Sinan’ı mimaride aşamadık

JoKeR

Active member
Prof. Dr. Reha Günay, geçtiğimiz günlerde Yem Yayın’dan çıkan Şile’deki Konut isimli kitabını okurla buluşturdu. Çocukluğunun geçtiği, ailesine ilişkin bu meskene ilişkin anılarını, yapının mimari özellikleriyle birlikte anlatan Prof. Dr. Günay, okuruna eski bir Osmanlı yapısındaki hayatla alakalı sayısız ayrıntısı da aktarıyor. Uzun yıllar boyunca Osmanlı mimarisi, Mimar Sinan, klasik ahşap yapılar üzere konularda çalışmalar yürüten Prof. Dr. Günay’la hem yeni kitabını birebir vakitte bugüne kadar sürdürdüğü çalışmalarını konuştuk. Prof. Dr. Günay, “Biz gerçekleri görmek yerine masalları tercih ediyoruz. Lakin artık bu çağda Sinan’ı gökten yere indirmek gerekiyor. Sinan hakkında bildiklerimiz, halatla minareyi düzeltmesi, duvarın içine tamirat için püf noktalarını bırakması üzere yarı mucizevi olaylardan ibaret” diyor.



Uzun yıllar boyunca çok değerli mimarlık çalışmalarına imza attınız. Bu çalışmalar klasik Osmanlı mimarisini, Mimar Sinan’ı, ahşap mimarisini yani mimarlık tarihimizi daha yeterli anlamaya imkân sağladı. Ben müsaadenizle bu öykünün en başını sormak istiyorum. Mimar olmaya nasıl karar verdiniz?

Şile’deki Konut kitabımda “Sonsuz Mekân” isimli bir kısım var. Orada çocukken kurduğum hayallerden bahsediyorum. Bunların içinde uzun bir süre sürdürdüğüm düş, mağara üzere bir yer kurmaktı. Bu yerin hiç bir düzlemi yoktu. Tümüyle eğri yüzeylerden oluşuyordu. Tahminen üzerinde yürünen, kullanılan birtakım düzlemler olabilirdi lakin daima boyutları değişen, iki ucundan ışık alan sonsuz bir yer… Bu hayaller mi beni mimar olmaya yönlendirmiştir? Kim bilir!

İSTANBUL’A YANLIŞSIZ UZUN SEYAHAT

Okurla geçtiğimiz haftalarda buluşan yeni kitabınız Şile’deki Mesken yapıtında sizin çocukluğunuzun geçtiği “ata evinizi” hem anılarınızla tıpkı vakitte mimari ögelerle birleştirerek anlatıyorsunuz. Klasik Osmanlı yapısı olan bu konutun kısa bir tarihini bize anlatabilir misiniz?


Konutun tarihi büyük büyük babam Hüseyin Ağa ile başlıyor. Kendisi Nevşehir’den muhafız olarak Saray’a gidiyor. Batum’un Ruslar tarafınca işgal edilme tehlikesine karşı sultan, Derviş İbrahim Paşa’yı Batum’un savunmasına yolluyor. Hüseyin Ağa da bir arada savaşa gidiyor. Savaş kaybedilmemesine karşın Berlin Antlaşması kararı Batum Ruslara veriliyor. Savaşın akabinde Hüseyin Ağa Batum’da kalıyor ve orada evleniyor. Ancak ondan sonrasında orada hayat zorlaşıyor ve geri dönmek istiyor. Bu niçinle denizden, çeşitli limanlarda bir süre kalarak ailesiyle İstanbul’a yanlışsız uzun bir yola çıkıyor. Karadeniz’in dalgalarından dolayı Şile’de de duraklıyorlar. Bu bölgeyi seviyor ve yerleşiyorlar. Akabinde da bu konutu yaptırıyor. 1900 yılları olmalı.

Kuşkusuz sivil mimari örneklerinin pek azaldığı bu vakitte Şile’deki Konut üzere yapıların bugün hâlâ ayakta olması pek kıymetli. Pekala bu biçimde bir meskende büyümek sizin meslek hayatınıza tesir etmiş olabilir mi?

Şile’deki meskenden daha sonra İstanbul’daki konutumuz de ahşaptı. Çocukluğumda ve gençliğimde hem kentin değişimini birebir vakitte ahşabın tüm özelliklerini gözlemledim. Bunlar benim çalışma alanı olarak koruma-onarımı seçmemi sağlamış olabilir.

Mimar Sinan


KUBBEYLE ÖRTÜLÜ YER

Sizin çalışmalarınızın değerli bir merkezi de Mimar Sinan. Onun çalışmaları hakkında epey sayıda incelemeniz var. Çok genel bir soru olacak biliyorum fakat bir daha de Sinan niye bir dehaydı diye sorabilir miyim? Onu devri ortasında ve daha sonrasında öbür mimarlardan ayıran özelliği neydi?


Mimarlık bir yer yaratma sanatıdır. Bu bakımdan Sinan’ın yer yaratma konusunda ne üzere katkıları olduğuna bakmamız gerekir. Bunların en kıymetlisi cami yerlerinin düşey bir eksene bakılırsa kurgulanmış olmasıdır. Biz buna merkezi yapı sistemi diyoruz. Yüksek bir kubbeyle örtülü tek yerden oluşan mescitler yapmıştır. Bu doğal birinci kere Sinan’ın yaptığı bir şey değildir lakin kendisi bu kararda devam etmiş ve güzelce geliştirmiştir. Bununla Allah’ın tekliğini, birliğini tabir ettiği de söylenir. bir daha de bu yüksek yer ortasında kenarlara gerçek geldiğimizde alçalan duvarlardan dolayı yeri kendi boyutumuza yakın hissederiz. Bu da beşere verilen bedeli gösterir. Yerleri kareye yakındır fakat genişliğini fazlalaştırmak için onlara yan yerler ek etmiştir. Evvelden altta bir prizma üstte bir kubbe formunda görülen yeri, Sinan bir piramit içine almıştır. Diğer bir başarısı da taşıyıcıların yer ortasında erimiş biçimde olması, kendini ortaya çıkarmamasıdır.



SİNAN BAHTI AÇIK BİR MİMARDI

Sinan’ın o devirde yaptıkları hakkında neler biliyoruz?


Sinan baş mimar olarak bütün mimarların üstündeydi. Onun müsaadesi olmadan hiç bir proje gerçekleşemezdi. Öncelikle söylemek gerekir ki Sinan bahtı açık bir mimardı. Zira Osmanlı’nın en kuvvetli periyodunda doğmuştu. Yapı faaliyetleri hayli fazlaydı ve kendisi de fazlaca sayıda yapı tasarlama imkânına sahip oldu. Neredeyse yüz yaşına kadar yaşaması da onun değerli tecrübeler kazanmasını sağladı. Tüm bunların yanında Sinan üstün nitelikleri olan bir mimardı. Bunu çalışkanlığında, disiplininde, azimkâr olmasında da görüyoruz. Onun hakkında bildiklerimizin birçoğunu yapılarını inceleyerek ediniyoruz. Ayrıyeten kendi yazdığı kimi metinler var ve bunlarda neler yaptığını, neler düşündüğünü bir ölçü da olsa görüyoruz. Sinan güzel bir gözlemciydi, strüktür bilgisi kuvvetli ve fazlaca âlâ bir yapı kurgusu vardı. Yapı güvenliğine ehemmiyet veriyor, yapının uzun yıllar ayakta durması için her türlü tedbiri alıyordu. O kadar ağır bir çalışma ortasındaydı ki birden fazla kere bir yapı bitmeden başkasına başlıyordu.

FONKSİYON BİÇİMİ TAYİN EDER

Pekala öteki mimarlardan farkı neydi?


Artık bu farkı epey âlâ anlayamıyoruz. Zira daha sonrasındaki yapılar, bilhassa mescitler, Sinan’ın devamı niteliğinde oldu. Lakin birebir periyotta yaşasaydık bunları daha uygun nazarancektik. Sinan cami dizaynında çeşitli planlar üretmiştir. Dört kenarlı kurallardan başlayarak altıgen, sekizgen üzere yapı kurgusunun üzerine kubbeleri oturtarak çeşitli planlar ortaya koymuştur. İster küçük olsun ister büyük olsun her yapısına öbür yapılardan farklı bir özellik katmaya çalışmış, bir yenilik getirmiştir. Bu da onun üstün zekâsının bir işaretidir. Daima kendini geliştirmek için uğraş göstermiştir. Kendi kendisiyle yarışıyor adeta. Sinan’ın öbür bir özelliği de yapı elemanlarının dizayndaki yerini hakikat tayin etmiş olmasıdır. Kompozisyonda hangisi birinci plana gelecek, hangisi ikinci planda kalacak, hangi öge kütleye hâkim olacak, bunları epeyce âlâ kurgulamıştır. Kendisi devamlı yapı faaliyeti ortasında olduğundan, siparişleri tamamlamak için, inşa mühletini kısaltmak zorundaydı; o niçinle yapıyı sınırsız bezemeden arındırarak vakit kazandı. bir daha de yapı ortasında bezeme için hayli düzgün yerler buluyor, bu noktalara periyodun en güzel ustalarının elinden çıkma örneğin bir mermer minber yahut bir kündekâri kapı yerleştiriyor. Bu sayede bezemeden hoşlanan kimselere de hitap eden odak noktaları kurabiliyor. Yapı ortasındaki elemanların hiç biri süs olsun diye, gösteriş olsun diye konulmuş değildi; hepsinin bir fonksiyonu vardı. Bu da çağdaş mimaride bizim epeyce kıymet verdiğimiz bir özelliktir. Zira fonksiyon, biçimi tayin eder. 19. yüzyılın değerli Amerikalı mimarlarından Louis Sullivan bu kuralı benimsemiştir.

SİNAN’I KORUMAK YERİNE SÖMÜRÜYORUZ

Lisandan lisana yayılan bir anlatıya bakılırsa güneş Edirnekapı’daki Mihrimah Camii’nin gerisinden batarken ayın Üsküdar’daki Mihrimah Camii’nin minareleri içinden yükseldiği söylenir. Hatta bu anlatıda Mihrimah Sultan ile Mimar Sinan içinde bir aşk öyküsü de yer alır. Mimari manada bu biçimde bir gerçeklik kelam konusu mu?


Bu mevzuyu ben de inceledim. Bu herbiçimde doğulu ruhumuzun yakın vakitte bile canlı kaldığının bir göstergesidir. Gerçeklerin yavan, katı, kıt dünyasına karşı gerçeküstünün masal ve efsaneleri bize olayları açıklamak için daha kolay, daha alımlı görünüyor. Üzücü olan şudur ki ortada yerçekimin hâkim olduğu, fazlaca gerçek ve somut bir mimarlık olduğu biçimde Sinan’ı bilimin ışığı ortasında açıklamaya çalışmadık. Sinan, bilimin dışına çıksaydı bu yapılar nasıl ayakta durabilirdi? Biz gerçekleri görmek yerine masalları tercih ediyoruz. Fakat artık bu çağda Sinan’ı gökten yere indirmek gerekiyor. Sinan hakkında bildiklerimiz, halatla minareyi düzeltmesi, duvarın içine tamir için püf noktalarını bırakması üzere yarı mucizevi hadiselerden ibaret. meğer daha Sinan yapıtlarının gerçek bir rölövesi bile elimizde yok. Hatta hâlâ Sinan’ın yapıtlarını korumak yerine sömürmeyi tercih ediyoruz.

Son vakit içinderda yeşeren bu Mihrimah öyküsü de bu biçimde üretilmiş olmalı. Aslında Sinan, Mihrimah Sultan’a iki değil, üç cami yapıyor. Zira Mihrimah Sultan eşi vefat edince onun ismine da Rüstem Paşa Camii’ni yaptırmıştır. Sinan ile Mihrimah Sultan içindeki bağ bundan ibaret. Mihrimah güneş ve ay demek, o yüzden güneşi ve ayı da katarak bir öykü uydurmak hayli cazip gelmiş olmalı halk için.

BU ÖYKÜ MAGAZİN KONUSU

Pekala incelemenizin kararı neydi?


Öncelikle gök kubbenin nizamı olarak dolunay doğarken birebir vakit dilimi ortasında güneş batar. kimi vakit mevsime göre yarım saatlik bir fark olsa da dolunayın çıkması ile güneşin batışı tıpkı sürededir. Bu kural deniz ufku için geçerlidir. Güneş ve ay denizden doğar ve batarsa bu saatlere denk gelir. Fakat bir zirve ardında batarsa bu biçimde bu saatler de doruğun yüksekliğine bağlı olarak değişebilir. Sabit bir noktadan baksanız güneş her vakit tıpkı yerden batmaz, ay da tıpkı yerden doğmaz. Bakış yerimize nazaran güneşin ve ayın doğuş ve batış noktaları da değişir, baktığımız yere bağlı. bu biçimde bu kıssayı nasıl gerçeğe oturtacağız? Bu iki cami birbirini görmez, zira ortaya Galata’nın doruğu girer. İki camiyi nazarancek yer yok mu? Var alışılmış. örneğin Galata Kulesi’nden ve Kız Kulesi’nden bakarsanız ikisini de bakılırsabilirsiniz. Ben Galata Kulesi’ne nazaran bir hesap yaptım. 2 Ekim ve 30 Kasım tarihlerinde Galata Kulesi’nden bakarsanız güneş Üsküdar’dan doğarken, ay da Edirnekapı’dan batıyor. Bunun karşıtı de geçerlidir. Bu da fakat mescitlerin tam olarak gerisinden değil, biraz yakınından geçerek gerçekleşiyor. Lakin birebir tarihlerde Kız Kulesi’nden bakarsak bu olay gerçekleşmiyor. Yani, bu değişmez bir tabiat olayıdır. Rastgele iki yapı ve makul bir bakış noktası için geçerli olabilir. Buradaki yapılar Sinan’ın yaptığı mescitler değil de diğer yapılar da olsaydı bir daha bu olay yılın makul bir ya da iki tarihinde karşımıza çıkabilirdi. Aslında kıssa tam bir magazin konusu fakat ne yazık ki bizim bilimden ne kadar uzak olduğumuzu da tabir ediyor. Boşu boşuna bu biçimde şeylerle uğraşıyoruz.



MUHAFAZA FİKRİ daha sonraDAN GELDİ

Çok değerli bir fotoğraf arşiviniz var. Elinizdeki arşivi nasıl oluşturduğunuzu, bu alandaki çalışmalarınızı anlatabilir misiniz?


Fotoğrafa merak saldığım sırada bir yandan da mimarlık fakültesi öğrencisiydim. İkisini birlikte götürdüm. Fotoğrafı, bilhassa yöresel mimariyi belgeleme maksatlı kullandım. Sergilerim ve yayınlarım da tıpkı biçimde yöresel mimarlık üzerine oldu. Zira yöresel mimarlık epey çabuk kaybolan bir kültür varlığımız. Değişim yüzünden, kentleşme yüzünden, süratle gelişen teknolojinin sunduğu kolaylıklara sahip olma isteğimiz yüzünden, bu mevzuda toptancı davranıyoruz. Eski binalarımızı konfor koşullarına uydurmak yerine tümüyle yıkıp yesyeni bir bina yapıyoruz. Çok değişiktir, Osmanlı da bu biçimde davranmıştır. Diyelim ki klasik üslupta bir caminin minaresi zelzelede yıkıldı. Bütün taşları orada duruyor. Onları yerine koymaktansa, o periyot şayet Barok dönemse, Barok üslubunda bir minare yapmışlardır. Doğal o devirde tüm dünyadaki üzere Osmanlı’da da bir muhafaza fikri yoktu. Bu fikrin bize gelmesi için evvel bir tokat yememiz gerekmiştir. Batıda da aslında bu biçimde olmuştur. Onlar da fazlaca şeylerini kaybetmişler daha sonra pişman olmuşlar ve müdafaa istikametinde kararlar almaya başlamışlardır.



AYASOFYA’YI GEÇEN BİR CAMİ YAPMAYI AKLINA KOYMUŞTU

Mimar Sinan’ın ustalık yapıtı olan Selimiye’nin niye İstanbul’da değil Edirne’de?


Bu soru Evliya Çelebi vaktinden beri sorulur. Muhtemelen cami yapılırken de sorulmuştur. Selimiye’yi biliyorsunuz ki II. Selim yaptırıyor. Kendisinin Edirne’yle şehzadeliğine dayanan değerli bir münasebeti var. II. Selim’in veziri kuvvetli bir isim olan Sokollu’dur. Aslında Sokollu da II. Selim’in yanında olup her işe karışmasını istemiyor. Selim de her insanın gözünden uzak Edirne’de yaşamayı tercih ediyor. Edirne’ye bağlılığından olacak oraya bir anı bırakmak istiyor. Lakin bu noktada ortaya bir sorun çıkıyor: Osmanlı töresine göre sultanlar o denli keyfi olarak bir külliye, bir cami yaptıramıyorlar. Bir gaza kararı elde ettikleri ganimet ile imaret yapabiliyorlar. örneğin, Sultan Ahmet, mescidini yaptırırken, bir sefere çıkmamış olduğundan, epeyce reaksiyon çekmiştir. Selimiye’ye dönersek hem Edirne’de inşaata başlanıyor tıpkı vakitte bu kuralı yerine getirmek için Kıbrıs’a sefere çıkılıyor. Muhtemelen cami İstanbul’da olsa bu durum daha hayli göze batardı. Sonuçta Kıbrıs alınıyor, oradan gelen ganimetler de mescide harcanıyor. Burada Sinan’ın da kesinlikle bir rolü vardır. Sinan, Ayasofya’yı geçen bir cami yapmayı aklına koymuştu. Muhtemelen bununla ilgili projeleri, çalışmaları hazırdı. ötürüsıyla, bu cami imalini bir biçimde körüklemiş olabilir. O periyotta yetmiş beş yaşlarındaydı. Tahminen de bu biçimde bir fırsatın tekrar eline geçmeyeceğini düşünmüştür. Bir ihtimal Selim’in aklında daha küçük bir cami vardı ve Sinan o fikri daha büyük bir mescide yanlışsız yönlendirdi. Natürel bunlar benim fikirlerim.

Tamir yerine tahribat yapıyoruz

Onarım alanına uzun yıllar emek veren birisi olarak size bu son devirdeki onarım ve müdafaa çalışmalarını da sormak isterim. kimi vakit eleştirilen çeşitli onarımlar oluyor. Son günlerde ise ayrıyeten halkın Kuşkonmaz dediği, Şemsipaşa Camii’nin önüne yürüyüş yolu yapılmasını da konuşuyoruz…


Ben otuz küsur yıl Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Onarım Anabilim Dalı’nda çalıştım. Lakin bu yetiştirdiğimiz öğrencileri bugün iş başında nazaranmemek acı veriyor. Uzman şahısları iş başına getirmek lazım. Yapılan çalışmalar bir koruma-onarım hedefinden öte bir bir daha imale dönüşüyor. Koruma-onarım, bir daha imal değildir, ihya da değildir. Eski yapının yaşadığı bütün kıssayı yapıya baktığımızda görmemiz lazım. Bu bakışta patina dediğimiz bir kavram var, bize vaktin tesirini anlatır. Vaktin tortusu olarak patinayı, ahşap yahut taşın üzerinde görürsünüz. Bize yapının başından geçen her şeyi bir anda açıklar. Patinanın ne olduğunu bilmeyen insan bile bakınca anlar ve farkında olmadan “bu yapı eskiymiş” der. Lakin tamirat yapılan bu binalara baktığımızda, patinayı yok ettiğimizden, sanki dün mü yapıldı, yeni mi yapıldı, diyoruz. bir daha eski yapıların tamirinde çimento kullanmak, her şeye altın yaldız sürmek üzere yanılgılı ve kolaycı süreçler görüyoruz. Eski bezemelerin üzerine adeta onu yok edip bir daha bezeme yapmaya çalışıyoruz. halbuki eski devrin boyası öbür, fırçası öteki, onu kullanan el başka… Onu bugün bir daha yapmaya imkân yok. Onun için onlara dokunmamak, bozulmadan korumak gerekiyor. Biz buna konservasyon diyoruz, yani bozulmasını önleyip saklamak. Maalesef sıkı bir kontrol yapılamıyor. Tamir yerine bence tahribat yapıyoruz. halbuki devlet, liyakat sahibi bu uzmanları yetiştirmek için para harcadı, hayli büyük uğraşlar sarfetti, biz de emeğimizi verdik fakat niye yararlanmıyoruz?



AHŞAP KONUTLAR İSLAM KANISINA UYGUN YAPILARDIR

Yüz yıl evvel klâsik ahşap mimarisi kentlerin tahminen de yüzde 90’ını oluşturuyordu. Bu noktada dönüşüm nasıl başladı? Ahşap niye tercih ediliyordu, kagire geçiş nasıl hızlandı ve bugün betonarmeye nasıl ulaştık?


Bir kere ahşap ormanlık civarlarda kolay bulunan bir gereçtir. İşlemesi de kolaydır, kısa müddette bina yapılmasına elverişlidir. Bir de toplumun hayata bakışına uygundur. Bilhassa İslam kanısında, insan hayatı geçicidir, fanidir insan. O yüzden faniye ilişkin bir konutun sonsuza kadar kalıcı olması toplum ortasında güzel karşılanmaz. Ahşap meskenin bir öbür özelliği de kolay yapılması ve eskiyince kolayla yenilenebilirliğidir. Yapılırken de periyodun gereksinimlerine ve modasına bakılırsa yenilenmiş oluyor. Toplumsal yapıların, dini yapıların ise kalıcı olması temel olduğu için taştan yapılıyordu. Bir kente baktığınızda bu kalıcı eserler, taştan yapılar olarak, kubbeleriyle, minareleriyle göze çarpar. Konutlar ise onları saran ahşaptan, kiremit örtülü, az katlı yapılardır. Yangın sorunu niçiniyle 16. yüzyıldan daha sonra vakit zaman ahşap yapıların inşası yasaklanmış yahut birtakım yönetmelikler çıkarılmıştır. Kagirin yaygınlaşması Batı tesirleriyle olmuştur. Akabinde endüstrileşme arttıkça, personel gereksinimi duyuldukça büyük kente akınlar oluyor. Bu insanların mesken gereksinimi doğuyor. 1960’larda artık iki üç katlı ahşap konutlar yerine beş altı katlı apartmanlar yapılıyordu. Tıpkı toprağa bir aile için konut yapmak yerine on beş, yirmi aileyi barındıracak konutlar yapılmaya başlandı. O yüzden bu yapılar evvel dört-beş katlı, daha sonra yedi-sekiz katlı, artık ise neredeyse sonsuz yükseklikte karşımıza çıkıyor, yoğunluk artıyor ve bir fazlaca sorunun altında kalıyoruz.



Eski kent fonksiyon sahibi yapılmalı

Şile’deki Mesken kitabınızı okurken fark ettiğimiz detaylardan biri de bir konutun daha doğrusu bir bölgenin insan hayatına olan tesiri. Yani barınma kültürü kuşku yok ki insan bağlantıları üzerinde tesirli. Lakin bu noktada yeniyi de görmezden gelmek mümkün değil. Pekala bu ikili süreç nasıl ilerlemeli?


Gelenekler, aslında bizim kültürümüzü ve kimliğimizi oluşturuyor. Başka yandan da her şey, ister maddi olsun ister manevi, daima bir değişim ortasında. Bunu hiç bir biçimde durdurmak mümkün değil. Fakat insan da hafızası olan bir varlık. Geçmişini, hatırlıyor, hatta araştırıyor, tarih bilimi o denli ortaya çıkıyor, arkeolojiyi de buna katabiliriz. bu biçimde, bizim geçmişimiz olan gelenekler de unutulmamalı diye düşünüyor insan. Bunun için bulunan yol, geçmişi belgelemek, araştırmak ve korumak. Bütün dünya bu emelle kültür varlıklarını muhafazaya başladı. Ne yapıyorlar? Eski kentleri kültür, cümbüş, yeme-içme fonksiyonuyla canlı tutmaya uğraşıyorlar. Zira bunlara bir fonksiyon verilmezse, işe yaramazsa, gelir getirmezse kayboluyorlar. Yani bir biçimde kendi kendilerine ayakta durabiliyorlarsa maddi olarak da korunmuş oluyorlar. Yeni kentler ise eski kentlerin biraz uzağında, her türlü gereksinimlerini karşılayacak biçimde planlanıyor. İsteyenler yeni kentte oturuyor, isteyenler eski kentte, ya da bir istikrar kuruyorlar. bu biçimdece hem anılarımız kaybolmuyor tıpkı vakitte değişime ayak uydurmuş oluyoruz.
 
Üst