JoKeR
Active member
Belkıs İbrahimhakkıoğlu
Bu söyleşi, 2020 yılında Siyah Kitap etiketiyle yayımlanan, hem ferdî bir semt tıpkı vakitte İstanbul monografisi olan ve özgün lisanıyla beşerden kente 1950 daha sonrası yakın tarihimize tanıklık eden Beşiktaş’ın Zımnî Tarihi isimli kitap hakkında. Müellifinin bir İstanbul kitabı olarak nitelendirdiği kitap, İstanbul’un eski kıyı semtlerinden olan Beşiktaş’tan yola çıkıp öteki eski meşhur semtlere de uğrayarak bir kültür ve yaşantı arkeolojisi yapıyor. Kitabın anlatıcısı, 50 yıllık eğitim-öğretim hayatını takiben emekli olduğu kurumu Marmara Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi, Seramik-Cam Bölümü’nde seramik dersleri vermeye devam eden Fuat Kökek. Kökek, kitaptaki anlatıyı görselleştiren çizimlerin de sahibi hem de. Bir eğitimci, zanaatkâr ve dahi yaşadığı kentle içinde sıkı ruhsal bağlar kurmuş bir İstanbullu gözüyle Kökek, kendi anıları üzerinden yerin ve vaktin izini sürüyor. Haddizatında seramik yapıtlarında, sinemalarında, fotoğraflarında sürdüğü bu izi, muharrir eşi His Güles Kökek ile bir arada sohbet formunda kitaplaştırmaya karar veriyorlar ve ortaya bu kitap çıkıyor. Biz de His Güleş Kökek ve Fuat Kökek’le sohbet ettik.
bu biçimde bir monografi ve hatırat kitabının günümüz kent belleğindeki yeri nedir sizce?
FUAT KÖKEK: Benim yaşadığım ve hâlâ yaşamakta olduğum periyot, İstanbul’un çehresinin, doğal ve mimari özelliklerinin, demografik yapısının baştan aşağı bir değil birkaç kez değiştiği bir periyot. Bu değişime şahsen şahit oldum, oluyorum ve şahit olduklarım ekseri travmatik şeyler olduğu için hakikaten bir hafızanız var ise oraya kazınmaması mümkün değil. Yerleşim tarihi MÖ 8500’lere uzanan; pozisyonu, özel iklimi, verimli coğrafyası, varlıklı florası-faunası, her istikametiyle özel bir kentte yaşadığımın daha çocukken farkındaydım ben. İstanbul’un hafızasıyla kendi hafızam içinde kopmaz bir bağ olduğunu hissetmişimdir daima. Resmî tarihin pek ilgilenmediği lakin insanı, yaşantısı, toplumsal alışkanlıklarıyla bir kenti o kent kılan anıların, yaşadığı kenti tanımak isteyenler için kesinlikle kayıt altına alınması gerektiğini düşünüyorum. Bu manada yazdığımız kitabı, hem toplumsal hem şahsi bir bellek vesikası olarak giderek hafızasızlaşan kent ve toplum için son derece değerli buluyorum.
HATIRLAMAK NEREYE GİTTİĞİMİZİ DE GÖSTERİR
Siz Fuat Bey’in eşi olarak kitabın sunuş kısmında bu kitabı yazma motivasyonuna dair ilgi alımlı sebepler öne sürmüşsünüz. Bir hezimetten bahsediyorsunuz, nasıl bir hezimet bu?
Duygu Güles Kökek.
DUYGU GÜLES KÖKEK: bahsetmiş olduğum aslen bir çeşit kültür hezimeti. Fuat’la tanışıp onun hayatına nüfuz ettiğimde, içine doğduğumuz fakat yaş ve jenerasyon olarak anlamlandıramadığımız şeyleri manaya imkânı buldum. Fuat’la birlikte İstanbul’da gerçek bir tarih, kültür ve medeniyet seyahatine çıktık. Ben bu uzun seyahatte 1950’den günümüze yakın tarihimizi daha yakından tanıma ve birçok hadiseyi sebep-neticeleriyla kıymetlendirme imkanı bulmanın yanı sıra, bir muharrir olarak bunların kesinlikle zaptedilip paylaşılmasının gereğini gördüm.Umumen kent, hususen İstanbul külçeşidinin giderek kaybolmasını, kentli bireylerin maddi-manevi eğitiminde hayati ögeler olan kimi yaşantıların iz bırakmaksızın sahniçin çekilmesini, özellikle sonuçları prestijiyle ele aldığımda yaşadığımızın tamamen bir hezimet olduğunun kanaatine vardım.
Kitabın başında hatırlamaya, hatırladıklarımızı yazma muhtaçlığına, şahsi ve toplumsal belleğe dair bir sohbet mevcut. Hatırlamayı bir bilgi biçimi yahut bir çeşit sanat olarak görüyorsunuz, bu hususu biraz açar mısınız?
DUYGU GÜLES KÖKEK: Fuat, şu an 74 yaşında ve hâlâ tüm çocukluğunu, çocukluğunun manzaralarını, Beşiktaş’ta nerede hangi dükkân, hangi konak, hangi ahşap mesken, ismi sanı, şekl-ü şemaili her şeyiyle hatırlayan -deyim yerindeyse- yaşlı bir fil! Hafıza bu manada insanın hem lütfu hem kahrı olabilir, Fuat bunu bir lütuf olarak görüp hatırlamanın hüzünlü zevkine varanlardan biri. Ben onu tanıdıktan daha sonra hatırlamanın, yaptırmadan, kendine yontmadan hatırlamanın metafizik bir aksiyon olduğuna kanaat getirdim. Kanımca hatırlamak biraz da insanın nereden gelip nereye gittiğine dair bilgisiyle ilgili. Kimilerimiz kuvvetli hafızalarımızla övünürüz; halbuki hatırlamak kelamları, fiilleri, yerleri anımsamanın ötesine geçip bu olgular içindeki münasebetler ağına dair bir kavrayış sağladığında paha kazanıp bir sanat hâline gelebilir. Her hatırlayan hafıza sahibi ya da hafız değildir yani. Hafız olabilmek için hatırlama sanatını layıkıyla icra etmeyi öğrenmek gerektiğini, ayrıyeten hatırlamanın hakkını, lakin unutuşun yakıcı ızdırabını hayatış olanların verebileceğini düşünüyorum.
BOSTANLARIMIZ KAYBOLDU
Fuat Beyefendi, kitapta çocukluğunuzun geçtiği Beşiktaş’ın, keza Beşiktaş’a yakın öbür semtlerin bir topoğrafyasını çıkarıyorsunuz. Bu topoğrafya ortasında bostanların ve bahçelerin büyük ehemmiyeti olduğunu görüyoruz. Günümüzde son kalan bostanlar da yavaş yavaş diğer kentsel alanlara dönüşüyorlar. Sizce bu dönüşüm zarurî muydu?
FUAT KÖKEK: Merhum babam bahçıvandı ve çocukluğum Beşiktaş’ın en hoş bostanlarından birinde geçti. Toprakla, nebat ve hayvanatla birlikte yaşamanın ne demek olduğunu ve nasıl şartlarda sürdürülebileceğini yakından biliyorum. İstanbul’da bostanların var olmaya devam edebilmesi için farklı bir şehircilik anlayışı gerekirdi. Cumhuriyet öncesindeki altyapısızlık ile Cumhuriyet daha sonrası ortaya çıkan şehircilik anlayışı ve ulaşım tercihleri, maalesef bostanların varlığını imkânsız kılmıştır. Betondan, arabadan, petrol ve otoyoldan yana tercih yaparsanız şimdiki üzere bir kent ortaya çıkar. Ama altyapıdan, raylı sistemden, toplu taşıma ve tabiatla dost mimariden yana seçim yapılsaydı şüphesiz o denli bir İstanbul’da bostanlara da yer olurdu. Her olgu, etrafındaki olgulara bakılırsa mana kazanır. bir daha de kitapta da belirttiğimiz üzere yitip giden bostanların en azından bir müzesi yapılabilirdi. Domates, biber sergilemekten bahsetmiyorum; evvela sinemacılarımız, fotoğraf sanatkarlarımız İstanbul’un özel ikliminden kaynaklanan bu bostanların her birinin görsel kaydını almalı, arşivini tutmalıydılar. Devir sinemalarında bile bu bostanların epey az manzarasına sahibiz. Kitapta yazdığımız, Gavur Ethem’in bostanında çekilen Zeki Müren’in Bahçevan sineması örneğin, tam bostanların bozulmaya başladığı vakitte çekilmiştir lakin bir daha de panoramik bir topoğrafya manzarası vermekten uzaktır. En başta sanatkarlar, yaşadıkları toplumun sanatsal, kültürel hafızasını tutmak zorundadırlar, bu esas sanatçılık ödevidir.
İstanbul iki imparatorluğun başkentiydi
Bir yandan da epey şık ve ince bir kültürü anlatıyorsunuz. Yaka cebinde bir kol karanfil taşıyan kuşbazlardan balıkçılara, zanaatkârlardan musikişinaslara yitip gitmiş birfazlaca özel yaşantıyı gözlerimiz dolarak okuyoruz.
FUAT KÖKEK: İstanbul, bu biçimde da artık de zıtların birliğini direkt temaşa edebildiğimiz, tarihçi Fernand Braudel’in deyişiyle bir yığılma bölgesi, kentsel bir devdir. “Kentsel dev” tabirinin ne kadar isabetli bir tespit olduğunu günümüzde daha güzel anlıyorum. Öte yandan İstanbul kültürü diye bir kültür vardı sahiden ve bu kültür bin yılların medeniyet havzasından süzülüp gelmiş, son derece rafine bir kültürdü. Çünkü İstanbul iki büyük imparatorluğun, Roma ve Osmanlı’nın başşehriydi. Çağdaş çağda bu keyfiyetin manasını hiç bir surette kavrayıp takdir edemediğimizi düşünüyorum. Edebilseydik şayet İstanbul’un her türlü özel kültürel kimliğine hürmet duyar, onu gözümüz üzere korurduk. Dünyanın belirli başlı eski büyük kentleri, kültürün taşıyıcısı olan kent dokularını korumaktadır. İstanbul’un tarihî kardeşi Venedik örneğin, azami itina ve hürmetle yerli yerinde durmaktadır. İnsanın doğup büyüdüğü bir kentte, yaşadığı 60-70 yıllık bir ömür ortasında çocukluğuna ilişkin rastgele bir mekânsal müsaade, bir bellek nişanesinin kalmamasını trajik buluyorum. Ayrıyeten, İstanbul’da doğup yetişen yeni jenerasyonların bizim gördüğümüz hâliyle bile İstanbul’u bakılırsameyecek olmaları büyük bir talihsizlik.
Şehircilikte dış dayatmalar tesirli olmuş
Açılan geniş yolları ve bulvarları, Amerikan arabaları ile ilişkilendiriyorsunuz. Bu ortada, tüm bu siyasal-toplumsal olayların kendine has bir “yeraltı yaşantısı” yarattığını anlatıyorsunuz. Edebiyatımızda A. H. Tanpınar, A. Haşim, A. Rasim, O. Cemal Dertli üzere müelliflerin kent monografilerinden farklı bir kent ve semt edebiyatına şahit oluyoruz bu biçimdece. Bu kadar canlı ve “tehlikeli” yaşantıları kaleme almak da politik bir tutum olsa gerek?
FUAT KÖKEK: Evet, Beşiktaş’ın Kapalı Tarihi son derece politik bir hatırat. Bunun yanı sıra içerdiği “yeraltı” dozuyla da William Burroughs ve şürekâsıyla akrabadır diyebiliriz. Meraklısı için, viraneler içine gömülmüş bir dolu hazine kişiselyeti anmadan bu kitap tamamlanmış olmazdı kuşkusuz. Harabat ehli diyebileceğimiz bu kimseler, bir yandan da büyük toplumsal değişimlerin birer şahididirler. Amerikan arabaları, son analizde Amerikan emperyalizminin bir dayatmasıdır. Tarihî doku bozulup yerine niye geniş caddeler ve bulvarlar açılma gereği duyuluyor? Bunu 19. yüzyılda Haussmann’ın Paris’te yaptığı kentsel dönüşümle karıştırmamak lazım. Bizdeki daha epey dış dayatmalarla ilgilidir. Çünkü birebir yıllarde manda kasa, sekiz silindirli, har har akaryakıt yakan Amerikan otomobilleri Türkiye’ye itelenmiş ve bütün at otomobilcileri bu otomobillerde dolmuşçuluk, taksicilik yapmaya başlamıştır. Amerikan arabalarının ulaşımda kullanılması ile cadde ve bulvarların açılması içindeki organik bağı bakan her göz nazaranbilir.
Bu söyleşi, 2020 yılında Siyah Kitap etiketiyle yayımlanan, hem ferdî bir semt tıpkı vakitte İstanbul monografisi olan ve özgün lisanıyla beşerden kente 1950 daha sonrası yakın tarihimize tanıklık eden Beşiktaş’ın Zımnî Tarihi isimli kitap hakkında. Müellifinin bir İstanbul kitabı olarak nitelendirdiği kitap, İstanbul’un eski kıyı semtlerinden olan Beşiktaş’tan yola çıkıp öteki eski meşhur semtlere de uğrayarak bir kültür ve yaşantı arkeolojisi yapıyor. Kitabın anlatıcısı, 50 yıllık eğitim-öğretim hayatını takiben emekli olduğu kurumu Marmara Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi, Seramik-Cam Bölümü’nde seramik dersleri vermeye devam eden Fuat Kökek. Kökek, kitaptaki anlatıyı görselleştiren çizimlerin de sahibi hem de. Bir eğitimci, zanaatkâr ve dahi yaşadığı kentle içinde sıkı ruhsal bağlar kurmuş bir İstanbullu gözüyle Kökek, kendi anıları üzerinden yerin ve vaktin izini sürüyor. Haddizatında seramik yapıtlarında, sinemalarında, fotoğraflarında sürdüğü bu izi, muharrir eşi His Güles Kökek ile bir arada sohbet formunda kitaplaştırmaya karar veriyorlar ve ortaya bu kitap çıkıyor. Biz de His Güleş Kökek ve Fuat Kökek’le sohbet ettik.
bu biçimde bir monografi ve hatırat kitabının günümüz kent belleğindeki yeri nedir sizce?
FUAT KÖKEK: Benim yaşadığım ve hâlâ yaşamakta olduğum periyot, İstanbul’un çehresinin, doğal ve mimari özelliklerinin, demografik yapısının baştan aşağı bir değil birkaç kez değiştiği bir periyot. Bu değişime şahsen şahit oldum, oluyorum ve şahit olduklarım ekseri travmatik şeyler olduğu için hakikaten bir hafızanız var ise oraya kazınmaması mümkün değil. Yerleşim tarihi MÖ 8500’lere uzanan; pozisyonu, özel iklimi, verimli coğrafyası, varlıklı florası-faunası, her istikametiyle özel bir kentte yaşadığımın daha çocukken farkındaydım ben. İstanbul’un hafızasıyla kendi hafızam içinde kopmaz bir bağ olduğunu hissetmişimdir daima. Resmî tarihin pek ilgilenmediği lakin insanı, yaşantısı, toplumsal alışkanlıklarıyla bir kenti o kent kılan anıların, yaşadığı kenti tanımak isteyenler için kesinlikle kayıt altına alınması gerektiğini düşünüyorum. Bu manada yazdığımız kitabı, hem toplumsal hem şahsi bir bellek vesikası olarak giderek hafızasızlaşan kent ve toplum için son derece değerli buluyorum.
HATIRLAMAK NEREYE GİTTİĞİMİZİ DE GÖSTERİR
Siz Fuat Bey’in eşi olarak kitabın sunuş kısmında bu kitabı yazma motivasyonuna dair ilgi alımlı sebepler öne sürmüşsünüz. Bir hezimetten bahsediyorsunuz, nasıl bir hezimet bu?
Duygu Güles Kökek.
DUYGU GÜLES KÖKEK: bahsetmiş olduğum aslen bir çeşit kültür hezimeti. Fuat’la tanışıp onun hayatına nüfuz ettiğimde, içine doğduğumuz fakat yaş ve jenerasyon olarak anlamlandıramadığımız şeyleri manaya imkânı buldum. Fuat’la birlikte İstanbul’da gerçek bir tarih, kültür ve medeniyet seyahatine çıktık. Ben bu uzun seyahatte 1950’den günümüze yakın tarihimizi daha yakından tanıma ve birçok hadiseyi sebep-neticeleriyla kıymetlendirme imkanı bulmanın yanı sıra, bir muharrir olarak bunların kesinlikle zaptedilip paylaşılmasının gereğini gördüm.Umumen kent, hususen İstanbul külçeşidinin giderek kaybolmasını, kentli bireylerin maddi-manevi eğitiminde hayati ögeler olan kimi yaşantıların iz bırakmaksızın sahniçin çekilmesini, özellikle sonuçları prestijiyle ele aldığımda yaşadığımızın tamamen bir hezimet olduğunun kanaatine vardım.
Kitabın başında hatırlamaya, hatırladıklarımızı yazma muhtaçlığına, şahsi ve toplumsal belleğe dair bir sohbet mevcut. Hatırlamayı bir bilgi biçimi yahut bir çeşit sanat olarak görüyorsunuz, bu hususu biraz açar mısınız?
DUYGU GÜLES KÖKEK: Fuat, şu an 74 yaşında ve hâlâ tüm çocukluğunu, çocukluğunun manzaralarını, Beşiktaş’ta nerede hangi dükkân, hangi konak, hangi ahşap mesken, ismi sanı, şekl-ü şemaili her şeyiyle hatırlayan -deyim yerindeyse- yaşlı bir fil! Hafıza bu manada insanın hem lütfu hem kahrı olabilir, Fuat bunu bir lütuf olarak görüp hatırlamanın hüzünlü zevkine varanlardan biri. Ben onu tanıdıktan daha sonra hatırlamanın, yaptırmadan, kendine yontmadan hatırlamanın metafizik bir aksiyon olduğuna kanaat getirdim. Kanımca hatırlamak biraz da insanın nereden gelip nereye gittiğine dair bilgisiyle ilgili. Kimilerimiz kuvvetli hafızalarımızla övünürüz; halbuki hatırlamak kelamları, fiilleri, yerleri anımsamanın ötesine geçip bu olgular içindeki münasebetler ağına dair bir kavrayış sağladığında paha kazanıp bir sanat hâline gelebilir. Her hatırlayan hafıza sahibi ya da hafız değildir yani. Hafız olabilmek için hatırlama sanatını layıkıyla icra etmeyi öğrenmek gerektiğini, ayrıyeten hatırlamanın hakkını, lakin unutuşun yakıcı ızdırabını hayatış olanların verebileceğini düşünüyorum.
BOSTANLARIMIZ KAYBOLDU
Fuat Beyefendi, kitapta çocukluğunuzun geçtiği Beşiktaş’ın, keza Beşiktaş’a yakın öbür semtlerin bir topoğrafyasını çıkarıyorsunuz. Bu topoğrafya ortasında bostanların ve bahçelerin büyük ehemmiyeti olduğunu görüyoruz. Günümüzde son kalan bostanlar da yavaş yavaş diğer kentsel alanlara dönüşüyorlar. Sizce bu dönüşüm zarurî muydu?
FUAT KÖKEK: Merhum babam bahçıvandı ve çocukluğum Beşiktaş’ın en hoş bostanlarından birinde geçti. Toprakla, nebat ve hayvanatla birlikte yaşamanın ne demek olduğunu ve nasıl şartlarda sürdürülebileceğini yakından biliyorum. İstanbul’da bostanların var olmaya devam edebilmesi için farklı bir şehircilik anlayışı gerekirdi. Cumhuriyet öncesindeki altyapısızlık ile Cumhuriyet daha sonrası ortaya çıkan şehircilik anlayışı ve ulaşım tercihleri, maalesef bostanların varlığını imkânsız kılmıştır. Betondan, arabadan, petrol ve otoyoldan yana tercih yaparsanız şimdiki üzere bir kent ortaya çıkar. Ama altyapıdan, raylı sistemden, toplu taşıma ve tabiatla dost mimariden yana seçim yapılsaydı şüphesiz o denli bir İstanbul’da bostanlara da yer olurdu. Her olgu, etrafındaki olgulara bakılırsa mana kazanır. bir daha de kitapta da belirttiğimiz üzere yitip giden bostanların en azından bir müzesi yapılabilirdi. Domates, biber sergilemekten bahsetmiyorum; evvela sinemacılarımız, fotoğraf sanatkarlarımız İstanbul’un özel ikliminden kaynaklanan bu bostanların her birinin görsel kaydını almalı, arşivini tutmalıydılar. Devir sinemalarında bile bu bostanların epey az manzarasına sahibiz. Kitapta yazdığımız, Gavur Ethem’in bostanında çekilen Zeki Müren’in Bahçevan sineması örneğin, tam bostanların bozulmaya başladığı vakitte çekilmiştir lakin bir daha de panoramik bir topoğrafya manzarası vermekten uzaktır. En başta sanatkarlar, yaşadıkları toplumun sanatsal, kültürel hafızasını tutmak zorundadırlar, bu esas sanatçılık ödevidir.
İstanbul iki imparatorluğun başkentiydi
Bir yandan da epey şık ve ince bir kültürü anlatıyorsunuz. Yaka cebinde bir kol karanfil taşıyan kuşbazlardan balıkçılara, zanaatkârlardan musikişinaslara yitip gitmiş birfazlaca özel yaşantıyı gözlerimiz dolarak okuyoruz.
FUAT KÖKEK: İstanbul, bu biçimde da artık de zıtların birliğini direkt temaşa edebildiğimiz, tarihçi Fernand Braudel’in deyişiyle bir yığılma bölgesi, kentsel bir devdir. “Kentsel dev” tabirinin ne kadar isabetli bir tespit olduğunu günümüzde daha güzel anlıyorum. Öte yandan İstanbul kültürü diye bir kültür vardı sahiden ve bu kültür bin yılların medeniyet havzasından süzülüp gelmiş, son derece rafine bir kültürdü. Çünkü İstanbul iki büyük imparatorluğun, Roma ve Osmanlı’nın başşehriydi. Çağdaş çağda bu keyfiyetin manasını hiç bir surette kavrayıp takdir edemediğimizi düşünüyorum. Edebilseydik şayet İstanbul’un her türlü özel kültürel kimliğine hürmet duyar, onu gözümüz üzere korurduk. Dünyanın belirli başlı eski büyük kentleri, kültürün taşıyıcısı olan kent dokularını korumaktadır. İstanbul’un tarihî kardeşi Venedik örneğin, azami itina ve hürmetle yerli yerinde durmaktadır. İnsanın doğup büyüdüğü bir kentte, yaşadığı 60-70 yıllık bir ömür ortasında çocukluğuna ilişkin rastgele bir mekânsal müsaade, bir bellek nişanesinin kalmamasını trajik buluyorum. Ayrıyeten, İstanbul’da doğup yetişen yeni jenerasyonların bizim gördüğümüz hâliyle bile İstanbul’u bakılırsameyecek olmaları büyük bir talihsizlik.
Şehircilikte dış dayatmalar tesirli olmuş
Açılan geniş yolları ve bulvarları, Amerikan arabaları ile ilişkilendiriyorsunuz. Bu ortada, tüm bu siyasal-toplumsal olayların kendine has bir “yeraltı yaşantısı” yarattığını anlatıyorsunuz. Edebiyatımızda A. H. Tanpınar, A. Haşim, A. Rasim, O. Cemal Dertli üzere müelliflerin kent monografilerinden farklı bir kent ve semt edebiyatına şahit oluyoruz bu biçimdece. Bu kadar canlı ve “tehlikeli” yaşantıları kaleme almak da politik bir tutum olsa gerek?
FUAT KÖKEK: Evet, Beşiktaş’ın Kapalı Tarihi son derece politik bir hatırat. Bunun yanı sıra içerdiği “yeraltı” dozuyla da William Burroughs ve şürekâsıyla akrabadır diyebiliriz. Meraklısı için, viraneler içine gömülmüş bir dolu hazine kişiselyeti anmadan bu kitap tamamlanmış olmazdı kuşkusuz. Harabat ehli diyebileceğimiz bu kimseler, bir yandan da büyük toplumsal değişimlerin birer şahididirler. Amerikan arabaları, son analizde Amerikan emperyalizminin bir dayatmasıdır. Tarihî doku bozulup yerine niye geniş caddeler ve bulvarlar açılma gereği duyuluyor? Bunu 19. yüzyılda Haussmann’ın Paris’te yaptığı kentsel dönüşümle karıştırmamak lazım. Bizdeki daha epey dış dayatmalarla ilgilidir. Çünkü birebir yıllarde manda kasa, sekiz silindirli, har har akaryakıt yakan Amerikan otomobilleri Türkiye’ye itelenmiş ve bütün at otomobilcileri bu otomobillerde dolmuşçuluk, taksicilik yapmaya başlamıştır. Amerikan arabalarının ulaşımda kullanılması ile cadde ve bulvarların açılması içindeki organik bağı bakan her göz nazaranbilir.