Naatlar: Bir meşale ormanı

JoKeR

Active member
ÂLİM KAHRAMAN

Övgü (na’t) uygun ve hoş olanı vasfetmek, manasını taşıyor. Allah’ın kulları ortasında övgüye en layık kişi ise kuşkusuz Hz. Peygamberdir.

Na’t, denince birinci akla gelen, Peygambere övgü şiirleri oluyor. İslâm şiir geleneği ortasında Araplar, bu çeşit şiirleri “medih” kavramıyla isimlendirmiş. Fars ve Türkler ise “Na’t” demiştir. Birinci naat şairleri, Hz. Peygamber hayattayken, onu savaş meydanlarında, o günkü uğraş ortamlarında, şahsen kendi teşvikiyle öven Hassân b. Sabit, Ka’b b. Malik, Abdullah b. Revahe üzere arkadaşları, sahabi şairlerdir. Onlar için, “Bu her üç şair, Kureyş üzerinde oktan daha şiddetli tesire sahiptir” demiştir Peygamber.

Ka’b b. Züheyr’in yazdığı Kaside-i Bürde’nin ise ayı bir öyküsü var. O, kardeşi Buceyr’in İslâmı kabulüne kızarak ona hitaben bir hicviye yazmış, Peygamber tarafınca gıyabî olarak mevt cezasına çarptırılmıştır. bir süre daha sonra derin sezgisiyle hakikati kavrayan şair, sonu vefat de olsa her şeyi göze alarak huzûra çıkar. Orada Hz. Peygambere, bir pişmanlık ve af dileme şiiri olan kasidesini okumaya başlar. “Gerçekten kendisiyle aydınlanılan bir ışıktı Peygamber/Ve Allah’ın, kınından çekilmiş bir kılıcıdır o” dizelerine geldiğinde, şiiri dinlemekte olan Allah Rasûlü, omuzundaki hırkasını çıkarıp onun omuzuna koyar. (Mehmet Âkif, bir yazısında, Hz. Peygamber’in, tam bu dizelere gelindiğinde, şiirde söylendiği biçimde, “kınından sıyrılan bir kılıç gibi” hırkasını çıkarmasındaki inceliğe işaret eder.)

Hz. Peygamber tarafınca övülmüş, şahsen onun elinden armağana nail olmuş şairlerden ve onların kimi anıt şiirlerinden bahsettik. Ancak, anne kelamlarının yeri başka! Doğmadan babasını, altı yaşında, bir seyahat sırasında annesini kaybeder Âlemlerin Övüncü. Hangi şiir, Âmine Hâtun’un dudağından dökülen o son an kelamlarının yerini tutabilir: “Her hayat sâhibi ölecek, her yeni eskiyecek, her büyüyen üzücü bulacak, yok olacak. Ben de öleceğim ama ebediyyen yâd edileceğim. Zira pak bir evlât dünyâya getirdim ve gerimde iyi bir hâtıra bırakarak gidiyorum!..”

SAMİMİ VE ETKİLİ KELAMLAR

Naatlar sevgi ve bağlılıktan doğmuş şiirler. Samimi ve etkili kelamlar içeriyor birçok. Peygamberle birlikte olma bahtiyarlığını tatmış bu birinci devir şairlerinin yeri farklı olağan olarak. hayatın ortasında, savaş meydanlarında, yaşananlara dair sıcaklıklar da taşıyor onların şiirleri. Bu bağlamda kılıcın gücünü destekleyici, toplumsal olayların akışını etkileyici toplumsal ve tarihî fonksiyonları de var.

Peygamberin vefatından daha sonraki devirlerin şairleri için durum biraz daha farklı. Bir bakıma hasret şairidir onlar. Gıyabında bağlanıp teslim oldukları, adımlarını O’nun adımlarına ayarladıkları o en hoş örnek beşere (üsve-i hasene) duyulan hasret… Bu yolda Allah’ın o denli “âşık” kulları çıkmıştır ki, ömürleri, bütün varlıklarını yakıp kavuran o iç ateşiyle geçmiştir. Şiirlerinde, bu yanışın fakat Peygamberin cemaliyle ferahlık bulacağını tabir etmişlerdir.

Klasik naatlarda Hz. Peygamberi epeyce çeşitli hususiyetleriyle ve hayatının değişik safhalarıyla, Miraç, ayın ikiye bölünmesi ve başka mucizeleriyle bulmak mümkündür. Her naatte bunların tamamı bir ortada bulunmasa da kelamın kesinlikle ulaştığı son nokta, kıyamet günü şefaatine ulaşma ümididir.

İSMİYLE YÜCELEN ŞİİR

Peygamberi vasfederken naat şairleri, bahisler bakımından ortak olsalar da ele alışta her biri, şairlik yeteneğine ve nasibine nazaran orijinal ve değişik mana alanları açabilmişlerdir. Fuzuli, “Su Kasidesi”nde, kendi işe yaramaz (fuzûlî) kelamlarının, naat söylemiş olduği için, Nisan yağmurundan kopan bir damla su üzere, eşsiz bir inciye dönüştüğünü söylüyor. bu biçimdece şiirinin hoşluğunu kendinden bilmeyip Peygamberi vasfediyor bulunmasına bağlıyor. Klasik devir şairleri, Peygamberi vasfetmekten aciz olduklarını da daima dillendirmişlerdir. Onlar Allah tarafınca övülmüş o kutlu insanı övmeye kalkmayı bir hadsizlik olarak görmüş, ben peygamberi övmedim, onun ismiyle şiirimi yücelttim, anlayışını ortaya koymuşlardır.

Edebiyatımızda Mevlana’yı ve Yunus Emre’yi başa alarak Fuzûli, Pir Galip, Fehim-i Kadim, Nabi’yi naatlarıyla öne çıkmış şairler olarak sayabiliriz. Bunlara Eşrefoğlu Rumî, Aziz Mahmud Hüdaî, Niyazi-i Mısrî, Sezayi-i Gülşeni, Bursalı İsmail Hakkı, Yaman Dede ile temsil bulan bir öbür halkayı eklemek gerekir. Medeniyetimizin farklı havzalarında diğer halkalanmalar da var: Yusuf Has Hacib, Ahmed Yesevî, Ali Şir Nevaî… Yazıcıoğlu Ahmed’in Muhammediye’si, Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i halkın tamamına malolmuş naat özellikli yapıtlardandır.

NAAT GELENEĞİ KESİNTİYE UĞRAR

XIX. Yüzyılda milletimizin yaşadığı, kişisel ve toplumsal hayatı topyekün içine alan kırılmayla birlikte evvelki dünyaya ilişkin her şey sorgulanır olmuştur. Bu ‘her şey’in ortasında insanımızın ruh dünyasını yapan manevî kıymetler de vardır. Gerçi na’t geleneği kesintiye uğramış değildir. Fakat maddî çerçeveli yeni bir “akıl” anlayışını odağa alan şairlerin övgüsü kendi yeni kahramanlarınadır. Na’t bağlamında bakarsak, “yeni şair”in (Şinasi), Peygambere ilişkin geçmişte kullanılan vasıfları, bu “yeni kahraman” (Mustafa Reşit Paşa) için kullandığını görürüz. Burada, yüzseneler ortasında oluşturulmuş şiirdeki lisan modellemelerinin içinin boşaltıldığını, evvelki kıyafetin yeni içeriğin üzerine giydirildiğini görüyoruz (“fahr-i cihan” üzere vasıfları Reşit Paşa için kullanmakatadır Şinasi). Artık çatısı altında bulunulan büyük Devlet çöküşe gerçek giderken, şemsiyesi altında bulunulan manevî devlet/nimet de adeta başlar üzerinden uçup gitmektedir. Güya Âdem Cenneti kaybetmektedir. Bir yenilenmeye muhtaçlık vardı, bu yanlışsız. Lakin bu biçimdesi değil. Tam bilakis, özü koruyarak yeni mana modellemelerinin kurulması gerekiyordu.

Andığımız olumsuz örnekler bir tarafa bırakılırsa, yeni biçim şiirde dikkate kıymet birinci naat örneklerini Mehmet Âkif’te buluyoruz. Şair, 1910-1928 yılları içinde naat özellikli altı kesim şiir yazmıştır. Bunlar değişik tarihlerdeki mevlit geceleri anısına yazılmışlardır. Ayrıyeten 1931’de yazdığı “Sait Paşa İmamı” şiiri de geçmişte yaşanmış bir mevlid gecesinin anlatımıdır. Bu şiirlerde klasik mevlitlerdeki özellikleri üç aşağı beş üst bulabiliyoruz. Peygambere olan bağlılık ve derin hasret, Peygambere sığınma (“Perişan sözlerimden bıkma, beğenilen gör, yâ Resulallah,/Kulun şeydâdır amma, açtığın vâdîde şeydâdır!”) farklı hallerde resmedilir, lisana getirilir. “Said Paşa İmamı”nda, Pir Galib’in ünlü naatından, “Sultân-ı Resûl, Şâh-ı Mümecced’sin, efendim” dizesiyle başlayan bir kısmın motamot aktarılmasıyla Âkif’in direkt geleneğe bağlandığını da görürüz. tıpkı vakitte, 1913’te yazılan “Pek Hüzünlü Bir Mevlid Gecesi” şiirinde, İslâm âlemenin ortasında bulunduğu durumdan yakınma (“Âlem bugün üç yüz elli milyon/Mazlûma yaman bir âlem oldu”), yalnızca şahsi değil, topyekün müslümanlar ismine bir yardım isteme, şiirin temel özelliklerinden biri haline gelir. Bu durum, klâsik na’tlarda raslanan bir durum değildir.

MEHMET AKİF VE NAAT

Mehmet Âkif’in tutumunda ortasından geçilen kuralların tesiri büyüktür. Andığımız tarihlerdeki ağır savaş kuralları, verilen var olma çabası, yalnızca Âkif’i değil, başka aydınları da etkilemiş görünüyor. Ulusal gayret senelerında Yakup Kadri ve Halit Ziya üzere Batıcı olarak bilinen isimler bile bir dönemliğine bile olsa manevî istimdada açık bir taraflarının bulunduğunu ortaya koymuşlardır. Ayasofya’daki bir mevlid gecsinin akabinde Yakup Kadri şunları yazacaktır: “Rabbime bin defa hamdüsena olsun ki, dünden beri hakikat ve selâmetin bir cami ile bir cemaat dışında bulunmadığını biliyorum. Beş on yıldır, garba uymak için açtığımız bütün o konferans salonlarında, halkı zorla topladığımız o miting meydanlarında görülen şeyler, işitilen kelamlar bir hocanın kıraat ettiği menkıbeden ve bu cemaatin sükûtu önünde bana ne kadar yavan, vahî göründüler. Halbuki biz ortasından çıktığımız gerçek âlemi bırakıp onun yanında kitaplardan öğrenilmiş yapay bir âlem icat etmek istemişiz ve bu âlemde hakkı, selâmeti aramışız; hak ve selâmetin samimiyetinden, sıdk u hulûsundan mürekkep bir hava dışında yaşayabileceğine zahip olmuşuz ve serhadlerimizde askerlerimiz bizi ‘Allah Allah!’ nidaları ile müdafaa ettiği sırada biz Allah’tan öteki şeylere inanmışız!”

ÇAĞDAŞ NAATLAR

Yahya Kemal’in 1940’lı senelerda yazdığı “Söz Meydanı” şiirini, bu şiirin naat olup olmadığı konusundaki tartışmalarla birlikte bir kenara ayırırsak, Na’t geleneği, çağdaş edebiyatımızda, 1960, bilhassa 70’ten daha sonra yeni bir atılım hayatıştır, diyebiliriz. Necip Fazıl, bir çeşit na’t sayılabilecek Esselâm kitabının hazırlığına 1960-61 hapisliğinde başladığını, on sene kadar daha sonra daha yakıcı bir dürtüyle yine ona dönüp tamamladığını söylüyor. Şairin 1950 yılında kaleme almaya başlayıp tamamlanması bir daha 1970 başlarında olan Çöle İnen Işık isimli eşşiz siyerini de bu bağlama dahil edebiliriz. Necip Fazıl, Esselam’ın başında, şiirde yeni bir denemeye giriştiğinin farkında olarak, “Umulur ki; bir gün Türk edebiyatı, bu yapıtı, yeni vakit içinderın İslamî tahassüste birinci temel kitabı saysın…” der. (Esselam’ın, Cahit Zarifoğlu’nun hayatının son periyodunda başlayıp tamamlayamadığı “Büyük Hayat” başlıklı uzun şiirine örneklik yaptığını söyleyebiliriz.)

Sezai Karakoç, İslâm şiirinin anıt iki naatını (“Kaside-i Bürde” ve “Bürüyen Kaside”) “Endülüs’e Ağıt” şiiriyle birlikte, Türkçe’de bir daha söyler ve Üç Kaside ismiyle 1967’de kitap olarak yayımlar. Arif Nihat Asya’nın, ünlü “Naat”ını söylemesi de tıpkı yıldır (1967). Karakoç’un şiirleriyle önümüze açılan ufuklar, na’t sayılabilecek söyleyişleri (özellikle de Hızırla Kırk Saat’tekiler) doğal olarak içerir. Fakat şairin gerek İslamın Şiir Anıtlarından kitabının başındaki, gerekse Edebiyat Yazıları I kitabı ortasında yer alan “Na’t” başlıklı bağımsız yazısı, kendisinden daha sonra bu bahse el atanların en hayli faydalandığı yorum yazıları olmuştur (Bu yazıya başlık yaptığımız “Bir Meşale Ormanı” tabiri de oradan).

Naatlar üzerine araştırma ve deneme bağlamlı çalışmaların son devirlerde önemli randımanlar ortaya koyduğunu da burada belirteyim. Hakikaten bu yazı da yeni okuduğum bu biçimde bir çalışma vesilesiyle yazıldı (M. Fatih Andı, Şiirin Ufku, KeTeBe, İstanbul, Mart 2019).

Türk şiirinde naat yolu daima açık. Anıt eserler ortaya koyacak yeni şairlerini bekliyor.
 
Üst