JoKeR
Active member
ÂLİM KAHRAMAN
Tanpınar’ın, kendisiyle ilgili “mahrem” sayılabilecek alanlarda bile kalem oynattığını yayımlanan mektup (1976) ve günlüklerinden (2007) biliyoruz. Buna karşın ailesi, aile geçmişi kelam konusu olduğunda kalemi yürümez onun. Yazdıkları içinde, kimi bilgi kırıntıları hariç, bir şey bulmak mümkün olmaz. Işık düşürdüğü alanlar ortasında şimdi yok üzeredir onlar.
Babası Hüseyin Fikri Efendi’nin kadı olduğunu biliyoruz. Onun memuriyetleri ötürüsıyla, bu biçimdeki Osmanlı topraklarının farklı köşelerini ailecek dolaşmışlardır. Oralardan kimi izlenimler bir iki anı yazısında ve Beş Şehir’in kimi sayfalarında yer alır. Ortaya sıkışmış bir iki cümleyle, babanın kuşlara merhameti, on beş yaşındayken bir kezinde kendisini tokatladığı bize kadar ulaşır. Ailenin 1908’deki memur “tensikât”ında çektiği problem, iki tayin içinde İstanbul’a gelişleri ve yeni bir tayinle bir daha yollara düşmeleri de bu kabil bilgilerdendir. Ama ne baba ne de annenin bir portresini gözümüzde canlandıracak, onları iç dünyalarıyla, kendisine karşı tavırlarıyla anlamamızı sağlayacak öteki ipuçları buluruz.
DEVE SIRTINDA MASALDAN SEYAHAT
Bir iki yerde anneannenin yüzü bir ucundan canlanır. Siirt’teki memuriyet dönüşü, bir deve kervanıyla Erzurum’a gerçek gelirlerken -bu seyahat on bir gün sürer- bu yaşlı bayan, o sıralar on iki yaşında olan torunu Ahmet Hamdi’yi sık sık, iki kişinin karşılıklı oturabileceği deve üzerindeki mahfesine alır. Ona yol boyunca masallar anlatır, Yunus’tan Aşık Kerem’den dizeler okur. Gece konaklamalarında yıldız isimleri öğretmeye çalışır. O, “bütün akarsulara, dağlara canlı, ebedî varlıklar gibi” bakan bir anlayışın sahibidir. Bu melankolik yaratılışlı bayanın bir tarafıyla Tanpınar’da devam ettiği söylenebilir.
Anne Nesime Bahriye Hanım, ailenin Kerkük’ten Antalya’ya dönüş seyahatinde tifüse yakalanır ve Musul’da ölür (oraya defnedilir). çabucak hemen kırk yaşındadır: Yıl 1916! Ahmet Hamdi on beş, -Orhan Okay’ın yayınladığı nüfus kayıtlarına gore- Baba Hüseyin Fikri Efendi ise altmış dört yaşındadır bu sırada. Bu her bakımdan sarsıcı olan vefat -biraz da Ahmet Haşim tesiriyle olsa gerek- Tanpınar’ın gençlik devrinde yazdığı bir şiirinin konusu olur. Ancak öylece orada kalır. Anneannenin ne vakit öldüğünü bilmiyoruz. Lakin Tanpınar’dan sekiz-dokuz yaş kadar büyük olan abla Nigar’ın -o sırada yirmi üç yaşında olmalı- bu tarihten daha sonra ailede “anne”liği üstlenmek durumunda kaldığı rahatlıkla söylenebilir. (Ne ondan ne de o sırada sekiz yaşında olması gereken kardeşi Kenan’dan kelam ediyor Tanpınar.)
TANPINAR’IN ABLASI VE ENİŞTESİ
Yazdıklarında şimdi yok üzere olan anneyi düşünerek, Tanpınar’ın, ablası Nigar bayanı, az da olsa kaleme getirdiğini söyleyebiliriz. O, babanın Erdek’te misyonlu olduğu senelerda (1898-1901) bebek Ahmet Hamdi’nin beşiğini sallamıştır. Tanpınar birfazlaca masalı ablasından dinlemiştir (daha sonradan bir orta Tanpınar’ın bunları aile ortasında not ettirdiğini biliyoruz; lakin bugün elde değildir bu kayıtlar). Muharrir, ablasından “Ablam bir biçare” diye kelam edecektir sonrasındasında: “Sadece babasının kızı, sade, pak, fedâkâr, her şeye razı. Razı ve tahammülsüz. Gülmemiş, gülmeyen insan, kendine ilişkin hiç bir saadet ve tatmin hissesi yok (Tanpınar’ın vefatından daha sonraki bir tarihte, kendisini görmüş olan Mehmet Kaplan da benzeri cümlelerle anlatır onu: “Ablası, küçük, çökmüş, gözleri bir santim kalınlığında camlar gerisinden uzak hayaller üzere bakıyor.”) “Gülmemiş ve gülmeyen”.. Kırklı yaşlarına kadar bekar kalan Nigar Hanım, babanın vefatının akabinde 1935 yılı ortasında evlenir. 1894 Beykoz doğumlu bir polis olan Halil İbrahim Tümer’le.. Halil İbrahim Bey’in birinci karısından, hastalıklı (“depresif”) ve evli bir kızı var: Mualla! Mualla ve kocası Mesut da onlarla birlikte tıpkı konutta yaşamakta (İş ömründe pek dikiş tutturamayan biri olmalı Mesut. Tanpınar’ın kimi mektuplarında Mesut’a iş aradıklarını okuruz).
Turan Aptekin’in Tanpınarların meskenine gelip gitmeye başladığı senelerda enişte Halil İbrahim Beyefendi, polislikten emeklidir ve iki bacağı bir ameliyatla kesimiştir. O sırada üniversitede hoca olan şair, parasının bir kısmını onun ilaçlarına harcamak durumundadır. Günlükler’in bir yerinde (3 Aralık 1958) şöyleki yazıyor: “Aksaray’da bir mesken var. O meskende üç kişi var. Benden para bekliyorlar. Eniştem babamı hayalinde görüyor, ne tuhaf. Nasıl bu insanları bırakabilirim. Allah’ım sen bana yardım et.” 1960 yılında, bir Erdek seyahati öncesinde ablası şöyleki der Tanpınar’a: “Taşa toprağa selam söyle!” (Artık hayatta olmayan anneanneye has bir tavır değil midir bu?). Bu selam, ablanın sekiz-dokuz yaşlarına gönderdiği bir selamdır. Onun hayat görüşüne de bir ışık düşürmektedir. O seyahatinde, Erdek’te daima ablasını düşünür şair.
“NURULLAH BABAM ÖLDÜ”
Tanpınar, Yahya Kemal kitabında, bu şairin, kendisi üzere çocuk yaşta kaybettiği annesinden kelam ederken, Yahya Kemal şiirindeki “anne vefatının hazırladığı [teessürî] zemin”e değinir. Tıpkı duygusal yer, Tanpınar’ın kendi şiir ve sanatında yok üzere. Buna karşın baba, baba-oğul içindeki çatışma formunda, birtakım romanlarında izlenebilir. meğer tokat olayı haricinde, kendi ömründen, bu çatışma tabanını besleyecek bir örnek de vermemiştir o bize. Müellifin, 1935’te babasını kaybettiğindeki haline ışık düşüren satırları, arkadaşı Nurullah Ataç’ın kızı Meral Tolluoğlu’nun yıllar daha sonra yazdığı anılarında buluyoruz. Bir gece, o sıralar Nurullah Ataç’ın Fatih’teki konutuna gelen Tanpınar, “Nurullah babam öldü!” diyerek, içeri bile girmeden, kapanın önüne oturarak ağlamıştır.
Son vakit içinderda, Tanpınar’ın dağınık evrakı ortasından bulunup çıkarılarak yayımlanan kimi satırlar (bk.: İbrahim Şahin, “Tanpınar Biyografisine ve Poetikasına Katkı”, Türük, sayı:8, 2020, s. 15-50) bizi, şairin ailesi hakkında yeni bilgilere ulaştırdı. örneğin Tanpınar’ın masal kaynaklarına anneanne ve ablasından daha sonra üçüncü bir isim ekleniyor: “Çocukken hayli masal dinlerdim. Ebu Ali Sina öyküleri, Tûtinâme, eski bir bin gece çevirisi ailenin müşterek kütüphanesiydi. Ancak ben daha çok Kamer Hanım isminde bir tanıdık bayanın anlattığı masalları dinlemesini severdim. Bu bayan öncedena bir sokak aşırımızda otururdu, daha sonra yanıbaşımızda. Birinci Dünya Harbi sırasında izini kaybettik.”
Muharrir, Ergani Madeni’nindeki günlerine -hemen çabucak üç buçuk yaşındadır- Antalya Mektubu haricinde, yeni bir ekleme yapıyor: “Karlı ve çukur bir meydana bakan bir odada sedirin üzerinde” kendi kendine masallar uydurduğunu da hatırlıyor. Ailenin Sinop’ta bulunduğu 1908 yılında ise geceleri, Hüseyin Rahmi’nin Kuyruklu Yıldız Altında [Bir] İzdivaç romanını birisinin okuyup evcek dinledikleri de yeni bizim için. Şu satırları da dikkatimi çekti Tanpınar’ın: “Çocukluk hayatımın büyük bir kısmı Anadolu kentlerinde geçti. Ama evcek İstanbulluyduk. Ve İstanbul’un muayyen bir orta sınıf memur ömrünü yaşıyorduk. İstanbul, dışarıya memuriyetlerde bile birlikteimizde götürdüğümüz kabuğumuz üzere bir şeydi. Şehzadebaşı’nda başlayan Galata köprüsünde biten bir İstanbul’du. Oradan ölülerimizle ebediyete dalarak yakın bir kaç akraba ile kentin kimi semtlerine atlardı. Ve asıl çekirdeği konutumuz, bu meskenin bulunduğu sokak ve mahallenin kendisiydi. Ben bu konutun çocuğuydum. Ailemiz o kadar muayyen bir sınıfın ortasında idi ki onun ufkunu geçen her şey yaşım ilerledikçe benim için üst üste keşifler oldu. Bu mütevazı İstanbul, daha sonra daha sonra anladım ki en ücra Anadolu’ya bile benzemiyordu. Başka telleri vardı.”
Bu notlarda benim için asıl şaşırtan olan ise aile kökleri ve babasıyla durumunu aydınlatan kimi satırlardır. Aslen Batumlu olan baba tarafı için birinci sefer konuşuyor Tanpınar ve “Ben baba tarafınca iki göbeklik köylüyüm” diyor. Kentli bir yazı cihanı bulunan, bir bakıma İstanbul’un en hoş romanını yazan Tanpınar için, epey ileri kelamlar bunla. Çok geç evlendiğini ve eşiyle içinde yirmi dört yaş bulunduğunu bildiğimiz babasını, muharririn, “dede” üzere algıladığını biliyorduk. Ama buna şunu da ekliyor: “Belki babamın yaşlılığından gelen bir mevt korkusu bütün çocukluğuma hakimdi.” Yaşlı babanın belirtmek gereği duyduğu “koyu dindarlığı, hiddetleri” de üzerinde durulması gereken şeyler. bu biçimdece tokat olayının lokal bir durum olmadığı, babanın hiddetlerinin, çocukluğunda, kelamı edilecek kadar belirleyici olduğu da ortaya çıkmış oluyor. Tıpkı cümlede Tanpınar biyografisine yeni bilgiler ekleyen öbür ögeler da var: “Babamın yaşlı olması koyu dindarlığı, hiddetleri, vefattan sık sık bahsetmesi, iki küçük kardeşimin mevtini görmem, bir yığın tesadüf çocukluğuma vefat fikrini adeta yapıştırmıştı.” Tanpınar’ı abla Nigar ve Kenan’la birlikte üç kardeş olarak biliyorduk, Kenan’dan diğer, kendisinden küçük, ölen iki kardeşinin daha bulunduğu da ortaya çıkmış oluyor bu cümleyle. Onun çocukluk endişelerine kapı açan mevt duygusu da ayrıyeten anılmayı hakediyor.
Bakalım, yerli yerine konulduğunda, her satırın/satırının, hatta sözünün bir manası tamamladığı Tanpınar’la ilgili öteki hangi metinler var sırada ortaya çıkmayı bekleyen.
Tanpınar’ın, kendisiyle ilgili “mahrem” sayılabilecek alanlarda bile kalem oynattığını yayımlanan mektup (1976) ve günlüklerinden (2007) biliyoruz. Buna karşın ailesi, aile geçmişi kelam konusu olduğunda kalemi yürümez onun. Yazdıkları içinde, kimi bilgi kırıntıları hariç, bir şey bulmak mümkün olmaz. Işık düşürdüğü alanlar ortasında şimdi yok üzeredir onlar.
Babası Hüseyin Fikri Efendi’nin kadı olduğunu biliyoruz. Onun memuriyetleri ötürüsıyla, bu biçimdeki Osmanlı topraklarının farklı köşelerini ailecek dolaşmışlardır. Oralardan kimi izlenimler bir iki anı yazısında ve Beş Şehir’in kimi sayfalarında yer alır. Ortaya sıkışmış bir iki cümleyle, babanın kuşlara merhameti, on beş yaşındayken bir kezinde kendisini tokatladığı bize kadar ulaşır. Ailenin 1908’deki memur “tensikât”ında çektiği problem, iki tayin içinde İstanbul’a gelişleri ve yeni bir tayinle bir daha yollara düşmeleri de bu kabil bilgilerdendir. Ama ne baba ne de annenin bir portresini gözümüzde canlandıracak, onları iç dünyalarıyla, kendisine karşı tavırlarıyla anlamamızı sağlayacak öteki ipuçları buluruz.
DEVE SIRTINDA MASALDAN SEYAHAT
Bir iki yerde anneannenin yüzü bir ucundan canlanır. Siirt’teki memuriyet dönüşü, bir deve kervanıyla Erzurum’a gerçek gelirlerken -bu seyahat on bir gün sürer- bu yaşlı bayan, o sıralar on iki yaşında olan torunu Ahmet Hamdi’yi sık sık, iki kişinin karşılıklı oturabileceği deve üzerindeki mahfesine alır. Ona yol boyunca masallar anlatır, Yunus’tan Aşık Kerem’den dizeler okur. Gece konaklamalarında yıldız isimleri öğretmeye çalışır. O, “bütün akarsulara, dağlara canlı, ebedî varlıklar gibi” bakan bir anlayışın sahibidir. Bu melankolik yaratılışlı bayanın bir tarafıyla Tanpınar’da devam ettiği söylenebilir.
Anne Nesime Bahriye Hanım, ailenin Kerkük’ten Antalya’ya dönüş seyahatinde tifüse yakalanır ve Musul’da ölür (oraya defnedilir). çabucak hemen kırk yaşındadır: Yıl 1916! Ahmet Hamdi on beş, -Orhan Okay’ın yayınladığı nüfus kayıtlarına gore- Baba Hüseyin Fikri Efendi ise altmış dört yaşındadır bu sırada. Bu her bakımdan sarsıcı olan vefat -biraz da Ahmet Haşim tesiriyle olsa gerek- Tanpınar’ın gençlik devrinde yazdığı bir şiirinin konusu olur. Ancak öylece orada kalır. Anneannenin ne vakit öldüğünü bilmiyoruz. Lakin Tanpınar’dan sekiz-dokuz yaş kadar büyük olan abla Nigar’ın -o sırada yirmi üç yaşında olmalı- bu tarihten daha sonra ailede “anne”liği üstlenmek durumunda kaldığı rahatlıkla söylenebilir. (Ne ondan ne de o sırada sekiz yaşında olması gereken kardeşi Kenan’dan kelam ediyor Tanpınar.)
TANPINAR’IN ABLASI VE ENİŞTESİ
Yazdıklarında şimdi yok üzere olan anneyi düşünerek, Tanpınar’ın, ablası Nigar bayanı, az da olsa kaleme getirdiğini söyleyebiliriz. O, babanın Erdek’te misyonlu olduğu senelerda (1898-1901) bebek Ahmet Hamdi’nin beşiğini sallamıştır. Tanpınar birfazlaca masalı ablasından dinlemiştir (daha sonradan bir orta Tanpınar’ın bunları aile ortasında not ettirdiğini biliyoruz; lakin bugün elde değildir bu kayıtlar). Muharrir, ablasından “Ablam bir biçare” diye kelam edecektir sonrasındasında: “Sadece babasının kızı, sade, pak, fedâkâr, her şeye razı. Razı ve tahammülsüz. Gülmemiş, gülmeyen insan, kendine ilişkin hiç bir saadet ve tatmin hissesi yok (Tanpınar’ın vefatından daha sonraki bir tarihte, kendisini görmüş olan Mehmet Kaplan da benzeri cümlelerle anlatır onu: “Ablası, küçük, çökmüş, gözleri bir santim kalınlığında camlar gerisinden uzak hayaller üzere bakıyor.”) “Gülmemiş ve gülmeyen”.. Kırklı yaşlarına kadar bekar kalan Nigar Hanım, babanın vefatının akabinde 1935 yılı ortasında evlenir. 1894 Beykoz doğumlu bir polis olan Halil İbrahim Tümer’le.. Halil İbrahim Bey’in birinci karısından, hastalıklı (“depresif”) ve evli bir kızı var: Mualla! Mualla ve kocası Mesut da onlarla birlikte tıpkı konutta yaşamakta (İş ömründe pek dikiş tutturamayan biri olmalı Mesut. Tanpınar’ın kimi mektuplarında Mesut’a iş aradıklarını okuruz).
Turan Aptekin’in Tanpınarların meskenine gelip gitmeye başladığı senelerda enişte Halil İbrahim Beyefendi, polislikten emeklidir ve iki bacağı bir ameliyatla kesimiştir. O sırada üniversitede hoca olan şair, parasının bir kısmını onun ilaçlarına harcamak durumundadır. Günlükler’in bir yerinde (3 Aralık 1958) şöyleki yazıyor: “Aksaray’da bir mesken var. O meskende üç kişi var. Benden para bekliyorlar. Eniştem babamı hayalinde görüyor, ne tuhaf. Nasıl bu insanları bırakabilirim. Allah’ım sen bana yardım et.” 1960 yılında, bir Erdek seyahati öncesinde ablası şöyleki der Tanpınar’a: “Taşa toprağa selam söyle!” (Artık hayatta olmayan anneanneye has bir tavır değil midir bu?). Bu selam, ablanın sekiz-dokuz yaşlarına gönderdiği bir selamdır. Onun hayat görüşüne de bir ışık düşürmektedir. O seyahatinde, Erdek’te daima ablasını düşünür şair.
“NURULLAH BABAM ÖLDÜ”
Tanpınar, Yahya Kemal kitabında, bu şairin, kendisi üzere çocuk yaşta kaybettiği annesinden kelam ederken, Yahya Kemal şiirindeki “anne vefatının hazırladığı [teessürî] zemin”e değinir. Tıpkı duygusal yer, Tanpınar’ın kendi şiir ve sanatında yok üzere. Buna karşın baba, baba-oğul içindeki çatışma formunda, birtakım romanlarında izlenebilir. meğer tokat olayı haricinde, kendi ömründen, bu çatışma tabanını besleyecek bir örnek de vermemiştir o bize. Müellifin, 1935’te babasını kaybettiğindeki haline ışık düşüren satırları, arkadaşı Nurullah Ataç’ın kızı Meral Tolluoğlu’nun yıllar daha sonra yazdığı anılarında buluyoruz. Bir gece, o sıralar Nurullah Ataç’ın Fatih’teki konutuna gelen Tanpınar, “Nurullah babam öldü!” diyerek, içeri bile girmeden, kapanın önüne oturarak ağlamıştır.
Son vakit içinderda, Tanpınar’ın dağınık evrakı ortasından bulunup çıkarılarak yayımlanan kimi satırlar (bk.: İbrahim Şahin, “Tanpınar Biyografisine ve Poetikasına Katkı”, Türük, sayı:8, 2020, s. 15-50) bizi, şairin ailesi hakkında yeni bilgilere ulaştırdı. örneğin Tanpınar’ın masal kaynaklarına anneanne ve ablasından daha sonra üçüncü bir isim ekleniyor: “Çocukken hayli masal dinlerdim. Ebu Ali Sina öyküleri, Tûtinâme, eski bir bin gece çevirisi ailenin müşterek kütüphanesiydi. Ancak ben daha çok Kamer Hanım isminde bir tanıdık bayanın anlattığı masalları dinlemesini severdim. Bu bayan öncedena bir sokak aşırımızda otururdu, daha sonra yanıbaşımızda. Birinci Dünya Harbi sırasında izini kaybettik.”
Muharrir, Ergani Madeni’nindeki günlerine -hemen çabucak üç buçuk yaşındadır- Antalya Mektubu haricinde, yeni bir ekleme yapıyor: “Karlı ve çukur bir meydana bakan bir odada sedirin üzerinde” kendi kendine masallar uydurduğunu da hatırlıyor. Ailenin Sinop’ta bulunduğu 1908 yılında ise geceleri, Hüseyin Rahmi’nin Kuyruklu Yıldız Altında [Bir] İzdivaç romanını birisinin okuyup evcek dinledikleri de yeni bizim için. Şu satırları da dikkatimi çekti Tanpınar’ın: “Çocukluk hayatımın büyük bir kısmı Anadolu kentlerinde geçti. Ama evcek İstanbulluyduk. Ve İstanbul’un muayyen bir orta sınıf memur ömrünü yaşıyorduk. İstanbul, dışarıya memuriyetlerde bile birlikteimizde götürdüğümüz kabuğumuz üzere bir şeydi. Şehzadebaşı’nda başlayan Galata köprüsünde biten bir İstanbul’du. Oradan ölülerimizle ebediyete dalarak yakın bir kaç akraba ile kentin kimi semtlerine atlardı. Ve asıl çekirdeği konutumuz, bu meskenin bulunduğu sokak ve mahallenin kendisiydi. Ben bu konutun çocuğuydum. Ailemiz o kadar muayyen bir sınıfın ortasında idi ki onun ufkunu geçen her şey yaşım ilerledikçe benim için üst üste keşifler oldu. Bu mütevazı İstanbul, daha sonra daha sonra anladım ki en ücra Anadolu’ya bile benzemiyordu. Başka telleri vardı.”
Bu notlarda benim için asıl şaşırtan olan ise aile kökleri ve babasıyla durumunu aydınlatan kimi satırlardır. Aslen Batumlu olan baba tarafı için birinci sefer konuşuyor Tanpınar ve “Ben baba tarafınca iki göbeklik köylüyüm” diyor. Kentli bir yazı cihanı bulunan, bir bakıma İstanbul’un en hoş romanını yazan Tanpınar için, epey ileri kelamlar bunla. Çok geç evlendiğini ve eşiyle içinde yirmi dört yaş bulunduğunu bildiğimiz babasını, muharririn, “dede” üzere algıladığını biliyorduk. Ama buna şunu da ekliyor: “Belki babamın yaşlılığından gelen bir mevt korkusu bütün çocukluğuma hakimdi.” Yaşlı babanın belirtmek gereği duyduğu “koyu dindarlığı, hiddetleri” de üzerinde durulması gereken şeyler. bu biçimdece tokat olayının lokal bir durum olmadığı, babanın hiddetlerinin, çocukluğunda, kelamı edilecek kadar belirleyici olduğu da ortaya çıkmış oluyor. Tıpkı cümlede Tanpınar biyografisine yeni bilgiler ekleyen öbür ögeler da var: “Babamın yaşlı olması koyu dindarlığı, hiddetleri, vefattan sık sık bahsetmesi, iki küçük kardeşimin mevtini görmem, bir yığın tesadüf çocukluğuma vefat fikrini adeta yapıştırmıştı.” Tanpınar’ı abla Nigar ve Kenan’la birlikte üç kardeş olarak biliyorduk, Kenan’dan diğer, kendisinden küçük, ölen iki kardeşinin daha bulunduğu da ortaya çıkmış oluyor bu cümleyle. Onun çocukluk endişelerine kapı açan mevt duygusu da ayrıyeten anılmayı hakediyor.
Bakalım, yerli yerine konulduğunda, her satırın/satırının, hatta sözünün bir manası tamamladığı Tanpınar’la ilgili öteki hangi metinler var sırada ortaya çıkmayı bekleyen.