IşıkHaber
New member
Mark Blyth
Akademik makalelerin kamu şuuruna sızması sıklıkla vakit alır. Sızmayan makalelerden biri, Anglia Ruskin Üniversitesi’nce yayımlanan ve ‘küresel ayrışma olayı’ karşısında ‘varlığını sürdüren karmaşa kavşaklarını’ inceleyen bir çalışmaydı. “Bu ne?” diye soracaksınız. İklim çöküşü dünyanın geri kalanını yok ettiğinde, bunlar, büyük ihtimalle hâlâ elektrik ve tuvalet kâğıdına ulaşabileceğiniz yerlerdir. Yeni Zelanda ve Finlandiya bu listenin başında yer alıyor. Tahminen de bir tesadüf yapıtı, son periyotta Google’ın kurucusu Larry Page’in Yeni Zelanda’da ikamet ettiği ortaya çıktı.
GEZEGEN VE İNSANLIK İÇİN ‘SON ŞANS’
Geçtiğimiz haftalarda yayınlanan ‘Last chance saloon’ [Son Talih Salonu] diyebileceğimiz Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) raporu, hükümetlere, bütün bu olup bitenler karşısında ‘bir şeyler yapma’ konusunda baskı uygulayacaktır. Sonuç itibariyle, hepimiz hoş bir ‘kalıcı merkeze’ taşınamayız. Ancak bildiğimiz üzere bir şeyler yapmak da güç. Hâl bu biçimdeyken, hükümetlerin ‘normale dönüş’ ismi verilen ve vakit ortasında fonksiyonelliğini kanıtlamış bir oyalama söylemi kullanmasını iki katına çıkarmasını bekleyebiliriz.
Bunun yerine, yani bizlere hayat stilimizi nitekim dönüştürmemiz ve toplumu organize etmemiz gerektiğini söylemek yerine, tahminen de fosil yakıtlarımız ve yeşil güç ve geri dönüştürülebilir hususlarla değiştirilen tek kullanımlık eserlerimiz hariç, yaşamaya olduğu haliyle devam edebileceğimiz söylenecek. Tahminen biraz daha az hava seyahati lakin bir daha de yeşil bir çerçeveyle ‘normale dönüş’…
Bu fikir biçimi, tahminen de iklim krizinin kendisi kadar tehlikeli. Enflasyonu fakirler açısından bir tehdit olarak pahalandırmak bir reaksiyon söylemiyken, ‘normale dönmek’ bir dikkat dağıtma söylemidir. [Normale dönme söylemi], Önyargılarımızı körüklemek yerine, direkt psikolojimizin bin yıl boyunca süren gelişim biçimine dayanır ve inanmak üzere kodlandığımız iki şey üzerine oynar.
GERÇEKLERDEN NE KADAR KAÇABİLİRİZ?
Birincisi, istatistikçilerin ‘ortalamaya dönme’ dediği şey. Temelde, sahiden uzun uzunluklu birini gördüğünüzde, o kişiyi ‘aykırı birisi’ olarak etiketlersiniz. Birçok insan ortalama uzunluktadır ve bu yüzden hepimiz karşılaştığımız insanların birçoklarının ‘normal’ boyutlarda olmasını bekleriz. Nassim Nicholas Taleb, ‘siyah kuğu’ hadiseleri fikriyle bu fikir çizgisini tanınmış bir halde yıktı. Sadece kısa insanların doğmasını beklemeniz, aslında sizi uzun uzunluklu insanların görünümü karşısında açığa düşürür. Bu durum, bankacılık krizleri, global salgınlar ve gibisi olaylar için geçerlidir. Bunun üzere bir niyet üslubu, bizi çok olaylara karşı savunmasız kılar.
İkincisi, gidişatın pek de değişmediği, ortalama dağılım modeli ile irtibatlı bir istikrarın var olmasıdır. Tıpkı yaşadığım yerde (sadece çabucak hemen bu biçimde birini görmediğim için) 2.4 metre uzunluğunda bir insan olmadığını var iseymam üzere, ömrümü sürdürdüğüm dünyada yaşadığım (2.4 metrelik bir komşuyla tanışmak gibi) şokların bir tıp istikrarlı ve kendi kendini üreten tertipten süreksiz sapmalar olduğunu var iseyarım (1.8 metrenin altındaki beşerlerle takılmak normaldir).
Bu çeşit fikirler rahatlatıcı bir dünyayı tasvir eder; zira mesela piyasalar kelam konusu olduğunda, büyük krizlerin gerçekleşebileceğini ima eder, bir daha de “bir süre daha sonra olağana döneceğiz” derler. Veyahut salgınlar ve yeni tip virüslerden bahsedecek olursak, evet, bu global bir krizdi ancak artık aşılarla olağana dönebiliriz. Her şeyin bir mevsimi var…
Siyah Kuğu her daim mevcut bir sıkıntıdır. Buna rağmen, istikrar var iseyımı daha da ziyanlı olabilir; çünkü insan toplumlarının ve onları destekleyen doğal sistemlerin kendi kendini dengeleyen kuvvetli eğilimlere sahip olduğu inancına dayanır. olağan olarak, bir istikamete hakikat hayli fazla zorlarsanız gidişat bozulur lakin daha sonra sistem geri bildirim sağlar ve dengeyi bir daha kurarak ‘normale’ döneriz.
İktisat, bu tıp bir düşün biçiminin sıfır noktasıdır. İktisat sırf açık formda istikrarla ilgili fikirlere dayanmakla kalmaz fakat beraberinde siyaset bakımından hakikaten de ne kadar tuhaf olursa olsun, her şeyi olağana döndürebiliriz. Global finans sisteminin 2008-2009 içinde dünya merkez bankaları tarafınca kurtarıldığı periyotta, niceliksel gevşeme üzere aksiyonların acil tedbirler olarak kullanılmasının gerektiği yılları bir düşünün. Buna rağmen, daha sonraki 10 yıl mühletince piyasaların desteklenmesi yeni bir norm haline geldi; bu yüzden salgın her yerde hükümetleri vurduğunda global borç stokuna yüzde 30 yeni borç eklerken beraberinde bir daha ‘normale dönmekten’ bahsediliyordu.
İKLİMSEL ÇÖKÜŞÜN GERİ DÖNÜŞÜ YOK
Ne var ki iklim çöküşü kelam konusu olduğunda bu sav bir işe yaramaz, eğri büğrü bir yüzeye sahip dev bir doğrusal-olmayan sonuç dinamosudur. Yalın İngilizcede ‘ortalama’ ya da ‘normale dönüş’ mevcut değildir. Bu, bilinmeyene giden tek istikametli bir yol. Araştırmanın gösterdiklerini inceleyen çalışmaların gösterdiği üzere, insanların uğraşmaktan nefret ettiği yegâne şey belirsizliktir. Risk -yani güvenebileceğiniz oranlar- güzeldir. Lakin hakikaten de rastgele sonuçlar üreten sistemler bizi korkutur. Üstelik ölçekle uğraşma konusunda da berbatız.
Evrimsel psikologların da belirttiği üzere, “Modern kafataslarımız Taş Periyodu zihnine konut sahipliği yapıyor.” [Zihnimiz] yüz yüze etkileşimlerle ziyadesiyle istikrarlı bir ortalamaya dönüşen dünyada var olan problemleri çözecek formda gelişti. Bunun üzere bir dünyada bizi korkutan şeylerle karşılaştığımız vakit, boşlukları, izah edemediğimiz şeyleri yok saymamıza yardımcı olan ve karşılıklı halde kararlaştırılmış bir kıssa (mesela din ya da siyasal ideoloji) ile dolduruyorduk.
Lakin artık izah edebileceğimiz bir dünyada yaşıyoruz ve bir daha de bildiklerimizi kabul etmek ve bu bilgi doğrultusunda hareket etmek yerine, giderek daha fazla halde dünyamızın gerçekte olduğundan farklı olduğunu hayal ediyoruz. (Birkaç değişiklikle bir arada de olsa) olağana dönebileceğimizi ve olağanın istikrar ve konfor alanımız olduğunu düşünüyoruz. “Evet, orman yangınları var ancak seller de var, bu yüzden bunlar birbirini istikrarlar, değil mi?” Meseleyle başa çıkma düzeneğimiz, büyük resmi yok saymak ve lokal olana odaklanmak üzerine şurası; bu durum, aslında yaşadığımız dünyayı git gide daha fazla yanlış manaya kıymetine, bizlere daha büyük bir denetim yanılsaması yaşatıyor.
Yani şayet bir siyasetçinin ‘normale dönmek’ hakkında konuştuğunu duyarsanız, bu rahatlatıcı olsa bile, kabul etmeye hazır olduğumuz tehlikeli bir fikri pazarladığını unutmayın. Ve şayet bunu iklim krizi alanında akla yatkın bir maksat olarak kabul etmeyi sürdürürsek, aslında olmamız gereken yerden her zamankinden daha fazla uzağa gitmiş olacağız.
Gerçekleri kabullenmenin yanı sıra, olağana dönmekten vazgeçmenin ve geri dönecek bir olağanın var olmadığı gerçeğiyle yüzleşmenin vakti geldi. IPCC raporunun açıkça belirttiği üzere, şu anda sırf ortalarından seçim yapabileceğimiz bilmediğimiz ve tanımadığımız alternatif gelecekler kelam konusu. Yanlışsız olanı seçmenin birinci adımı, bu meçhullüğü reddetmek yerine kabullenmektir.
Makalenin yepyenisi The Guardian gazetesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Akademik makalelerin kamu şuuruna sızması sıklıkla vakit alır. Sızmayan makalelerden biri, Anglia Ruskin Üniversitesi’nce yayımlanan ve ‘küresel ayrışma olayı’ karşısında ‘varlığını sürdüren karmaşa kavşaklarını’ inceleyen bir çalışmaydı. “Bu ne?” diye soracaksınız. İklim çöküşü dünyanın geri kalanını yok ettiğinde, bunlar, büyük ihtimalle hâlâ elektrik ve tuvalet kâğıdına ulaşabileceğiniz yerlerdir. Yeni Zelanda ve Finlandiya bu listenin başında yer alıyor. Tahminen de bir tesadüf yapıtı, son periyotta Google’ın kurucusu Larry Page’in Yeni Zelanda’da ikamet ettiği ortaya çıktı.
GEZEGEN VE İNSANLIK İÇİN ‘SON ŞANS’
Geçtiğimiz haftalarda yayınlanan ‘Last chance saloon’ [Son Talih Salonu] diyebileceğimiz Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) raporu, hükümetlere, bütün bu olup bitenler karşısında ‘bir şeyler yapma’ konusunda baskı uygulayacaktır. Sonuç itibariyle, hepimiz hoş bir ‘kalıcı merkeze’ taşınamayız. Ancak bildiğimiz üzere bir şeyler yapmak da güç. Hâl bu biçimdeyken, hükümetlerin ‘normale dönüş’ ismi verilen ve vakit ortasında fonksiyonelliğini kanıtlamış bir oyalama söylemi kullanmasını iki katına çıkarmasını bekleyebiliriz.
Bunun yerine, yani bizlere hayat stilimizi nitekim dönüştürmemiz ve toplumu organize etmemiz gerektiğini söylemek yerine, tahminen de fosil yakıtlarımız ve yeşil güç ve geri dönüştürülebilir hususlarla değiştirilen tek kullanımlık eserlerimiz hariç, yaşamaya olduğu haliyle devam edebileceğimiz söylenecek. Tahminen biraz daha az hava seyahati lakin bir daha de yeşil bir çerçeveyle ‘normale dönüş’…
Bu fikir biçimi, tahminen de iklim krizinin kendisi kadar tehlikeli. Enflasyonu fakirler açısından bir tehdit olarak pahalandırmak bir reaksiyon söylemiyken, ‘normale dönmek’ bir dikkat dağıtma söylemidir. [Normale dönme söylemi], Önyargılarımızı körüklemek yerine, direkt psikolojimizin bin yıl boyunca süren gelişim biçimine dayanır ve inanmak üzere kodlandığımız iki şey üzerine oynar.
GERÇEKLERDEN NE KADAR KAÇABİLİRİZ?
Birincisi, istatistikçilerin ‘ortalamaya dönme’ dediği şey. Temelde, sahiden uzun uzunluklu birini gördüğünüzde, o kişiyi ‘aykırı birisi’ olarak etiketlersiniz. Birçok insan ortalama uzunluktadır ve bu yüzden hepimiz karşılaştığımız insanların birçoklarının ‘normal’ boyutlarda olmasını bekleriz. Nassim Nicholas Taleb, ‘siyah kuğu’ hadiseleri fikriyle bu fikir çizgisini tanınmış bir halde yıktı. Sadece kısa insanların doğmasını beklemeniz, aslında sizi uzun uzunluklu insanların görünümü karşısında açığa düşürür. Bu durum, bankacılık krizleri, global salgınlar ve gibisi olaylar için geçerlidir. Bunun üzere bir niyet üslubu, bizi çok olaylara karşı savunmasız kılar.
İkincisi, gidişatın pek de değişmediği, ortalama dağılım modeli ile irtibatlı bir istikrarın var olmasıdır. Tıpkı yaşadığım yerde (sadece çabucak hemen bu biçimde birini görmediğim için) 2.4 metre uzunluğunda bir insan olmadığını var iseymam üzere, ömrümü sürdürdüğüm dünyada yaşadığım (2.4 metrelik bir komşuyla tanışmak gibi) şokların bir tıp istikrarlı ve kendi kendini üreten tertipten süreksiz sapmalar olduğunu var iseyarım (1.8 metrenin altındaki beşerlerle takılmak normaldir).
Bu çeşit fikirler rahatlatıcı bir dünyayı tasvir eder; zira mesela piyasalar kelam konusu olduğunda, büyük krizlerin gerçekleşebileceğini ima eder, bir daha de “bir süre daha sonra olağana döneceğiz” derler. Veyahut salgınlar ve yeni tip virüslerden bahsedecek olursak, evet, bu global bir krizdi ancak artık aşılarla olağana dönebiliriz. Her şeyin bir mevsimi var…
Siyah Kuğu her daim mevcut bir sıkıntıdır. Buna rağmen, istikrar var iseyımı daha da ziyanlı olabilir; çünkü insan toplumlarının ve onları destekleyen doğal sistemlerin kendi kendini dengeleyen kuvvetli eğilimlere sahip olduğu inancına dayanır. olağan olarak, bir istikamete hakikat hayli fazla zorlarsanız gidişat bozulur lakin daha sonra sistem geri bildirim sağlar ve dengeyi bir daha kurarak ‘normale’ döneriz.
İktisat, bu tıp bir düşün biçiminin sıfır noktasıdır. İktisat sırf açık formda istikrarla ilgili fikirlere dayanmakla kalmaz fakat beraberinde siyaset bakımından hakikaten de ne kadar tuhaf olursa olsun, her şeyi olağana döndürebiliriz. Global finans sisteminin 2008-2009 içinde dünya merkez bankaları tarafınca kurtarıldığı periyotta, niceliksel gevşeme üzere aksiyonların acil tedbirler olarak kullanılmasının gerektiği yılları bir düşünün. Buna rağmen, daha sonraki 10 yıl mühletince piyasaların desteklenmesi yeni bir norm haline geldi; bu yüzden salgın her yerde hükümetleri vurduğunda global borç stokuna yüzde 30 yeni borç eklerken beraberinde bir daha ‘normale dönmekten’ bahsediliyordu.
İKLİMSEL ÇÖKÜŞÜN GERİ DÖNÜŞÜ YOK
Ne var ki iklim çöküşü kelam konusu olduğunda bu sav bir işe yaramaz, eğri büğrü bir yüzeye sahip dev bir doğrusal-olmayan sonuç dinamosudur. Yalın İngilizcede ‘ortalama’ ya da ‘normale dönüş’ mevcut değildir. Bu, bilinmeyene giden tek istikametli bir yol. Araştırmanın gösterdiklerini inceleyen çalışmaların gösterdiği üzere, insanların uğraşmaktan nefret ettiği yegâne şey belirsizliktir. Risk -yani güvenebileceğiniz oranlar- güzeldir. Lakin hakikaten de rastgele sonuçlar üreten sistemler bizi korkutur. Üstelik ölçekle uğraşma konusunda da berbatız.
Evrimsel psikologların da belirttiği üzere, “Modern kafataslarımız Taş Periyodu zihnine konut sahipliği yapıyor.” [Zihnimiz] yüz yüze etkileşimlerle ziyadesiyle istikrarlı bir ortalamaya dönüşen dünyada var olan problemleri çözecek formda gelişti. Bunun üzere bir dünyada bizi korkutan şeylerle karşılaştığımız vakit, boşlukları, izah edemediğimiz şeyleri yok saymamıza yardımcı olan ve karşılıklı halde kararlaştırılmış bir kıssa (mesela din ya da siyasal ideoloji) ile dolduruyorduk.
Lakin artık izah edebileceğimiz bir dünyada yaşıyoruz ve bir daha de bildiklerimizi kabul etmek ve bu bilgi doğrultusunda hareket etmek yerine, giderek daha fazla halde dünyamızın gerçekte olduğundan farklı olduğunu hayal ediyoruz. (Birkaç değişiklikle bir arada de olsa) olağana dönebileceğimizi ve olağanın istikrar ve konfor alanımız olduğunu düşünüyoruz. “Evet, orman yangınları var ancak seller de var, bu yüzden bunlar birbirini istikrarlar, değil mi?” Meseleyle başa çıkma düzeneğimiz, büyük resmi yok saymak ve lokal olana odaklanmak üzerine şurası; bu durum, aslında yaşadığımız dünyayı git gide daha fazla yanlış manaya kıymetine, bizlere daha büyük bir denetim yanılsaması yaşatıyor.
Yani şayet bir siyasetçinin ‘normale dönmek’ hakkında konuştuğunu duyarsanız, bu rahatlatıcı olsa bile, kabul etmeye hazır olduğumuz tehlikeli bir fikri pazarladığını unutmayın. Ve şayet bunu iklim krizi alanında akla yatkın bir maksat olarak kabul etmeyi sürdürürsek, aslında olmamız gereken yerden her zamankinden daha fazla uzağa gitmiş olacağız.
Gerçekleri kabullenmenin yanı sıra, olağana dönmekten vazgeçmenin ve geri dönecek bir olağanın var olmadığı gerçeğiyle yüzleşmenin vakti geldi. IPCC raporunun açıkça belirttiği üzere, şu anda sırf ortalarından seçim yapabileceğimiz bilmediğimiz ve tanımadığımız alternatif gelecekler kelam konusu. Yanlışsız olanı seçmenin birinci adımı, bu meçhullüğü reddetmek yerine kabullenmektir.
Makalenin yepyenisi The Guardian gazetesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)