IşıkHaber
New member
Paul Rosenberg
İster ‘sahte haberler’, isterse komplo teorileri ya da düpedüz palavralar olsun, politik yanlış bilgilendirme, siyasete en meraklı olan insanlara yönelik epey sayıda 20. yüzyıl propagandası örneği bulunsa da sıklıkla toplumsal cehalete atfedilir. Edward S. Herman ve Noam Chomsky’nin ortaklaşa yazdığı ‘Üretim Onayı’ [Manufacturing Consent] üzere kitaplar, 1991’de gerçekleşen birinci Körfez Savaşı’nın medyada kendine nasıl yer bulduğuyla ilgili unutulmaz bir kelam olan “ne kadar epeyce izlerseniz, o kadar az şey bilirsiniz” ile bu fikre meydan okumaya başladı. Toplumsal medya çağında bilimsel açıklamalar, Paul Simon’ın ‘The Boxer’ isimli müziğinden bir satırla betimlenebilecek “motive edilmiş [harekete geçirilmiş] akıl yürütme” tartışmalarına kaydı: “Bir insan duymak istediğini duyar ve gerisini hiçe sayar.”
Ne var ki cehalet perspektifi üzerimizde derin bir tesir yaratıyor; zira gerçeği takip etmek için harekete geçtiğimiz Aydınlanma fikrine hitap ediyor. Bizler “düşünen hayvanlarız”, değil mi? Bu sözdeki vurucu kısım ‘hayvan’ olabilir. Beşerler evrimsel bir geçmişe sahiptir ve aldatma, hayvan dünyasında evrimsel avantajlar sağladığı için yaygın görülür. İnsanların çok toplumsal yaratıklar olması dışında, birbirimizden o kadar da farklı olmadığımıza inanmak için sağlam bir niye var. Atalar ve evrim bağlamında, başarılı bir toplumsal kümenin kesimi olmak, besin ve su kadar kıymetliydi. Hâl bu biçimdeyken, beşerler içindeki aldatma, küme çatışmalarından dolayı evrimleşti. Bu fikir, Danimarkalı siyaset bilimciler Michael Bang Petersen ve Mathias Osmundsen ve Amerikalı antropolog John Tooby’nin “Çatışmanın Evrimsel Psikolojisi ve Palavranın İşlevleri” isimli yeni bir makalenin tezini oluşturuyor.
Makale, “motive edilmiş akıl yürütmenin” bakış açısı ile uyumlu olsa da, odaklandığı nokta, yanlış bilgiyi bir daha ve bir daha üreten ruhsal düzeneklerden daha derinlere iniyor. Araştırmacılar, bu sistemlerin fonksiyonlarını açıklığa kavuşturmaya, yani niye birinci etapta evrimleştikleri sorusuna bir karşılık bulmaya çalışıyorlar. Petersen’le üç yıl evvel, Twitter’da, “Bir ‘Kaosa Duyulan İhtiyaç’ ve İleri Demokrasilerde Düşmanca Siyasi Söylentilerin Paylaşılması” başlığını taşıyan daha eski bir makalesiyle ilgili söyleşi yaptım: “Biroldukca statü takıntılı lakin marjinalleştirilmiş birey ‘Kaosa Duyulan İhtiyacı’ yaşıyor ve ‘dünyanın yanışını seyretmek’ istiyor.” Bu makale, üretken yanlış bilgi yayıcılarına ve bunu niye yaptıklarına ait fazlaca değerli bilgiler verdi. Öte yandan, bu ferdî açıklama, var olan öykünün sadece bir kesimiydi. Bu yeni makale, alelade palavraların yayılmasında rol oynayan evrimsel temelleri ve toplumsal süreçleri aydınlatmayı hedefliyor. Bu niçinle, Petersen ile her vakit olduğu üzere açık ve uzun olmak üzere hazırlanan uzun bir söyleşi daha yaptım.
Son on yılda, siyasal alandaki yanlış ayrıntıların yahut “politik söylentilerin” yayılmasını, bazılarının isimlendirdiği üzere, cehaletten fazla “motive edilmiş akıl yürütmenin” bir sonucu üzere görmek daha yaygın bir hale geldi. Ne var ki yeni makaleniz, bu motive edilmiş akıl yürütmenin gerisinde yatan toplumsal fonksiyonların geniş bir evrimsel hesabını ortaya koyuyor. Yazmanıza neyin sebep olduğunu ve hangi emelle yola çıktığınızı anlatır mısınız?
Bu araştırmadaki en değerli gayelerimizden bir tanesi, insanların, niye diğerlerinin inandığı şeylerin baştan sona garip olduğuna inandıklarını anlamaya çalışmaktı. Bence bu sorunun geçtiğimiz birkaç on yılda, bilhassa de toplumsal medyanın ortaya çıkmasıyla daha fazla değer kazandığı herkes için kesin bir durum. Göründüğü kadarıyla, bunun üzere -başka insanların açık halde yanılgılı olduğunu tabir edeceği bilgi ve içeriğe meyilli- inanç sistemleri, daha da yaygınlaşıyor. örneğin 6 Ocak günü Senato Binası’na yönelik akında gördüğümüz üzere, bu olgu kimi bazı çoksıyla korkutucu sonuçlar üretebiliyor.
özetlemek gerekirsesı, anlamaya çalıştığımız şey, insanların niye yanlış olması gereken şeylere inandıkları. Alışılmış telaffuz, “Şayet yanlış şeylere inanıyorsanız, aptal olmalısınız. Olan biteni anlamak için gerçek bir gayret sarf etmediğiniz için olmalı” der. Buna rağmen, son birkaç on yıl içerisinde, vaziyetin bu biçimde olmadığını ortaya koyan daha fazla araştırma birikti. İşin aslı, yanlış bilginin yayılmasından sorumlu olan beşerler siyaset hakkında en sonlu bilgiye sahip olanlar değil. Onlar, aslında siyasetle ilgili bir epeyce şeyin farkındalar. Bu bağlamda, bilgi, insanların yanlış olan şeylere inanmasına karşı bir muhafaza sağlamıyor.
Bizim yapmaya çalıştığımız şey, “Tamam, şayet beşerler bilgisiz oldukları için değilse, bu biçimde nedir?” diye sormak. Bunu anlayabilmek için evrimsel psikolojinin çerçevesini kullanıyoruz, temelde şunu anlamaya çabalıyoruz: Yanlış bilgiye inanmak konusunda ahenk sağlamayı imkanlı kılan bir şey olabilir mi? Bu öge bir biçimde fonksiyonel olabilir mi? Bir kaza olmaktan çok, yanlış bilgiye inanma ve yayma davranışı aslında bilerek mi yapılıyor?
İnsanın evrimini tartışmadan evvel, insan harici hayvanlardan oluşan bir kısmınız mevcut. Hayvanların dünyasında yaşanan aldatma ve çatışmalardan neler öğrenebiliriz?
Şahsen, hayvanların dünyasına bakmak noktasında bunun önemli bir basamak olduğunu düşünüyorum; zira birçok insan hayvanların sergiledikleri davranışların biyolojik evrimin eserleri olduğunu ve bir çeşit evrimsel avantaj sağladığını tabir eder. Ve hayvanlarda şahit olduğumuz şey, bir çatışmaya girdiklerinde etrafa hep yanlış bilgi yaydıklarıdır.
Bir çeşit açık örnek, hayvanların öteki hayvanlarla bir çatışmaya girdikleri vakit kendilerini olduklarından daha büyük göstermeye çalışmaları. Bu, olağan olarak, başka hayvanlara kendisiyle uğraşmamaları gerektiğine ve şayet nitekim de bir hengameye girerlerse kazanacağına dair bir işaret göndermektir. özetlemek gerekirsesı, hayvanlar çatışma durumlarında yanlış sinyaller vermek yoluyla bir üstünlük elde etmeye çalışıyorlar.
Pekala insanlara baktığımızda bu nasıl değişiyor ya da değişmiyor?
Öncelikle, insanların yapmasını beklememiz gereken şey de budur; şayet kendilerine avantaj sağlayan halde yanlış sinyaller gönderebiliyorlarsa, bu biçimde bunu yapmalılar. Bunun akabinde tartıştığımız şey, hayvan bağlantısındaki geçersizlik derecesi bağlamında birtakım kısıtlamalar olduğudur. Bu kısıtlama, bağlantı sistemlerinin birinci basamakta evrimleşmesidir; çünkü hem bireyler birebir vakitte [bilgisel/iletişimsel] bir değiş tokuşta yer alan her iki organizma için de faydalıdırlar. Bu yüzden, bir irtibat sistemi gelişmedilk evvel, [iletişimde yer alan] gönderici ve alıcı için uyarlanabilir olmalı. Bu, çatışma hallerinde bile bariz palavralar uyduramayacağınız manasına gelir. Birtakım gerçeklik sınırlamaları mevcuttur.
Ardından, aslında kimi durumlarda, beşerler ve insan evrimi kelam konusu olduğunda, bu kısıtlamaların bir işe yaramadığını lisana getiriyoruz. Zira insan olmayan hayvanlara baktığımızda, çatışmanın çoklukla iki birey içinde olduğunu görürüz; ama insanların çatışması sıklıkla iki küme içinde yaşanır ve bir kümenin üyeleri öteki kümeye karşı birbirleriyle işbirliği yapar. Bu, bir küme ortasında, başka bir kümeyle çatışmada onlara üstünlük sağlayabiliyorsa, yanlış bilgi ve palavraları yaymanın birtakım avantajları olabileceği manasına gelir. Ve akabinde, bu fikrin gerçek olabileceği birkaç yolu tartışmayı sürdürüyoruz.
Bilgi paylaşımının üç fonksiyonunu tanımlıyorsunuz: Çatışma için küme seferberliği, dikkatin koordine edilmesi ve vaadin işaret edilmesi. Bu emellere verimli bir halde ulaşmanın, evrimsel bağlamda, doğruluk ya da gerçeklik değil, seçilen şey olduğunu savunuyorsunuz. Seferberlikten başlayarak bunların her birine bir örnek verebilir misiniz?
Kümenizi harekete geçirmek istediğiniz vakit yapmanız gereken şey, bir problemle karşı karşıya olduğunuzu bulmak ve akabinde, kümenin birebir şeye odaklanmasını sağlayabilmek için sorunu tanım etme biçiminizin mümkün olduğunca dikkat cazibeli olması gerek. Bu bağlamda, gerçeklik seçkin rastlanan biçimde kurgu kadar cazip olabilir. Tehdidi abartarak -örneğin, tam manasıyla gerçek olmayan şeyleri söyleyerek- mensubu olduğunuz kümenizin dikkatini harekete geçirmek ve eşgüdümlü hale getirmek noktasında daha âlâ bir duruma gelirsiniz. Burada kıymetli olan şey şu ki, şayet herkes bu öteki insanlardan hoşlanmamak konusunda hemfikirse, o durumda her insanın öbür kümeye dikkat etmesini sağlarız ve bu aslında kümeniz için faydalı olabilir. Bu yolla, öbür kümenin yarattığı gerçek tehdidi abartarak daha tesirli bir seferberlik yaratabilirsiniz.
Bunun niye bir manası olduğunu, niye fonksiyonel olduğunu anlamanın anahtarı, bir insanın ilgi alanları ile dikkat içinde ayrım yapması gerekliliğiyle ilgilidir. Örneğin, bir kümenin ortak çıkarları olabilir; “Biz, bu öbür kümesi sevmiyoruz, bu başka kümeye karşı bir şeyler yapmamız gerektiğini düşünüyoruz” diyebilirler. Ancak bu çıkar yahut çıkar kümesinin üstünde, bütüncül bir uyum sorunu mevcut. her insanın bu sorunu halletmenin vaktinin geldiğini kabul etmesini sağlamalısınız. Artık tam vakti ve bunu bu türlü halletmemiz gerekiyor. Tehdidi gerçekliğin ötesine geçecek halde abartmak ve her insanın bildirisi almasını sağlamak, bunun üzere her insanın çıkarına olabilecek bir müzakere sürecinde gerçekleşir.
Uyumla ilgili daha sonraki sorumu az epeyce yanıtladınız. Pekala vaadi işaret etme konusunda neler söylersiniz? Gerçek dışılık orada nasıl bir rol oynuyor?
Bence bunlar iki büyük sorun; bir tarafta seferberlik ve başka tarafta işaret [sinyal] verme. Bir kümenin üyesi olduğunuz vakit, size yardım edecek başka küme üyelerine muhtaçlık duyarsınız. Bunun gerçekleşmesi için şunun işaretini vermeniz gerekir, “Ben bu kümenin sadık bir üyesiyim. Şayet başınız belada olsaydı size yardım ederdim, ötürüsıyla, artık sizin bana yardım sunmanız gerekiyor.”
Beşerler daima formda sadakat işaretlerine odaklanır: “Onlar kümenin sadık üyeleri mi?” ve “Sadık bir üye olduğumun nasıl işaretini nasıl verebilirim?” Bunu yapmak için her türlü yol mevcut. Muhakkak kıyafetler giyiyoruz, çete dövmelerimiz ve kümeye olan sadakatimizi ortaya koymanın her türlü fizikî yolu var.
Ama biz beşerler son derece karmaşık olduğumuz için, sadakatimizi işaret etmenin bir başka yolu da taşıdığımız inançlardır. Makul bir inanç kümesine sahip olarak bir kümeye sadakatimizi işaret edebiliriz ve o durumda daha sonraki soru şudur: “Peki, sahip olduğumuzu işaret edebileceğimiz inanç çeşidi nedir?” Her şeydilk evvel, başka insanların taşıma ihtimalinin olmadığı bir inanç olmalı; zira şayet herkes bu inancı taşıyorsa, bu durum küme sadakatine dair fazlaca güzel bir işaret değildir. Öbür kümelerde yer alan öteki insanların taşımadığı bir şey olmalı. Burada yatan temel mantık, her insanın gerçeğe inanabileceği lakin yalnızca kümenin sadık üyelerinin açıkça yanlış olan bir şeye inanabileceğidir.
İnançları geliştirmek ya da hiç kimsenin kendi başına ortaya çıkaramayacağı kadar garip ve olağanüstü inançları gözden geçiren bir psikoloji geliştirmek doğrultusunda bir seçim baskısı mevcut. Bu, “Evet, ben bu kümeye aitim. Bu kümenin neyle temaslı olduğunun farkındayım. Uzun vakitten beridir bu kümeyle beraberyim” işaretini verir; çünkü bu ön geçmiş olmadan bu inanca sahip çıkamazsınız.
Bu durumu, QAnon* isimli komplo teorisi üzere ortalıkta dolaşan komplo teorilerinin büyük kısmında bakılırsabileceğimizi düşünüyorum. Hatta bunu dini inançlarda da gorebiliriz; zira onlara baktığınızda, bir epey dini inanç nitekim de gariptir. Metinde verdiğimiz örneklerden biri, Tanrı’nın tıpkı anda hem bir birebir vakitte üç olduğu fikrini barındıran Hıristiyanlıktaki ilahi ‘Teslis’ [Üçleme] kavramıdır. Bu fikre asla kendi başınıza ulaşamazsınız. Bu fikre, yalnızca Hristiyan bir dini kümeye dahil olduğunuzda ulaşabilirsiniz. Yani şu epeyce düzgün bir işarettir: “Evet, bu tam manasıyla bir Hıristiyan.”
Haklısınız. Ben de bir ‘Üniteryen’ olarak yetiştirildim. bu biçimdelar Kuzey Kaliforniya’da yaşayan laik bir Yahudi olarak, kendimize bir sığınak bulabileceğimiz tek yer Üniteryen cemaatiydi. Laik Musevilerle doluydu ve mutlaka “tam manasıyla Hıristiyan” değillerdi.
Evet, ben de özel bir Katolik okuluna gittim; bu yüzden dini inançlarına da maruz kaldım. Buna rağmen, küme çatışması kelam konusu olduğunda büyük ehemmiyet taşıyan öteki bir konu daha mevcut; zira sadakat sahibi bir üye olduğunuza ait epey uygun bir işaret, öbür kümenin saldırganca bulacağı cinsten inançlar olabilir. O kümeye değil de bu kümeye sadık olduğumun işaretini vermenin güzel bir yolu, başka kümenin inandığının tam aykırısı istikametteki bir inancı benimsemektir. ötürüsıyla, bu yalnızca garip inançlar oluşturmak için değil, hem de başka kümenin berbat yahut şeytani olduğuna ya da barındırdıkları muhakkak kıymetlere hakikaten de zıt bir şey olduğuna ait garip inançlar geliştirmek istikametinde bir baskı yaratır.
Bu, hem etrafa palavraları yaymanın tıpkı vakitte bu palavraları işaret etmenin fonksiyonel niçinleri olduğunu gösterir. Sanırım en değerli sezgilerden biri, inançları sık sık yaptığımızdan farklı bir halde düşünmemiz gerektiği. Birçok vakit, taşıdığımız inançların gerçekliğin temsili olduklarını düşünürüz ve hâl bu biçimdeyken, bir inanca sahip olmamızın niçini dünyada gezinebilmektir. Bu yüzden de inançlarımızın içeriğiyle gerçekliğin nitelikleri içinde ziyadesiyle uygun bir ahenk ya da eşleşme olması gerekir.
birebir vakitte, bizim tartıştığımız şey, dünyada yolunu bulabilmek için bir hayli inancın aslında mevcut olmadığı. Bunlar toplumsal niçinlerden ötürü var olurlar; çünkü kümemizi bir gaye için harekete geçirmek ya da kümenin sadık üyeleri olduğumuzun işaretini vermek üzere toplumsal bağlamdaki birtakım önemli olguları hayata geçirmemize imkan sağlıyorlar. Bu, inançların fonksiyonunun gerçekliği temsil etmek olmaması sebebiyle, doğruluklarının ya da hakikat bedellerinin sahiden de kıymetli bir özellik olmadığı manasına gelir.
“Eşgüdüm Aracı Olarak Yalanlar” isimli kısımda Donald Horowitz’in ‘Ölümcül Etnik İsyan’ isimli kitabını tartışıyorsunuz. Kitap bize etnik şiddetin ön şartlarını oluşturmada palavranın oynadığı rolle ilgili neler söylüyor?
‘Ölümcül Etnik İsyan’ çok derecede rahatsız edici bir kitap. Etnik katliamlar öncesinde, esnasında ve daha sonrasında olanlara dair bildiklerimizin sistematik bir incelemesi niteliğinde. Bu kitabı toplumsal medyada yayılan uydurma haberler ve yanlış bilgiler üzerine baş yormaya başladığım periyotta okudum ve kitap bana beraberinde evrimsel bir psikolog ve iş arkadaşım olan Pascal Boyer tarafınca önerildi. Horowitz, öncel bir söylenti yayılış devri olmaksızın etnik katliam olamayacağını ve olmayacağını ileri sürüyor. Kendisinin ileri sürdüğü argüman, tam olarak daha evvel tartışmak istediğim şeydi; yani, bu tıp söylentilerin fonksiyonu aslında gerçeği temsil etmek değil. Söylentilerin toplam fonksiyonu, kümenizi organize ederek saldırmaya hazır bir hale getirmek. Bunu ise düşmanınızın kuvvetli, şeytani ve saldırmaya hazır olduğunu işaret ederek yaparsınız; bu biçimde olunca, artık sizin de bir şeyler yapmanız gerekir.
Bu kitapta yer alan söylenti tahlillerine dair nitekim ilgi cazip olan şeylerden biri, söylentilerin içeriğinde, öteki kümenin size ya da grubunuza karşı yaptıklarının pek de öngörülmemiş olduğudur. Aslında sizin başka kümeye yapmayı planladığınız şey tarafınca öngörülüyor. Bundan ötürü, bu söylentilerin içeriğinin gaddarlığı, bir bakıma biz harekete geçtiğimizde onlara ne yapacağımıza ait eşgüdümün bir modülü; bu durum ise bizlere, bu söylentilerin asli fonksiyonunun gerçeği temsil etmek değil, toplumsal fonksiyonlara hizmet etmek olduğunu gösteriyor.
Horowitz’in kitabını okuduğum vakit beni şaşırtan nokta, bahsetmiş olduğu dünya genelindeki bu etnik katliamlarda yayılan söylentilerin içeriğinin birbirine ne kadar da emsal olduğu, toplumsal medyada dolaşan yanlış bilgilere ne kadar fazlaca benzediğiydi. Bu durum ise, toplumsal medyada olan bitenlerin büyük kısmının cehaletten değil, bu toplumsal fonksiyonlardan kaynaklandığını ortaya koyuyor.
Vurguladığınız bir nokta, kolaylıkla yalanlanmak ya da itibarsızlaştırılmaktan kaçınmak için, buna benzeri “seferberlik davetlerinin doğrulanamayan bilgilere yönelmesi gerektiği: Zımnî, vakit yahut yer olarak epey uzakta, kapalı kapılar gerisinde vb. meydana gelen olaylar.” Bu konu, komplo teorilerinin niye cazibeli olduğunu açıklamaya yardımcı oluyor. Pekala bu tabloda nasıl bir yere oturuyorlar?
Palavralara göz attığımızda ortada bir tansiyon olduğunu görüyoruz. Bir seviyede, konuştuğumuz tüm sebeplerden ötürü, mümkün olduğu kadar garip hale getirme tarafında bir motivasyon kelam konusu. Öbür yandan, şayet bu seferberlik durumunu yaratmaya çalışıyorsanız, yaydığınız ayrıntıların internet üzerinden mümkün olduğu kadar engellenmeden dağılmasını istersiniz. Mümkün olduğunca yayılmasını istersiniz. her insanın bir sandalyeye baktığı bir durumdaysanız ve “Şey, o sandalye aslında bir taş” diyorsanız, bu, bilgi akışını engelleyecek bir harekettir; zira beşerler size “Yahu bunun nitekim de bir sandalye olduğunu biliyoruz” diyecektir.
ötürüsıyla, mümkün olduğunca garip bir içerik oluşturmak için gereken bu motivasyon ya da teşvik olsa bile, ortak harekete katılmaya motive olmayan bireyler tarafınca uyarıldığınız durumlardan kaçınmak tarafında öbür bir baskı ya da teşvik de kelam konusu. Bu konu, başka insanların “Bu açık halde yanlıştır” demekte zorlandıkları durumlarla ilgili içerik üretmenin daha yeterli olduğunu ortaya koyuyor. Bu niçinle, doğrulanamayan bilgiler en elverişli bilgi çeşididir; çünkü bunlarla sahiden de dilediğiniz kadar garip içerikler üretebilirsiniz ve ihtar alma riski yoktur.
Bilgiyi yazdığınız ya da yaydığınız lakin beraberinde uyarılmaktan kaçınmanın bir yolu olan bu makul seviyedeki inkar edilebilirliğe sahip olduğunuzda, komplo teorisyenlerinin, “Biz sırf soruları gündeme getiriyoruz” diye kendilerini savunurken emsal bir taktik izlediklerini görüyoruz. Komplo teorileri kesin halde doğrulanamayan ve neyin düzgün neyin makus olduğunu teyit etmenin hayli güç olduğu durumların peşine düşmesiyle nam salmıştır. Etnik katliamlarda da gördüğümüz üzere, kuvvetli, makûs ve şeytani bir şey yapmaya hazır bir düşmanımızın olduğunu aktaran bu anlatıları üretiyorlar. bir daha bu konu, Horowitz’in üzerinde durduğu, ‘söylentileri harekete geçirme’ planlamasına tam olarak uygun düşüyor. özetlemek gerekirse, burada ve başka yerlerde tartıştığımız problem, bir fazlaca komplo teorisinin hakikaten de var olan siyasi sisteme karşı harekete geçme teşebbüsleri olduğu.
“Egemenlik İşaretleri Olarak Yalanlar” kısmında, “baskınlığın, temelde, diğerlerine meydan okuyarak argüman edilebileceğini” yazıyorsunuz ve makul bir sözün “daha hayli insanın inançlarıyla çeliştiği vakit daha sağlam bir baskınlık işareti olarak hizmet ettiğini” savunuyorsunuz. Çabucak Donald Trump’ı bu tabirlerle birlikte düşündüm. örneğin, ‘doğum yeri savunuculuğunu’** (ing. ‘birtherism’) o icat etmedi ve bunu kullanırken detaylara girmedi bile; ortalıkta doğum sorunuyla ilgili komplo teorilerinin birfazlaca farklı versiyonu mevcuttu ve Trump hiç biri hakkında bir bok bilmiyordu. Sahip olduğu ün ve görünürlüğünden faydalanarak bu büyük argümanları ortaya attı ve kendisini ulusal çapta bir siyasi figür olarak kurguladı. Bununla ilgili konuşup konuşamayacağınızı merak ediyorum ancak sadece Trump değil, bunun daha genel bağlamda nasıl çalıştığı hakkında…
Evet, makalenin o kısmını yazdığım sırada ben de Donald Trump’ı düşündüğümü itiraf edeyim. Bu niçinle, biraz Donald Trump’tan bahsedip akabinde genel duruma geçeceğim. Sanırım bu taktiğin benim gördüğüm birinci örneklerinden biri, 2017’deki Başkanlık Yemin Merasimi esnasında, Trump’ın, merasimde Obama’nın yemin merasiminden daha fazla sayıda insanın bulunduğu teziydi ve kalan herkes açık halde bunun yanlış olduğunu gorebiliyordu.
Yani, ortada iki açıklama var: Ya Trump bilgisiz ve -ben onun bilgisiz olduğuna inanmıyorum- destekçilerini harekete geçirmek konusunda çok derece yetenekli ya da sezgisel bir psikolog yahut “Canım ne isterse söyleyebilirim ve başka kümenin fikirlerini o kadar az önemsiyorum ki açık halde yanlış olan şeyleri bile söyleyebilirim; bunun yanlış olduğundan haberdar olduğumu ve bunun tam manasıyla bir egemenlik işareti olarak hizmet ettiğini bildiğim için söylemiş olduğimi biliyorlar” diye düşündüğünü ima ediyor.
İşte bu yüzden, buna benzeri bir hakimiyet işaretini nazaranbilmek için, bunun sadece yanlış anladığınız için değil de tam olarak bildiğiniz ve umursamadığınız için olduğu ortada olan bu olayları bulmanız gerek. Bu, bunun üzere inançlara sahipken, bir egemenlik yaratmaya çalışırken ona ilerlemek istediğiniz tipten bir işarettir.
Çatışmaya hazırlanan küme üyeleri açısından “gerçek dışılık işaretlerinin çelişkili olmaktan çok iş birliğine çağırıcı olduğunu” vurguluyorsunuz. Anladığım kadarıyla, makalenizin üzerine inşa edilebileceği yollardan biri, palavraların resme girmesi için kullanılan başka yollara göz atmak. örneğin, insanların, temelsiz tezler dillendirdiklerini inkâr ettikleri ya da görmezden geldikleri vakit içinder var. Irkçılık temel alınarak çıkarılan seçmen-bastırma maddelerinin son devirde yayılmasıyla bir arada, altta yatan ırkçılık bir küme dayanışması yaratmaya ve çatışmaya hazırlanmaya imkan sağlıyor; buna rağmen daima halde Cumhuriyetçilerin ırkçı niyetlerini reddettiğini de işitiyorsunuz. Bu doğrultuda daha fazla araştırmanın nasıl yapılabileceğiyle ilgili fikirleriniz olup olmadığını öğrenmek isterim.
Sırf bu makul müşahedeyle başlarsak; sanırım bunun üzere bir inkâr kısmının fonksiyonu (örneğin, “Bu ırkçılık değil, bu cinsiyetçilik değil” ya da her her neyse), bir daha makul bir seviyede inkâr edilebilirliğe sahip olmak; bu sayede bilginin yayıldığından, duyması istenen her insanın duyacağından ve [mesajın] hakikaten de engellenmediğinden emin olabilirsiniz. Keza, apaçık bir ırkçılığın ya da cinsiyetçiliğin bilginin yayılmasını durduracak bir şey olacağını söyleyebilirsiniz. Bu niçinle, seferberlik bağlamında olan beşerler, sinyalin mümkün olduğu kadar yüksek ile mümkün olduğu kadar yaygın halde etrafa dağılmasını sağlamak içinde oluşan bu çapraz baskıya hep maruz kalırlar. Birçok vakit, ikisi içinde gezinmeniz gereken bu gerginlik kelam konusudur. Bu çatışmaya ve tansiyona bakmanın ve anlamanın bir daha sonraki önemli teorik adım olduğunu düşünüyorum.
Kelam konusu kısımda de birfazlaca sefer belirttiğimiz üzere, bu, ampirik [deher neysel] ispatlara muhtaçlık duyan bir epey hipotez oluşturduğumuz teorik bir kısım. Bu sebeple, sanırım bir daha sonraki büyük adım, bu hipotezlerin ampirik ispatlarını ya da ampirik testlerini elde etmek ve geliştirmek, gerçekte neyin geçerli göründüğünü ve neyin yanlış yönlendirilebildiğini görmek olacak.
Şahsen epeyce ilgilendiğim şeylerden biri, bu cins taktikleri başkalarından daha hayli kimin kullandığını, çatışmayı kazanmak için bu çeşit taktiklere başvurmaya en hayli istekli olan kişiyi aramak. Bu, üzerinde çalıştığımız bir araştırma alanı ve bulduğumuz şeylerden biri, kendisine bir statü arayan insanların bu statüyü elde etmek emeliyle bunun üzere taktikleri kullanmak doğrultusunda en büyük hevesi taşıyan bireyler olduklarıydı.
Her vakit şunu sorarak bitirmeyi severim: Size sormadığım en önemli soru ve cevabı nedir?
Tahminen sormamış olabileceğiniz en önemli soru şudur: Sohbete ‘motive edilmiş akıl yürütmeyi’ konuşarak başladık, pekala klâsik motive edilmiş akıl yürütme teorileriyle karşılaştırıldığında masaya getirdiklerimizle içindeki fark nedir? Bu teoriler, kendinizi âlâ hissettirdikleri için kimi inançlara sahip olduğunuzu öne sürerler. Grubunuza dair kimi şeylere inanmayı seversiniz, zira bu size öz-saygı kazandırır. Başka kümenin berbat olduğuna inanmayı seversiniz, zira bu beraberinde gurubunuzla ilgili olumlu hisler beslemenizi sağlar. Toplumsal bilimciler bu çeşit inançlar bağlamında ‘cehalet’ argümanından vazgeçerek toplumsal fonksiyonuna baktıklarında, “Göründüğü kadarıyla, bu inançların toplumsal fonksiyonu, kendinizi güzel hissetmenizi sağlamak” derler.
Söylemek istediğimiz şu ki, bu inançların size kendinizi güzel hissettirdiği büyük ihtimalle yanlışsız olsa bile onların fonksiyonu de gerçek maksadı da bu değil. Evrimin kendinizi düzgün ya da makûs hissetmenizi umursamadığını tabir ediyoruz. Evrim, maddi faydaları ve en nihayetinde üremeyle ilgili faydaları umursar. Bundan ötürü, taşıdığınız inançlar bir biçimde gerçek dünyadaki sonuçları şekillendirmeli.
Bu yanlış inançların sırf kendinizi âlâ hissetmeniz için değil, hem de [maddi] dünyada değişimler yaratabilmeniz, kümenizi harekete geçirebilmeniz ve kümenin öbür üyelerinden yardım alabilmeniz için var olduğunu savunuyoruz. Şunun, üzerinde daha fazla baş yorulması gereken önemli bir nokta olduğunu düşünüyorum: Muhakkak inanç tiplerinin insanların başarmasını sağladığı şey, sırf kendilerini nasıl hissettirdiği değildir.
*QAnon, 2017’de Donald Trump’ın başkanlığı sırasında ortaya atılan çok sağ bir komplo teorisidir. QAnon’a nazaran Trump, uluslarası şeytani bir pedofil ağı olan Derin Devlet’e karşı savaşmaktadır. Biroldukca QAnon destekçisi, bu ağın sadece çocukları istismar etmediğini, bununla birlikte kendi ömürlerini uzatmak için onları kullandıklarını da öne sürer.
**Birtherism, ABD eski lideri Barack Obama’nın ABD değil Kenya doğumlu olduğunu tez eden ve bu niçinle ABD Lideri olmayacağını savunan hareket.
Yazının yepyenisi Salon sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
İster ‘sahte haberler’, isterse komplo teorileri ya da düpedüz palavralar olsun, politik yanlış bilgilendirme, siyasete en meraklı olan insanlara yönelik epey sayıda 20. yüzyıl propagandası örneği bulunsa da sıklıkla toplumsal cehalete atfedilir. Edward S. Herman ve Noam Chomsky’nin ortaklaşa yazdığı ‘Üretim Onayı’ [Manufacturing Consent] üzere kitaplar, 1991’de gerçekleşen birinci Körfez Savaşı’nın medyada kendine nasıl yer bulduğuyla ilgili unutulmaz bir kelam olan “ne kadar epeyce izlerseniz, o kadar az şey bilirsiniz” ile bu fikre meydan okumaya başladı. Toplumsal medya çağında bilimsel açıklamalar, Paul Simon’ın ‘The Boxer’ isimli müziğinden bir satırla betimlenebilecek “motive edilmiş [harekete geçirilmiş] akıl yürütme” tartışmalarına kaydı: “Bir insan duymak istediğini duyar ve gerisini hiçe sayar.”
Ne var ki cehalet perspektifi üzerimizde derin bir tesir yaratıyor; zira gerçeği takip etmek için harekete geçtiğimiz Aydınlanma fikrine hitap ediyor. Bizler “düşünen hayvanlarız”, değil mi? Bu sözdeki vurucu kısım ‘hayvan’ olabilir. Beşerler evrimsel bir geçmişe sahiptir ve aldatma, hayvan dünyasında evrimsel avantajlar sağladığı için yaygın görülür. İnsanların çok toplumsal yaratıklar olması dışında, birbirimizden o kadar da farklı olmadığımıza inanmak için sağlam bir niye var. Atalar ve evrim bağlamında, başarılı bir toplumsal kümenin kesimi olmak, besin ve su kadar kıymetliydi. Hâl bu biçimdeyken, beşerler içindeki aldatma, küme çatışmalarından dolayı evrimleşti. Bu fikir, Danimarkalı siyaset bilimciler Michael Bang Petersen ve Mathias Osmundsen ve Amerikalı antropolog John Tooby’nin “Çatışmanın Evrimsel Psikolojisi ve Palavranın İşlevleri” isimli yeni bir makalenin tezini oluşturuyor.
Makale, “motive edilmiş akıl yürütmenin” bakış açısı ile uyumlu olsa da, odaklandığı nokta, yanlış bilgiyi bir daha ve bir daha üreten ruhsal düzeneklerden daha derinlere iniyor. Araştırmacılar, bu sistemlerin fonksiyonlarını açıklığa kavuşturmaya, yani niye birinci etapta evrimleştikleri sorusuna bir karşılık bulmaya çalışıyorlar. Petersen’le üç yıl evvel, Twitter’da, “Bir ‘Kaosa Duyulan İhtiyaç’ ve İleri Demokrasilerde Düşmanca Siyasi Söylentilerin Paylaşılması” başlığını taşıyan daha eski bir makalesiyle ilgili söyleşi yaptım: “Biroldukca statü takıntılı lakin marjinalleştirilmiş birey ‘Kaosa Duyulan İhtiyacı’ yaşıyor ve ‘dünyanın yanışını seyretmek’ istiyor.” Bu makale, üretken yanlış bilgi yayıcılarına ve bunu niye yaptıklarına ait fazlaca değerli bilgiler verdi. Öte yandan, bu ferdî açıklama, var olan öykünün sadece bir kesimiydi. Bu yeni makale, alelade palavraların yayılmasında rol oynayan evrimsel temelleri ve toplumsal süreçleri aydınlatmayı hedefliyor. Bu niçinle, Petersen ile her vakit olduğu üzere açık ve uzun olmak üzere hazırlanan uzun bir söyleşi daha yaptım.
Son on yılda, siyasal alandaki yanlış ayrıntıların yahut “politik söylentilerin” yayılmasını, bazılarının isimlendirdiği üzere, cehaletten fazla “motive edilmiş akıl yürütmenin” bir sonucu üzere görmek daha yaygın bir hale geldi. Ne var ki yeni makaleniz, bu motive edilmiş akıl yürütmenin gerisinde yatan toplumsal fonksiyonların geniş bir evrimsel hesabını ortaya koyuyor. Yazmanıza neyin sebep olduğunu ve hangi emelle yola çıktığınızı anlatır mısınız?
Bu araştırmadaki en değerli gayelerimizden bir tanesi, insanların, niye diğerlerinin inandığı şeylerin baştan sona garip olduğuna inandıklarını anlamaya çalışmaktı. Bence bu sorunun geçtiğimiz birkaç on yılda, bilhassa de toplumsal medyanın ortaya çıkmasıyla daha fazla değer kazandığı herkes için kesin bir durum. Göründüğü kadarıyla, bunun üzere -başka insanların açık halde yanılgılı olduğunu tabir edeceği bilgi ve içeriğe meyilli- inanç sistemleri, daha da yaygınlaşıyor. örneğin 6 Ocak günü Senato Binası’na yönelik akında gördüğümüz üzere, bu olgu kimi bazı çoksıyla korkutucu sonuçlar üretebiliyor.
özetlemek gerekirsesı, anlamaya çalıştığımız şey, insanların niye yanlış olması gereken şeylere inandıkları. Alışılmış telaffuz, “Şayet yanlış şeylere inanıyorsanız, aptal olmalısınız. Olan biteni anlamak için gerçek bir gayret sarf etmediğiniz için olmalı” der. Buna rağmen, son birkaç on yıl içerisinde, vaziyetin bu biçimde olmadığını ortaya koyan daha fazla araştırma birikti. İşin aslı, yanlış bilginin yayılmasından sorumlu olan beşerler siyaset hakkında en sonlu bilgiye sahip olanlar değil. Onlar, aslında siyasetle ilgili bir epeyce şeyin farkındalar. Bu bağlamda, bilgi, insanların yanlış olan şeylere inanmasına karşı bir muhafaza sağlamıyor.
Bizim yapmaya çalıştığımız şey, “Tamam, şayet beşerler bilgisiz oldukları için değilse, bu biçimde nedir?” diye sormak. Bunu anlayabilmek için evrimsel psikolojinin çerçevesini kullanıyoruz, temelde şunu anlamaya çabalıyoruz: Yanlış bilgiye inanmak konusunda ahenk sağlamayı imkanlı kılan bir şey olabilir mi? Bu öge bir biçimde fonksiyonel olabilir mi? Bir kaza olmaktan çok, yanlış bilgiye inanma ve yayma davranışı aslında bilerek mi yapılıyor?
İnsanın evrimini tartışmadan evvel, insan harici hayvanlardan oluşan bir kısmınız mevcut. Hayvanların dünyasında yaşanan aldatma ve çatışmalardan neler öğrenebiliriz?
Şahsen, hayvanların dünyasına bakmak noktasında bunun önemli bir basamak olduğunu düşünüyorum; zira birçok insan hayvanların sergiledikleri davranışların biyolojik evrimin eserleri olduğunu ve bir çeşit evrimsel avantaj sağladığını tabir eder. Ve hayvanlarda şahit olduğumuz şey, bir çatışmaya girdiklerinde etrafa hep yanlış bilgi yaydıklarıdır.
Bir çeşit açık örnek, hayvanların öteki hayvanlarla bir çatışmaya girdikleri vakit kendilerini olduklarından daha büyük göstermeye çalışmaları. Bu, olağan olarak, başka hayvanlara kendisiyle uğraşmamaları gerektiğine ve şayet nitekim de bir hengameye girerlerse kazanacağına dair bir işaret göndermektir. özetlemek gerekirsesı, hayvanlar çatışma durumlarında yanlış sinyaller vermek yoluyla bir üstünlük elde etmeye çalışıyorlar.
Pekala insanlara baktığımızda bu nasıl değişiyor ya da değişmiyor?
Öncelikle, insanların yapmasını beklememiz gereken şey de budur; şayet kendilerine avantaj sağlayan halde yanlış sinyaller gönderebiliyorlarsa, bu biçimde bunu yapmalılar. Bunun akabinde tartıştığımız şey, hayvan bağlantısındaki geçersizlik derecesi bağlamında birtakım kısıtlamalar olduğudur. Bu kısıtlama, bağlantı sistemlerinin birinci basamakta evrimleşmesidir; çünkü hem bireyler birebir vakitte [bilgisel/iletişimsel] bir değiş tokuşta yer alan her iki organizma için de faydalıdırlar. Bu yüzden, bir irtibat sistemi gelişmedilk evvel, [iletişimde yer alan] gönderici ve alıcı için uyarlanabilir olmalı. Bu, çatışma hallerinde bile bariz palavralar uyduramayacağınız manasına gelir. Birtakım gerçeklik sınırlamaları mevcuttur.
Ardından, aslında kimi durumlarda, beşerler ve insan evrimi kelam konusu olduğunda, bu kısıtlamaların bir işe yaramadığını lisana getiriyoruz. Zira insan olmayan hayvanlara baktığımızda, çatışmanın çoklukla iki birey içinde olduğunu görürüz; ama insanların çatışması sıklıkla iki küme içinde yaşanır ve bir kümenin üyeleri öteki kümeye karşı birbirleriyle işbirliği yapar. Bu, bir küme ortasında, başka bir kümeyle çatışmada onlara üstünlük sağlayabiliyorsa, yanlış bilgi ve palavraları yaymanın birtakım avantajları olabileceği manasına gelir. Ve akabinde, bu fikrin gerçek olabileceği birkaç yolu tartışmayı sürdürüyoruz.
Bilgi paylaşımının üç fonksiyonunu tanımlıyorsunuz: Çatışma için küme seferberliği, dikkatin koordine edilmesi ve vaadin işaret edilmesi. Bu emellere verimli bir halde ulaşmanın, evrimsel bağlamda, doğruluk ya da gerçeklik değil, seçilen şey olduğunu savunuyorsunuz. Seferberlikten başlayarak bunların her birine bir örnek verebilir misiniz?
Kümenizi harekete geçirmek istediğiniz vakit yapmanız gereken şey, bir problemle karşı karşıya olduğunuzu bulmak ve akabinde, kümenin birebir şeye odaklanmasını sağlayabilmek için sorunu tanım etme biçiminizin mümkün olduğunca dikkat cazibeli olması gerek. Bu bağlamda, gerçeklik seçkin rastlanan biçimde kurgu kadar cazip olabilir. Tehdidi abartarak -örneğin, tam manasıyla gerçek olmayan şeyleri söyleyerek- mensubu olduğunuz kümenizin dikkatini harekete geçirmek ve eşgüdümlü hale getirmek noktasında daha âlâ bir duruma gelirsiniz. Burada kıymetli olan şey şu ki, şayet herkes bu öteki insanlardan hoşlanmamak konusunda hemfikirse, o durumda her insanın öbür kümeye dikkat etmesini sağlarız ve bu aslında kümeniz için faydalı olabilir. Bu yolla, öbür kümenin yarattığı gerçek tehdidi abartarak daha tesirli bir seferberlik yaratabilirsiniz.
Bunun niye bir manası olduğunu, niye fonksiyonel olduğunu anlamanın anahtarı, bir insanın ilgi alanları ile dikkat içinde ayrım yapması gerekliliğiyle ilgilidir. Örneğin, bir kümenin ortak çıkarları olabilir; “Biz, bu öbür kümesi sevmiyoruz, bu başka kümeye karşı bir şeyler yapmamız gerektiğini düşünüyoruz” diyebilirler. Ancak bu çıkar yahut çıkar kümesinin üstünde, bütüncül bir uyum sorunu mevcut. her insanın bu sorunu halletmenin vaktinin geldiğini kabul etmesini sağlamalısınız. Artık tam vakti ve bunu bu türlü halletmemiz gerekiyor. Tehdidi gerçekliğin ötesine geçecek halde abartmak ve her insanın bildirisi almasını sağlamak, bunun üzere her insanın çıkarına olabilecek bir müzakere sürecinde gerçekleşir.
Uyumla ilgili daha sonraki sorumu az epeyce yanıtladınız. Pekala vaadi işaret etme konusunda neler söylersiniz? Gerçek dışılık orada nasıl bir rol oynuyor?
Bence bunlar iki büyük sorun; bir tarafta seferberlik ve başka tarafta işaret [sinyal] verme. Bir kümenin üyesi olduğunuz vakit, size yardım edecek başka küme üyelerine muhtaçlık duyarsınız. Bunun gerçekleşmesi için şunun işaretini vermeniz gerekir, “Ben bu kümenin sadık bir üyesiyim. Şayet başınız belada olsaydı size yardım ederdim, ötürüsıyla, artık sizin bana yardım sunmanız gerekiyor.”
Beşerler daima formda sadakat işaretlerine odaklanır: “Onlar kümenin sadık üyeleri mi?” ve “Sadık bir üye olduğumun nasıl işaretini nasıl verebilirim?” Bunu yapmak için her türlü yol mevcut. Muhakkak kıyafetler giyiyoruz, çete dövmelerimiz ve kümeye olan sadakatimizi ortaya koymanın her türlü fizikî yolu var.
Ama biz beşerler son derece karmaşık olduğumuz için, sadakatimizi işaret etmenin bir başka yolu da taşıdığımız inançlardır. Makul bir inanç kümesine sahip olarak bir kümeye sadakatimizi işaret edebiliriz ve o durumda daha sonraki soru şudur: “Peki, sahip olduğumuzu işaret edebileceğimiz inanç çeşidi nedir?” Her şeydilk evvel, başka insanların taşıma ihtimalinin olmadığı bir inanç olmalı; zira şayet herkes bu inancı taşıyorsa, bu durum küme sadakatine dair fazlaca güzel bir işaret değildir. Öbür kümelerde yer alan öteki insanların taşımadığı bir şey olmalı. Burada yatan temel mantık, her insanın gerçeğe inanabileceği lakin yalnızca kümenin sadık üyelerinin açıkça yanlış olan bir şeye inanabileceğidir.
İnançları geliştirmek ya da hiç kimsenin kendi başına ortaya çıkaramayacağı kadar garip ve olağanüstü inançları gözden geçiren bir psikoloji geliştirmek doğrultusunda bir seçim baskısı mevcut. Bu, “Evet, ben bu kümeye aitim. Bu kümenin neyle temaslı olduğunun farkındayım. Uzun vakitten beridir bu kümeyle beraberyim” işaretini verir; çünkü bu ön geçmiş olmadan bu inanca sahip çıkamazsınız.
Bu durumu, QAnon* isimli komplo teorisi üzere ortalıkta dolaşan komplo teorilerinin büyük kısmında bakılırsabileceğimizi düşünüyorum. Hatta bunu dini inançlarda da gorebiliriz; zira onlara baktığınızda, bir epey dini inanç nitekim de gariptir. Metinde verdiğimiz örneklerden biri, Tanrı’nın tıpkı anda hem bir birebir vakitte üç olduğu fikrini barındıran Hıristiyanlıktaki ilahi ‘Teslis’ [Üçleme] kavramıdır. Bu fikre asla kendi başınıza ulaşamazsınız. Bu fikre, yalnızca Hristiyan bir dini kümeye dahil olduğunuzda ulaşabilirsiniz. Yani şu epeyce düzgün bir işarettir: “Evet, bu tam manasıyla bir Hıristiyan.”
Haklısınız. Ben de bir ‘Üniteryen’ olarak yetiştirildim. bu biçimdelar Kuzey Kaliforniya’da yaşayan laik bir Yahudi olarak, kendimize bir sığınak bulabileceğimiz tek yer Üniteryen cemaatiydi. Laik Musevilerle doluydu ve mutlaka “tam manasıyla Hıristiyan” değillerdi.
Evet, ben de özel bir Katolik okuluna gittim; bu yüzden dini inançlarına da maruz kaldım. Buna rağmen, küme çatışması kelam konusu olduğunda büyük ehemmiyet taşıyan öteki bir konu daha mevcut; zira sadakat sahibi bir üye olduğunuza ait epey uygun bir işaret, öbür kümenin saldırganca bulacağı cinsten inançlar olabilir. O kümeye değil de bu kümeye sadık olduğumun işaretini vermenin güzel bir yolu, başka kümenin inandığının tam aykırısı istikametteki bir inancı benimsemektir. ötürüsıyla, bu yalnızca garip inançlar oluşturmak için değil, hem de başka kümenin berbat yahut şeytani olduğuna ya da barındırdıkları muhakkak kıymetlere hakikaten de zıt bir şey olduğuna ait garip inançlar geliştirmek istikametinde bir baskı yaratır.
Bu, hem etrafa palavraları yaymanın tıpkı vakitte bu palavraları işaret etmenin fonksiyonel niçinleri olduğunu gösterir. Sanırım en değerli sezgilerden biri, inançları sık sık yaptığımızdan farklı bir halde düşünmemiz gerektiği. Birçok vakit, taşıdığımız inançların gerçekliğin temsili olduklarını düşünürüz ve hâl bu biçimdeyken, bir inanca sahip olmamızın niçini dünyada gezinebilmektir. Bu yüzden de inançlarımızın içeriğiyle gerçekliğin nitelikleri içinde ziyadesiyle uygun bir ahenk ya da eşleşme olması gerekir.
birebir vakitte, bizim tartıştığımız şey, dünyada yolunu bulabilmek için bir hayli inancın aslında mevcut olmadığı. Bunlar toplumsal niçinlerden ötürü var olurlar; çünkü kümemizi bir gaye için harekete geçirmek ya da kümenin sadık üyeleri olduğumuzun işaretini vermek üzere toplumsal bağlamdaki birtakım önemli olguları hayata geçirmemize imkan sağlıyorlar. Bu, inançların fonksiyonunun gerçekliği temsil etmek olmaması sebebiyle, doğruluklarının ya da hakikat bedellerinin sahiden de kıymetli bir özellik olmadığı manasına gelir.
“Eşgüdüm Aracı Olarak Yalanlar” isimli kısımda Donald Horowitz’in ‘Ölümcül Etnik İsyan’ isimli kitabını tartışıyorsunuz. Kitap bize etnik şiddetin ön şartlarını oluşturmada palavranın oynadığı rolle ilgili neler söylüyor?
‘Ölümcül Etnik İsyan’ çok derecede rahatsız edici bir kitap. Etnik katliamlar öncesinde, esnasında ve daha sonrasında olanlara dair bildiklerimizin sistematik bir incelemesi niteliğinde. Bu kitabı toplumsal medyada yayılan uydurma haberler ve yanlış bilgiler üzerine baş yormaya başladığım periyotta okudum ve kitap bana beraberinde evrimsel bir psikolog ve iş arkadaşım olan Pascal Boyer tarafınca önerildi. Horowitz, öncel bir söylenti yayılış devri olmaksızın etnik katliam olamayacağını ve olmayacağını ileri sürüyor. Kendisinin ileri sürdüğü argüman, tam olarak daha evvel tartışmak istediğim şeydi; yani, bu tıp söylentilerin fonksiyonu aslında gerçeği temsil etmek değil. Söylentilerin toplam fonksiyonu, kümenizi organize ederek saldırmaya hazır bir hale getirmek. Bunu ise düşmanınızın kuvvetli, şeytani ve saldırmaya hazır olduğunu işaret ederek yaparsınız; bu biçimde olunca, artık sizin de bir şeyler yapmanız gerekir.
Bu kitapta yer alan söylenti tahlillerine dair nitekim ilgi cazip olan şeylerden biri, söylentilerin içeriğinde, öteki kümenin size ya da grubunuza karşı yaptıklarının pek de öngörülmemiş olduğudur. Aslında sizin başka kümeye yapmayı planladığınız şey tarafınca öngörülüyor. Bundan ötürü, bu söylentilerin içeriğinin gaddarlığı, bir bakıma biz harekete geçtiğimizde onlara ne yapacağımıza ait eşgüdümün bir modülü; bu durum ise bizlere, bu söylentilerin asli fonksiyonunun gerçeği temsil etmek değil, toplumsal fonksiyonlara hizmet etmek olduğunu gösteriyor.
Horowitz’in kitabını okuduğum vakit beni şaşırtan nokta, bahsetmiş olduğu dünya genelindeki bu etnik katliamlarda yayılan söylentilerin içeriğinin birbirine ne kadar da emsal olduğu, toplumsal medyada dolaşan yanlış bilgilere ne kadar fazlaca benzediğiydi. Bu durum ise, toplumsal medyada olan bitenlerin büyük kısmının cehaletten değil, bu toplumsal fonksiyonlardan kaynaklandığını ortaya koyuyor.
Vurguladığınız bir nokta, kolaylıkla yalanlanmak ya da itibarsızlaştırılmaktan kaçınmak için, buna benzeri “seferberlik davetlerinin doğrulanamayan bilgilere yönelmesi gerektiği: Zımnî, vakit yahut yer olarak epey uzakta, kapalı kapılar gerisinde vb. meydana gelen olaylar.” Bu konu, komplo teorilerinin niye cazibeli olduğunu açıklamaya yardımcı oluyor. Pekala bu tabloda nasıl bir yere oturuyorlar?
Palavralara göz attığımızda ortada bir tansiyon olduğunu görüyoruz. Bir seviyede, konuştuğumuz tüm sebeplerden ötürü, mümkün olduğu kadar garip hale getirme tarafında bir motivasyon kelam konusu. Öbür yandan, şayet bu seferberlik durumunu yaratmaya çalışıyorsanız, yaydığınız ayrıntıların internet üzerinden mümkün olduğu kadar engellenmeden dağılmasını istersiniz. Mümkün olduğunca yayılmasını istersiniz. her insanın bir sandalyeye baktığı bir durumdaysanız ve “Şey, o sandalye aslında bir taş” diyorsanız, bu, bilgi akışını engelleyecek bir harekettir; zira beşerler size “Yahu bunun nitekim de bir sandalye olduğunu biliyoruz” diyecektir.
ötürüsıyla, mümkün olduğunca garip bir içerik oluşturmak için gereken bu motivasyon ya da teşvik olsa bile, ortak harekete katılmaya motive olmayan bireyler tarafınca uyarıldığınız durumlardan kaçınmak tarafında öbür bir baskı ya da teşvik de kelam konusu. Bu konu, başka insanların “Bu açık halde yanlıştır” demekte zorlandıkları durumlarla ilgili içerik üretmenin daha yeterli olduğunu ortaya koyuyor. Bu niçinle, doğrulanamayan bilgiler en elverişli bilgi çeşididir; çünkü bunlarla sahiden de dilediğiniz kadar garip içerikler üretebilirsiniz ve ihtar alma riski yoktur.
Bilgiyi yazdığınız ya da yaydığınız lakin beraberinde uyarılmaktan kaçınmanın bir yolu olan bu makul seviyedeki inkar edilebilirliğe sahip olduğunuzda, komplo teorisyenlerinin, “Biz sırf soruları gündeme getiriyoruz” diye kendilerini savunurken emsal bir taktik izlediklerini görüyoruz. Komplo teorileri kesin halde doğrulanamayan ve neyin düzgün neyin makus olduğunu teyit etmenin hayli güç olduğu durumların peşine düşmesiyle nam salmıştır. Etnik katliamlarda da gördüğümüz üzere, kuvvetli, makûs ve şeytani bir şey yapmaya hazır bir düşmanımızın olduğunu aktaran bu anlatıları üretiyorlar. bir daha bu konu, Horowitz’in üzerinde durduğu, ‘söylentileri harekete geçirme’ planlamasına tam olarak uygun düşüyor. özetlemek gerekirse, burada ve başka yerlerde tartıştığımız problem, bir fazlaca komplo teorisinin hakikaten de var olan siyasi sisteme karşı harekete geçme teşebbüsleri olduğu.
“Egemenlik İşaretleri Olarak Yalanlar” kısmında, “baskınlığın, temelde, diğerlerine meydan okuyarak argüman edilebileceğini” yazıyorsunuz ve makul bir sözün “daha hayli insanın inançlarıyla çeliştiği vakit daha sağlam bir baskınlık işareti olarak hizmet ettiğini” savunuyorsunuz. Çabucak Donald Trump’ı bu tabirlerle birlikte düşündüm. örneğin, ‘doğum yeri savunuculuğunu’** (ing. ‘birtherism’) o icat etmedi ve bunu kullanırken detaylara girmedi bile; ortalıkta doğum sorunuyla ilgili komplo teorilerinin birfazlaca farklı versiyonu mevcuttu ve Trump hiç biri hakkında bir bok bilmiyordu. Sahip olduğu ün ve görünürlüğünden faydalanarak bu büyük argümanları ortaya attı ve kendisini ulusal çapta bir siyasi figür olarak kurguladı. Bununla ilgili konuşup konuşamayacağınızı merak ediyorum ancak sadece Trump değil, bunun daha genel bağlamda nasıl çalıştığı hakkında…
Evet, makalenin o kısmını yazdığım sırada ben de Donald Trump’ı düşündüğümü itiraf edeyim. Bu niçinle, biraz Donald Trump’tan bahsedip akabinde genel duruma geçeceğim. Sanırım bu taktiğin benim gördüğüm birinci örneklerinden biri, 2017’deki Başkanlık Yemin Merasimi esnasında, Trump’ın, merasimde Obama’nın yemin merasiminden daha fazla sayıda insanın bulunduğu teziydi ve kalan herkes açık halde bunun yanlış olduğunu gorebiliyordu.
Yani, ortada iki açıklama var: Ya Trump bilgisiz ve -ben onun bilgisiz olduğuna inanmıyorum- destekçilerini harekete geçirmek konusunda çok derece yetenekli ya da sezgisel bir psikolog yahut “Canım ne isterse söyleyebilirim ve başka kümenin fikirlerini o kadar az önemsiyorum ki açık halde yanlış olan şeyleri bile söyleyebilirim; bunun yanlış olduğundan haberdar olduğumu ve bunun tam manasıyla bir egemenlik işareti olarak hizmet ettiğini bildiğim için söylemiş olduğimi biliyorlar” diye düşündüğünü ima ediyor.
İşte bu yüzden, buna benzeri bir hakimiyet işaretini nazaranbilmek için, bunun sadece yanlış anladığınız için değil de tam olarak bildiğiniz ve umursamadığınız için olduğu ortada olan bu olayları bulmanız gerek. Bu, bunun üzere inançlara sahipken, bir egemenlik yaratmaya çalışırken ona ilerlemek istediğiniz tipten bir işarettir.
Çatışmaya hazırlanan küme üyeleri açısından “gerçek dışılık işaretlerinin çelişkili olmaktan çok iş birliğine çağırıcı olduğunu” vurguluyorsunuz. Anladığım kadarıyla, makalenizin üzerine inşa edilebileceği yollardan biri, palavraların resme girmesi için kullanılan başka yollara göz atmak. örneğin, insanların, temelsiz tezler dillendirdiklerini inkâr ettikleri ya da görmezden geldikleri vakit içinder var. Irkçılık temel alınarak çıkarılan seçmen-bastırma maddelerinin son devirde yayılmasıyla bir arada, altta yatan ırkçılık bir küme dayanışması yaratmaya ve çatışmaya hazırlanmaya imkan sağlıyor; buna rağmen daima halde Cumhuriyetçilerin ırkçı niyetlerini reddettiğini de işitiyorsunuz. Bu doğrultuda daha fazla araştırmanın nasıl yapılabileceğiyle ilgili fikirleriniz olup olmadığını öğrenmek isterim.
Sırf bu makul müşahedeyle başlarsak; sanırım bunun üzere bir inkâr kısmının fonksiyonu (örneğin, “Bu ırkçılık değil, bu cinsiyetçilik değil” ya da her her neyse), bir daha makul bir seviyede inkâr edilebilirliğe sahip olmak; bu sayede bilginin yayıldığından, duyması istenen her insanın duyacağından ve [mesajın] hakikaten de engellenmediğinden emin olabilirsiniz. Keza, apaçık bir ırkçılığın ya da cinsiyetçiliğin bilginin yayılmasını durduracak bir şey olacağını söyleyebilirsiniz. Bu niçinle, seferberlik bağlamında olan beşerler, sinyalin mümkün olduğu kadar yüksek ile mümkün olduğu kadar yaygın halde etrafa dağılmasını sağlamak içinde oluşan bu çapraz baskıya hep maruz kalırlar. Birçok vakit, ikisi içinde gezinmeniz gereken bu gerginlik kelam konusudur. Bu çatışmaya ve tansiyona bakmanın ve anlamanın bir daha sonraki önemli teorik adım olduğunu düşünüyorum.
Kelam konusu kısımda de birfazlaca sefer belirttiğimiz üzere, bu, ampirik [deher neysel] ispatlara muhtaçlık duyan bir epey hipotez oluşturduğumuz teorik bir kısım. Bu sebeple, sanırım bir daha sonraki büyük adım, bu hipotezlerin ampirik ispatlarını ya da ampirik testlerini elde etmek ve geliştirmek, gerçekte neyin geçerli göründüğünü ve neyin yanlış yönlendirilebildiğini görmek olacak.
Şahsen epeyce ilgilendiğim şeylerden biri, bu cins taktikleri başkalarından daha hayli kimin kullandığını, çatışmayı kazanmak için bu çeşit taktiklere başvurmaya en hayli istekli olan kişiyi aramak. Bu, üzerinde çalıştığımız bir araştırma alanı ve bulduğumuz şeylerden biri, kendisine bir statü arayan insanların bu statüyü elde etmek emeliyle bunun üzere taktikleri kullanmak doğrultusunda en büyük hevesi taşıyan bireyler olduklarıydı.
Her vakit şunu sorarak bitirmeyi severim: Size sormadığım en önemli soru ve cevabı nedir?
Tahminen sormamış olabileceğiniz en önemli soru şudur: Sohbete ‘motive edilmiş akıl yürütmeyi’ konuşarak başladık, pekala klâsik motive edilmiş akıl yürütme teorileriyle karşılaştırıldığında masaya getirdiklerimizle içindeki fark nedir? Bu teoriler, kendinizi âlâ hissettirdikleri için kimi inançlara sahip olduğunuzu öne sürerler. Grubunuza dair kimi şeylere inanmayı seversiniz, zira bu size öz-saygı kazandırır. Başka kümenin berbat olduğuna inanmayı seversiniz, zira bu beraberinde gurubunuzla ilgili olumlu hisler beslemenizi sağlar. Toplumsal bilimciler bu çeşit inançlar bağlamında ‘cehalet’ argümanından vazgeçerek toplumsal fonksiyonuna baktıklarında, “Göründüğü kadarıyla, bu inançların toplumsal fonksiyonu, kendinizi güzel hissetmenizi sağlamak” derler.
Söylemek istediğimiz şu ki, bu inançların size kendinizi güzel hissettirdiği büyük ihtimalle yanlışsız olsa bile onların fonksiyonu de gerçek maksadı da bu değil. Evrimin kendinizi düzgün ya da makûs hissetmenizi umursamadığını tabir ediyoruz. Evrim, maddi faydaları ve en nihayetinde üremeyle ilgili faydaları umursar. Bundan ötürü, taşıdığınız inançlar bir biçimde gerçek dünyadaki sonuçları şekillendirmeli.
Bu yanlış inançların sırf kendinizi âlâ hissetmeniz için değil, hem de [maddi] dünyada değişimler yaratabilmeniz, kümenizi harekete geçirebilmeniz ve kümenin öbür üyelerinden yardım alabilmeniz için var olduğunu savunuyoruz. Şunun, üzerinde daha fazla baş yorulması gereken önemli bir nokta olduğunu düşünüyorum: Muhakkak inanç tiplerinin insanların başarmasını sağladığı şey, sırf kendilerini nasıl hissettirdiği değildir.
*QAnon, 2017’de Donald Trump’ın başkanlığı sırasında ortaya atılan çok sağ bir komplo teorisidir. QAnon’a nazaran Trump, uluslarası şeytani bir pedofil ağı olan Derin Devlet’e karşı savaşmaktadır. Biroldukca QAnon destekçisi, bu ağın sadece çocukları istismar etmediğini, bununla birlikte kendi ömürlerini uzatmak için onları kullandıklarını da öne sürer.
**Birtherism, ABD eski lideri Barack Obama’nın ABD değil Kenya doğumlu olduğunu tez eden ve bu niçinle ABD Lideri olmayacağını savunan hareket.
Yazının yepyenisi Salon sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)