Gül Atmaca
Takvimler 2011 yılını gösteriyor. İran’ın Azeri kenti Tebriz’de bize istekli ve gönülden mihmandarlık yapan Hüseyin’in eski otomobiliyle, mazot kokusunu içimize çeke çeke gidiyoruz. Bir orta, yanımızdan geçen son model cipin ortasındaki molla çarpıyor gözüme. Bir onun bir de mollanın otomobilini karşılaştırıp espriler yapıyoruz ancak Hüseyin bizi uyarmadan da edemiyor: “Abla dışarıda konuşurken dikkat edesen yerin kulağı vardır!”
İran binlerce yıllık tarihi ve hiç de kıt olmayan kaynaklarıyla güçlü bir ülke fakat aslında ancak bölgedeki ülkelerin birden fazla üzere tabir özgürlüğü ve toplumsal adalet denilince daima sınıfta kalıyor. Hayalinde kendisini Pers hükümdarı olarak goren ve ABD’nin adeta kuklası haline gelmiş olan Şah İstek Pehlevi periyodunda gelir dağılımındaki derin uçurum, 1979’da Humeyni liderliğindeki İslam İhtilali’nin yolunu açan en önemli niçinlerden birisiydi. (Şah’ın despot idaresine karşı çaba veren İran solu “devrim”i Humeyni’ye kaptırdı ve birinci kıyıma uğrayanlardan oldu.) Yeni kurulan İslami rejim var olan eşitsizliği gidermediği üzere kendi ayrıcalıklı sınıfını yarattı.
İran’dan biroldukça gelir kalemine sahip olan; vergi ve genelde hesap vermeyen dini vakıflar, yalnızca “iman” değil muazzam bir para gücüne de sahiptir. İslami rejimin ve ülkenin güvenliği için kurulmuş olan İhtilal Muhafızları ise vakit içinde ithalat, ihracat, fabrikalar, ihaleler derken bugün ticari bir imparatorluk haline gelmiş durumda. Ülkede olan bitene karşı vakit zaman şovlar olsa da birçok bastırılıyor, hal bu biçimde olunca binlerce İranlıya ülkeyi terk etmekten diğer deva kalmıyor. Bu sıkıntıyı bir öbür makalede genişçe ele alacağız, artık bugünkü mevzumuza Şah periyodunda verdiği hak ve eşitlik çabası yüzünden mahpus yatan, sürgün edilen ve en sonunda 1977’de katledilen düşünür Ali Şeriati’ye dönelim.
“Zorbalık ve hilekârlık; dindarlık ve takva giysisini kuşanırsa tarihin en büyük facialarından ve tarihi etkileyen en büyük güçlerden birisi meydana gelmiş olur…”*
Bu kelamların sahibi Ali Şeriati, din sosyolojisi alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştı. 1933 yılında İran’ın kuzeydoğusundaki Horasan eyaletinde, Sebzivar’da doğan Şeriati, Mevlana ve Pakistanlı İslam alimi, şair, filozof ve siyasetçi Muhammed İkbal’den etkilendi. Marksizmin sınıf gayreti teorisini, Şia’nın “mustazaf” (ezilen) ve “müstekbir (zalim, ezen)” ayrımı ve bunu temsil eden “Kerbela paradigması”yla birleştirmişti.
Ali Şeriati’nin doğduğu devirde İran’da fevkalâde ideolojik yarılmalar yaşanıyordu. 1941 yılında sosyalist/komünist Tudeh partisi kurulmuştu. İranlı alim ve tarihçi Seyyid Ahmet-i Kesrevi, Şii İslam’ın geçerliliğini sorgulayan ve ruhbanın rolünü reddeden bir kitap yazmış ve bu kitap 1946 yılında öldürülmesine niye olmuştu.
Ali Şeriati’nin ilerici milliyetçi bir öğretmen olan babası Muhammed Taki, 1947 yılında “İslami Hakikati Yayma Merkezi”nin kuruluşunda rol almıştı. Topluluk, köktenci bir izlenim bırakmakla birlikte aslında reformcuydu, İslam’ın uysal bir ritüelizmin ve ruhbancılığın açmazına saplandığına işaret ediyordu. Toplumsal eşitsizliklere ve emperyalizme karşı İslam’ın neler yapabileceği üzerine baş yoran bir tefsir merkeziydi. Şeriati’nin babası, ilericiler içinde popülaritesi artan Tudeh’e ve Marksist kanılarına doğaldır ki kayıtsız kalmadı.
Mahpuslarla kesilen akademik hayat
İşte bu biçimde bir ortamda yetişen Şeriati, 1956’da Meşhed Edebiyat Fakültesi’ne girdi. Bir yıl daha sonra Ulusal Direniş Hareketi üyesi 16 arkadaşı ile bir arada tutuklandı. Salıverildikten daha sonra 1958’de Edebiyat Fakültesi’ni birincilikle bitirdi. 1959’da burslu olarak Fransa’ya gitti. 1960’da Cezayir Bağımsızlık Savaşına katıldı ve Paris’te tutuklandı. Altı ay içeride kaldı. Sorbonne’da toplumbilim ve dinler tarihi bahislerinde doktorasını tamamladıktan daha sonra 1964’te İran’a döndü, Fransa‘daki siyasi aktiviteleri yüzünden bu sefer de İran’da tutuklandı; bu biçimdelikle Kızıl Kale Zindanı günleri başladı. Hür bırakılmasının akabinde Kültür Dairesi’nde bir daha bakılırsave başladı. 1966’da Meşhed Üniversitesi Tarih Kısmı’na öğretim nazaranvlisi olarak girdi. Dersleri kısa müddette farklı toplumun farklı bölümlerinden ağır ilgi görmeye başladı. Şah idaresi Üniversiteye baskı yaparak burada ders vermesini engelledi. Şeraiti bunun üzerine 1967’de Tahran‘a giderek Hüseyniye-i İrşad Enstitüsü’nde ders vermeye başladı.
Burada da ağır ilgi bakılırsan dersleri, bir daha toplumun her kesitinden öğrenciyi çekiyordu. Bu ilgi Şah idaresinin Şeriati ile kimi öğrencilerinin tutuklanması buyruğunu vermesine niye oldu. 1973’te Hüseyniye-i İrşad kapatıldı. Şeriati’nin yazıları ve kitapları yasaklandı. On sekiz ay boyunca hücrede kaldı.
Gerek yurt ortasından gerekse yurt haricinden gelen yansılar üzerine 1975’te kurallı tahliye ile salıverildi: katiyetle rastgele bir eğitim aktivitesinde yer almayacak, hiç bir şey yayımlamayacak ve özel yahut genel hiç bir toplantı yapmayacaktı. Şah periyodunun bilinmeyen servisi SAVAK’ın yakın takibinde olan ve konut mahpusunda tutulan Şeriati bu koşullara karşı çıkıp ülkesini terk ederek İngiltere’ye gitmeye karar verdi. Üç hafta daha sonra, yani 19 Haziran 1977’de öldürüldü. Vefatı konusunda çeşitli spekülasyonlar yapıldı; birden fazla onun SAVAK casusları tarafınca öldürüldüğüne inanıyordu. Lakin, ruhban sınıfına karşı olması niçiniyle fanatik bir Humeyni taraftarı tarafınca öldürülmüş olabileceğini söyleyenler de yok değildi. İran’da “şehit doktor” olarak anılan Şeriati’nin mezarı Suriye’nin başşehri Şam’da bulunan ve Hz. Zeynep’in türbesinin çabucak ardına düşen bir sokakta. (Hz. Ali’nin kızı Hz. Zeynep türbesinin olduğu Zeynebiye semti, olağan vakit içinderda Şam’da İranlıların en epeyce ziyaret edip dua ettikleri yerdir.)
İran dini başkanı Hamaney, Humeyni’nin türbesinde
Şeriati, 1959’da doktora için gittiği Paris’te birbirinden farklı ekol ve hizipten biroldukça filozof, devrimci ve akademisyeniyle tanışmıştı. O ve eşi Puran, Paris’e geldiklerinde kent, niyet ve edebiyat dünyasından Albert Camus, Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty üzere büyük düşünürlerle doluydu.
Örneğin, 1962’de Jean Paul-Sartre’ın, Franz Fanon’un “Dünyanın Lanetlileri” yapıtı üzerine verdiği bir konferansa katıldı; her iki tarihî kişilik de Şeriati’nin kurtuluş teolojisinin biçimlenmesi üzerinde tesirli oldu. Sartre’ın ise “Dinim yok lakin bir din seçseydim Şeriati’nin ki üzere olurdu” dediği söylenir.
Simone de Beauvoir ve Jean-Paul Sartre
Şeriati Paris’te kaldığı mühlet içerisinde dinler tarihi ve sosyoloji tahsili görürken Paris’in entelektüel etraflarıyla kurduğu yakınlığın da tesiriyle Marksist bir formasyondan geçmiştir. Şeriati’nin yaşadığı devir, bilhassa de doktorasını yaptığı 1960’lar dünyada Sosyalist rüzgârların kuvvetli estiği yıllardır. ötürüsıyla, Şeriati ve fikirlerini de bu periyodu göz önüne alarak kıymetlendirmekte yarar var.
Bu ortada, hatırlatmak gerekir ki Şeriati, çabucak hemen öğretmen okulundayken yani 1950’li yılların başında Muhammed Nahşeb öncülüğünde örgütlenmiş Hodâperestân-ı Sosyalist (Allahperest sosyalistler) isimli fikir kulübüne katılmıştı.
Ali Şeriati sahiden de sosyalizmden öylesine etkilenmiştir ki tarihî Şii yahut İslâmi kavramları bu ideoloji ile harmanlamıştır. Proleterya üzere kavramların yerine mustazaf (ezilen) ibaresini koymuştur. Şeriati, ömrünü da sosyalizmle Şiiliği kaynaştırmaya adamıştır. Onun ütopyası bu olmuştur. Yani dindar sosyalistlerden birisi olmuştur.
“Selman-ı Pak ve Hallac-ı Mansur’u anlamak”
Şeriati hem de, Katolik Kilisesi nezdinde İslam’ın daha âlâ anlaşılmasını sağlayan; Selman-ı Pak ve Hallac-ı Mansur üzerine çalışmalarıyla tanınan ünlü Fransız İslam bilimci Louis Massignon’un da tesirinde kalmıştır. Kaynaklar, Şeriati’nin 1960-62 içinde Massignon’un araştırma asistanı olduğunu müellif. (Şeriati çabucak sonrasında Massignon’dan “Selman-ı Pak” isimli yapıtı de Farsçaya çevirecektir.)
1908’de Irak’ta bir arkeolojik hafriyat takımıyla çalışırken Osmanlı makamları tarafınca casusluk yapmakla itham edilen Massignon, 25 yaşında Dicle Irmağı’ndan geçerken mistik bir tecrübe yaşadıktan daha sonra İslamiyet’e ve tasavvufa ilgi duymaya başlamıştı.
hayatını Hıristiyan ve İslam âlemi içinde samimi bir diyalog kurmaya adayan Massignon, bilhassa, “Enel hak (Ben Tanrı’yım)” dediği için azap edilerek öldürülen Hallac-ı Mansur, Selman-ı Farisi/Selmanı-Pak ve Hz. Fatma ile ilgili çalışmalar yaptı. Ona göre İslam’ın üç mistik kişiliğinde Hıristiyanlığın yansımaları vardı.
Şeriati’yi anlatan “Bir İslami Ütopyacının Siyasi Biyografisi”nde* Massignon’a kıymetli bir yer ayrılır. Onun, Sami (İbrahimi) dinleri olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın tıpkı ortak manevi kaynağın ve temelin farklı kolları olduğuna dayanan tevhit fikri, Şeriati’nin dine bakışında inkâr edilemez bir iz bırakmıştır. Massignon’a göre bu üç din de tıpkı babanın, Hz. İbrahim ‘in çocuklarıydı. Bunlardan birine iman eden başkalarıyla de kardeş sayılırdı. Fransız İslam bilimci, Sami dinlerinin bir olduğu görüşünde o kadar ısrarlıydı ki, kimi kimseler onu İslam âşığı olmak ve Avrupa ile Hıristiyanlığa ihanet etmekle suçlamışlardı.
Mevlana’nın buna epeyce benzeyen bildirisinden aslına bakarsanız etkilenmiş olan Şeriati, İbrahimi dinler görüşünü benimsedi. İnsanları, din ve mezhep farklılıklarını aşmaya ve ortalarındaki ortak daha büyük paydaları aramaya çağırdı. İran’a döndükten daha sonra İbrahimi dinler görüşü yüzünden bilhassa resmi makamlardaki muhafazakarların maksadı oldu.
Massignon’un yoksullarla ezilmişler için derinden hissettiği merhametten ve temel bir dini prensip olarak adalete inancından etkilenen Şeriati, İbrahimi dinlerden rastgele birinin gerçek inananlarına sosyopolitik bir bakılırsav yüklüyordu. Şeriati 1971’de şöyleki diyordu: “Bütün tevhidi dinlerin temel gayesini anlamak için İbrahim’i öğrenmek gerekir.” ondan sonrasında 1972’de daha da ileri giderek şöyleki demiştir: “Aslında İslam, İbrahim’in getirdiği öğretidir, şayet İslamolojiye bu açıdan nazaran Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslamı birden kapsamaktadır…” Bütün İbrahimi dinlerin bir olduğunu belirten Şeriati, İbrahim’in putları kırmasını, sosyoekonomik adaletsizlikler ve ayrımcılıkların kökünü kazıma aksiyonu olarak izah ediyordu.
Şeriati’nin savına bakılırsa tevhidin toplumsal tabiri, “sınıf farklılığını” ortadan kaldırarak, beşerler içinde birliğin tesis edilmesi, kurulmasıydı. Ona bakılırsa Hz. İbrahim, “adaletsizlik ve sömürüye dayalı, sınıf temelli mevcut nizamı devam ettiren düzenbaz dini otoritelere” isyan etmişti. Şeriati, İran’a döndükten daha sonra Massignon’un Hallac-ı Mansur ile ilgili makalesini değil Selman ile ilgili makalesini çevirip yayımladı. Tahminen de, “Enel Hak/Ben Tanrıyım” diyen Hallac-ı Mansur ile ilgili makalenin İran’daki radikal Şiilerden alacağı sert reaksiyonları düşünmüştü. Selman makalesini çevirmek istemesinde öteki kuvvetli niçinler de vardı: Selman, yalnızca “ilk Şii” ve Şiiliği İran’da birinci yayan kimse olma özelliği taşımıyordu. O, üç farklı dinin birliğini ve irfan vasıtasıyla en son aşkınlıklarını temsil ediyordu. Selman, Zerdüştken Hıristiyanlığı kabul etmiş, daha sonra da İslam Peygamberi Muhammed’den haberdar olunca O’nun yanına gitmek için büyük zorluklara katlanmış ve nihayet Müslüman olmuştu.
Kaynakça
Takvimler 2011 yılını gösteriyor. İran’ın Azeri kenti Tebriz’de bize istekli ve gönülden mihmandarlık yapan Hüseyin’in eski otomobiliyle, mazot kokusunu içimize çeke çeke gidiyoruz. Bir orta, yanımızdan geçen son model cipin ortasındaki molla çarpıyor gözüme. Bir onun bir de mollanın otomobilini karşılaştırıp espriler yapıyoruz ancak Hüseyin bizi uyarmadan da edemiyor: “Abla dışarıda konuşurken dikkat edesen yerin kulağı vardır!”
İran binlerce yıllık tarihi ve hiç de kıt olmayan kaynaklarıyla güçlü bir ülke fakat aslında ancak bölgedeki ülkelerin birden fazla üzere tabir özgürlüğü ve toplumsal adalet denilince daima sınıfta kalıyor. Hayalinde kendisini Pers hükümdarı olarak goren ve ABD’nin adeta kuklası haline gelmiş olan Şah İstek Pehlevi periyodunda gelir dağılımındaki derin uçurum, 1979’da Humeyni liderliğindeki İslam İhtilali’nin yolunu açan en önemli niçinlerden birisiydi. (Şah’ın despot idaresine karşı çaba veren İran solu “devrim”i Humeyni’ye kaptırdı ve birinci kıyıma uğrayanlardan oldu.) Yeni kurulan İslami rejim var olan eşitsizliği gidermediği üzere kendi ayrıcalıklı sınıfını yarattı.
İran’dan biroldukça gelir kalemine sahip olan; vergi ve genelde hesap vermeyen dini vakıflar, yalnızca “iman” değil muazzam bir para gücüne de sahiptir. İslami rejimin ve ülkenin güvenliği için kurulmuş olan İhtilal Muhafızları ise vakit içinde ithalat, ihracat, fabrikalar, ihaleler derken bugün ticari bir imparatorluk haline gelmiş durumda. Ülkede olan bitene karşı vakit zaman şovlar olsa da birçok bastırılıyor, hal bu biçimde olunca binlerce İranlıya ülkeyi terk etmekten diğer deva kalmıyor. Bu sıkıntıyı bir öbür makalede genişçe ele alacağız, artık bugünkü mevzumuza Şah periyodunda verdiği hak ve eşitlik çabası yüzünden mahpus yatan, sürgün edilen ve en sonunda 1977’de katledilen düşünür Ali Şeriati’ye dönelim.
“Zorbalık ve hilekârlık; dindarlık ve takva giysisini kuşanırsa tarihin en büyük facialarından ve tarihi etkileyen en büyük güçlerden birisi meydana gelmiş olur…”*
Bu kelamların sahibi Ali Şeriati, din sosyolojisi alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştı. 1933 yılında İran’ın kuzeydoğusundaki Horasan eyaletinde, Sebzivar’da doğan Şeriati, Mevlana ve Pakistanlı İslam alimi, şair, filozof ve siyasetçi Muhammed İkbal’den etkilendi. Marksizmin sınıf gayreti teorisini, Şia’nın “mustazaf” (ezilen) ve “müstekbir (zalim, ezen)” ayrımı ve bunu temsil eden “Kerbela paradigması”yla birleştirmişti.
Ali Şeriati’nin doğduğu devirde İran’da fevkalâde ideolojik yarılmalar yaşanıyordu. 1941 yılında sosyalist/komünist Tudeh partisi kurulmuştu. İranlı alim ve tarihçi Seyyid Ahmet-i Kesrevi, Şii İslam’ın geçerliliğini sorgulayan ve ruhbanın rolünü reddeden bir kitap yazmış ve bu kitap 1946 yılında öldürülmesine niye olmuştu.
Ali Şeriati’nin ilerici milliyetçi bir öğretmen olan babası Muhammed Taki, 1947 yılında “İslami Hakikati Yayma Merkezi”nin kuruluşunda rol almıştı. Topluluk, köktenci bir izlenim bırakmakla birlikte aslında reformcuydu, İslam’ın uysal bir ritüelizmin ve ruhbancılığın açmazına saplandığına işaret ediyordu. Toplumsal eşitsizliklere ve emperyalizme karşı İslam’ın neler yapabileceği üzerine baş yoran bir tefsir merkeziydi. Şeriati’nin babası, ilericiler içinde popülaritesi artan Tudeh’e ve Marksist kanılarına doğaldır ki kayıtsız kalmadı.
Mahpuslarla kesilen akademik hayat
İşte bu biçimde bir ortamda yetişen Şeriati, 1956’da Meşhed Edebiyat Fakültesi’ne girdi. Bir yıl daha sonra Ulusal Direniş Hareketi üyesi 16 arkadaşı ile bir arada tutuklandı. Salıverildikten daha sonra 1958’de Edebiyat Fakültesi’ni birincilikle bitirdi. 1959’da burslu olarak Fransa’ya gitti. 1960’da Cezayir Bağımsızlık Savaşına katıldı ve Paris’te tutuklandı. Altı ay içeride kaldı. Sorbonne’da toplumbilim ve dinler tarihi bahislerinde doktorasını tamamladıktan daha sonra 1964’te İran’a döndü, Fransa‘daki siyasi aktiviteleri yüzünden bu sefer de İran’da tutuklandı; bu biçimdelikle Kızıl Kale Zindanı günleri başladı. Hür bırakılmasının akabinde Kültür Dairesi’nde bir daha bakılırsave başladı. 1966’da Meşhed Üniversitesi Tarih Kısmı’na öğretim nazaranvlisi olarak girdi. Dersleri kısa müddette farklı toplumun farklı bölümlerinden ağır ilgi görmeye başladı. Şah idaresi Üniversiteye baskı yaparak burada ders vermesini engelledi. Şeraiti bunun üzerine 1967’de Tahran‘a giderek Hüseyniye-i İrşad Enstitüsü’nde ders vermeye başladı.
Burada da ağır ilgi bakılırsan dersleri, bir daha toplumun her kesitinden öğrenciyi çekiyordu. Bu ilgi Şah idaresinin Şeriati ile kimi öğrencilerinin tutuklanması buyruğunu vermesine niye oldu. 1973’te Hüseyniye-i İrşad kapatıldı. Şeriati’nin yazıları ve kitapları yasaklandı. On sekiz ay boyunca hücrede kaldı.
Gerek yurt ortasından gerekse yurt haricinden gelen yansılar üzerine 1975’te kurallı tahliye ile salıverildi: katiyetle rastgele bir eğitim aktivitesinde yer almayacak, hiç bir şey yayımlamayacak ve özel yahut genel hiç bir toplantı yapmayacaktı. Şah periyodunun bilinmeyen servisi SAVAK’ın yakın takibinde olan ve konut mahpusunda tutulan Şeriati bu koşullara karşı çıkıp ülkesini terk ederek İngiltere’ye gitmeye karar verdi. Üç hafta daha sonra, yani 19 Haziran 1977’de öldürüldü. Vefatı konusunda çeşitli spekülasyonlar yapıldı; birden fazla onun SAVAK casusları tarafınca öldürüldüğüne inanıyordu. Lakin, ruhban sınıfına karşı olması niçiniyle fanatik bir Humeyni taraftarı tarafınca öldürülmüş olabileceğini söyleyenler de yok değildi. İran’da “şehit doktor” olarak anılan Şeriati’nin mezarı Suriye’nin başşehri Şam’da bulunan ve Hz. Zeynep’in türbesinin çabucak ardına düşen bir sokakta. (Hz. Ali’nin kızı Hz. Zeynep türbesinin olduğu Zeynebiye semti, olağan vakit içinderda Şam’da İranlıların en epeyce ziyaret edip dua ettikleri yerdir.)
İran dini başkanı Hamaney, Humeyni’nin türbesinde
Şeriati, 1959’da doktora için gittiği Paris’te birbirinden farklı ekol ve hizipten biroldukça filozof, devrimci ve akademisyeniyle tanışmıştı. O ve eşi Puran, Paris’e geldiklerinde kent, niyet ve edebiyat dünyasından Albert Camus, Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty üzere büyük düşünürlerle doluydu.
Örneğin, 1962’de Jean Paul-Sartre’ın, Franz Fanon’un “Dünyanın Lanetlileri” yapıtı üzerine verdiği bir konferansa katıldı; her iki tarihî kişilik de Şeriati’nin kurtuluş teolojisinin biçimlenmesi üzerinde tesirli oldu. Sartre’ın ise “Dinim yok lakin bir din seçseydim Şeriati’nin ki üzere olurdu” dediği söylenir.
Simone de Beauvoir ve Jean-Paul Sartre
Şeriati Paris’te kaldığı mühlet içerisinde dinler tarihi ve sosyoloji tahsili görürken Paris’in entelektüel etraflarıyla kurduğu yakınlığın da tesiriyle Marksist bir formasyondan geçmiştir. Şeriati’nin yaşadığı devir, bilhassa de doktorasını yaptığı 1960’lar dünyada Sosyalist rüzgârların kuvvetli estiği yıllardır. ötürüsıyla, Şeriati ve fikirlerini de bu periyodu göz önüne alarak kıymetlendirmekte yarar var.
Bu ortada, hatırlatmak gerekir ki Şeriati, çabucak hemen öğretmen okulundayken yani 1950’li yılların başında Muhammed Nahşeb öncülüğünde örgütlenmiş Hodâperestân-ı Sosyalist (Allahperest sosyalistler) isimli fikir kulübüne katılmıştı.
Ali Şeriati sahiden de sosyalizmden öylesine etkilenmiştir ki tarihî Şii yahut İslâmi kavramları bu ideoloji ile harmanlamıştır. Proleterya üzere kavramların yerine mustazaf (ezilen) ibaresini koymuştur. Şeriati, ömrünü da sosyalizmle Şiiliği kaynaştırmaya adamıştır. Onun ütopyası bu olmuştur. Yani dindar sosyalistlerden birisi olmuştur.
“Selman-ı Pak ve Hallac-ı Mansur’u anlamak”
Şeriati hem de, Katolik Kilisesi nezdinde İslam’ın daha âlâ anlaşılmasını sağlayan; Selman-ı Pak ve Hallac-ı Mansur üzerine çalışmalarıyla tanınan ünlü Fransız İslam bilimci Louis Massignon’un da tesirinde kalmıştır. Kaynaklar, Şeriati’nin 1960-62 içinde Massignon’un araştırma asistanı olduğunu müellif. (Şeriati çabucak sonrasında Massignon’dan “Selman-ı Pak” isimli yapıtı de Farsçaya çevirecektir.)
1908’de Irak’ta bir arkeolojik hafriyat takımıyla çalışırken Osmanlı makamları tarafınca casusluk yapmakla itham edilen Massignon, 25 yaşında Dicle Irmağı’ndan geçerken mistik bir tecrübe yaşadıktan daha sonra İslamiyet’e ve tasavvufa ilgi duymaya başlamıştı.
hayatını Hıristiyan ve İslam âlemi içinde samimi bir diyalog kurmaya adayan Massignon, bilhassa, “Enel hak (Ben Tanrı’yım)” dediği için azap edilerek öldürülen Hallac-ı Mansur, Selman-ı Farisi/Selmanı-Pak ve Hz. Fatma ile ilgili çalışmalar yaptı. Ona göre İslam’ın üç mistik kişiliğinde Hıristiyanlığın yansımaları vardı.
Şeriati’yi anlatan “Bir İslami Ütopyacının Siyasi Biyografisi”nde* Massignon’a kıymetli bir yer ayrılır. Onun, Sami (İbrahimi) dinleri olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın tıpkı ortak manevi kaynağın ve temelin farklı kolları olduğuna dayanan tevhit fikri, Şeriati’nin dine bakışında inkâr edilemez bir iz bırakmıştır. Massignon’a göre bu üç din de tıpkı babanın, Hz. İbrahim ‘in çocuklarıydı. Bunlardan birine iman eden başkalarıyla de kardeş sayılırdı. Fransız İslam bilimci, Sami dinlerinin bir olduğu görüşünde o kadar ısrarlıydı ki, kimi kimseler onu İslam âşığı olmak ve Avrupa ile Hıristiyanlığa ihanet etmekle suçlamışlardı.
Mevlana’nın buna epeyce benzeyen bildirisinden aslına bakarsanız etkilenmiş olan Şeriati, İbrahimi dinler görüşünü benimsedi. İnsanları, din ve mezhep farklılıklarını aşmaya ve ortalarındaki ortak daha büyük paydaları aramaya çağırdı. İran’a döndükten daha sonra İbrahimi dinler görüşü yüzünden bilhassa resmi makamlardaki muhafazakarların maksadı oldu.
Massignon’un yoksullarla ezilmişler için derinden hissettiği merhametten ve temel bir dini prensip olarak adalete inancından etkilenen Şeriati, İbrahimi dinlerden rastgele birinin gerçek inananlarına sosyopolitik bir bakılırsav yüklüyordu. Şeriati 1971’de şöyleki diyordu: “Bütün tevhidi dinlerin temel gayesini anlamak için İbrahim’i öğrenmek gerekir.” ondan sonrasında 1972’de daha da ileri giderek şöyleki demiştir: “Aslında İslam, İbrahim’in getirdiği öğretidir, şayet İslamolojiye bu açıdan nazaran Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslamı birden kapsamaktadır…” Bütün İbrahimi dinlerin bir olduğunu belirten Şeriati, İbrahim’in putları kırmasını, sosyoekonomik adaletsizlikler ve ayrımcılıkların kökünü kazıma aksiyonu olarak izah ediyordu.
Şeriati’nin savına bakılırsa tevhidin toplumsal tabiri, “sınıf farklılığını” ortadan kaldırarak, beşerler içinde birliğin tesis edilmesi, kurulmasıydı. Ona bakılırsa Hz. İbrahim, “adaletsizlik ve sömürüye dayalı, sınıf temelli mevcut nizamı devam ettiren düzenbaz dini otoritelere” isyan etmişti. Şeriati, İran’a döndükten daha sonra Massignon’un Hallac-ı Mansur ile ilgili makalesini değil Selman ile ilgili makalesini çevirip yayımladı. Tahminen de, “Enel Hak/Ben Tanrıyım” diyen Hallac-ı Mansur ile ilgili makalenin İran’daki radikal Şiilerden alacağı sert reaksiyonları düşünmüştü. Selman makalesini çevirmek istemesinde öteki kuvvetli niçinler de vardı: Selman, yalnızca “ilk Şii” ve Şiiliği İran’da birinci yayan kimse olma özelliği taşımıyordu. O, üç farklı dinin birliğini ve irfan vasıtasıyla en son aşkınlıklarını temsil ediyordu. Selman, Zerdüştken Hıristiyanlığı kabul etmiş, daha sonra da İslam Peygamberi Muhammed’den haberdar olunca O’nun yanına gitmek için büyük zorluklara katlanmış ve nihayet Müslüman olmuştu.
| Mülkiyet kavramını Kabil ve Habil ile açıklamak Ali Şeriati, İslam sosyolojisi kurmak maksadıyla bütün İslami kavramları sosyolojinin datalarıyla ve Marksist bir bakış açısıyla bir daha yorumlamaya çalıştı. Kuramlarında dini bir temelden hareket etmekle bir arada, sağlam epistemolojik (bilgi kuramı), felsefi, tarihi ve sosyolojik desteklerden yararlanmakta, makul bir hayat ve fikir diyalektiğinden geçirmektedir. Şeriati’nin görüşüne bakılırsa hakikat fikir olmadan gerçek bilgi, yanlışsız bilgi olmadan da inanç olmaz. Şeriati, Kur’anî kavramları bütün ortodoks doktrinlerin ve klasik yorumların bilakis büsbütün farklı bir biçimde bir daha yorumluyordu. Örneğin, mülkiyet kavramı ve yarattığı sınıf çatışmasını Kur’an’daki Habil ve Kabil kıssasıyla açıklıyordu. Ali Şeriati, Marx’ın insanlık tarihinin, sınıfsal bir çaba tarihi olduğunu bildiren bu görüşünü kabul eder; ama bu gayret, Marx’ın zannettiği üzere tarihî bir evrimle köle ile efendi, serf ile senyör yahut personel ile işveren içinde değil, Habil ile Kabil içindeki gayret olduğunu söyler. Şeriati’ye bakılırsa toplum, Marx’ın tersine yalnızca bu iki kutuptan oluşur. Yani ya toplum kendi kendisinin efendisidir, herkes toplum için çalışır; ya da şahıslar mülk sahibidir, herkes kendi başının devasına bakar. Şeriati bunu Habil ile Kabil’in mesleklerinden yahut sınıflarından çıkarır. Habil çobandır, üretim araçlarının toplum mülkiyetinde olduğu çağı temsil etmektedir. Kabil ise bir toprak sahibi olarak özel mülkiyet sisteminin ve tarımın var olduğu çağın temsilcisidir. |
Kaynakça
- Ali Rahnema, ALİ ŞERİATİ, “Bir İslami Ütopyacının Siyasi Biyografisi”, çeviren: Zehra Savan, Kapı Yayınları, İstanbul, 2006.
- Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, Fecr Yayınları, İstanbul, 2000.
- www.aliseriati.com.