdüren, şiirde klâsik biçim özelliklerini terk eden öteki şairlere de bobstillik nitelemesi yakıştırılır. “Müelliftirler, kitapları yoktur. Şairdirler, vezne kafiyeye bibehredirler. Klasik kültürleri olmadığı için eciş bücüş mısraları şiirde inkılap sanırlar. Dünya edebiyatından bihaber oldukları için argümanları büyüktür. Ve işin en komik tarafı her biri kendini dâhi ve üstat zanneder” (Celalettin Ezine, Tasviri Efkâr, 20 Birinciteşrin 1940) cinsinden ağır tenkitlere maruz kalan, karikatürlerde de gelenek karşısındaki duyarsızlıkları tenkit edilen bobstil şairlerin ortasına Asaf Halet Çelebi de girer. Tasavvuf ve uzak doğu gizemcilikinden beslenen, şiirleri anlaşılmaz bulunan Çelebi, hem de “şiir okuyuşu, tostoparlak bedeni, aşağı sarkan upuzun bıyıkları, yakasından hiç eksik etmediği çiçeği, dar ve paçaları kısa pantolonlarıyla vaktin mizah mecmualarının vazgeçilmez malzemesi” olmuştur. “Eleştirinin Şiir Hâli: Bobstil Şiirde” başlıklı kısımda bobstil üslup şiirin parodisini yapan örnekler verilir; kupkuru realite taşıyan, şairanelikten uzak ve amiyanelik içeren şiirlerin mizah yoluyla nasıl tenkit edildiğine işaret edilir. Bobstillik edebiyatın gündemine yalnızca şiir alanında oturmaz; roman, kıssa ve tiyatroda da bu yeni züppelik biçimi alaycı bir lisanla eleştirilir. Çalışmada Ercüment Ekrem’in Bobstil, İskender Fahrettin Sertelli’nin Çılgınlar Kulübü isimli tefrika romanları, Hikmet Feridun Es’in “Torunumun Nişanlısı” ve “Köpek”, Reşat Feyzi’nin “Bobstil Şair” ve “Bobstil Aşkı”, Hakkı Bigeç’in “Bobstil Futbolcu”, Selami Münir Yurdatap’ın “Nasrettin Hoca Bobstiller içinde” ve “Bobstil Kaynana”, Cemil Nejat’ın “Bereket Modaya”, Kemal Tahir’in “Bobstil Olmuşum!” ve “Maceraperest” isimli öyküleri; Halit Fahri’nin Şairler Kahvesinde, Mahmut Yesari’nin Erkek Hoşu, Cevat Fehmi Başkut’un Küçük Kent ve Ayarsızlar, Ahmet Kutsi Tecer’in Köşebaşı isimli oyunları çalışmada ele alınan tahkiyeli yapıtlardandır. Buradan edebiyatta bobstillik tenkitlerinin 1940’lı senelerla sonlu kalmadığı, 1970’li senelerda da moda takıntısı olan tipleri temsilen metinlerde yer bulduğu anlaşılmaktadır.
İbrahim Özen’in ismiyle de farklılığını hissettiren fazla farklı ve güçlü çalışması, edebiyat tarihi başta olmak üzere Türk kültür tarihi, sinema ve basın tarihi ile İstanbul tarihine de ışık tutarak farklı alanlara hitap etmektedir.