JoKeR
Active member
Teoman Duralı’yı birinci defa 2000 yılının bahar aylarında Kültür Ocağı Vakfı’nın Fındıkzade’deki merkezinde dinlemiştim. Çocukluk senelerındaki Zonguldak ve Ankara’dan, gençlik senelerındaki İstanbul’dan anlattıkları bilhassa 1950-80 içindeki Türkiye’nin toplumsal tarihinin bir özeti üzereydi. Hocayla asıl tanışmamız ise yıllar daha sonra Kırklareli Üniversitesi’nde gerçekleşti.
Hocanın kaldığı üniversite misafirhanesi çalıştığım Kavaklı yerleşkesinde bulunuyordu. Bir sabah okula geldiğimde hocayı misafirhanenin kapısında gördüm, yanına gidip kendimi tanıttım. 14 yıl evvelki konuşmasını hatırlatınca gülümsedi, “şimdi ne yapıyorsun?” diye sordu. “Hocam, Marmara Kıraathanesi hakkında bir kitap hazırlıyorum” yanıtını verince yeni bir soru geldi “Sen benim büyük dayımı tanıyor musun?” “Evet hocam, Hasan Amca’yı tanıyorum, ‘Doğmayan Hürriyet’ kitabını okumuştum” demem üzerine, “Çocukluk senelerında İstanbul’a gittiğimizde Hasan Amca beni yanına alır, kenti bir hoş gezdirirdi, onunla bir arada 12-13 yaşlarımda birkaç kez Marmara Kıraathanesi’de oturduğumuzu hatırlıyorum. Kolay gelsin bakalım.” deyip beni uğurlamıştı.
Benim neslimin Teoman Duralı’yı tanımaya başladığı 2000’li senelerda hocanın geçmişte farklı yayınevlerinden çıkan telif yapıtları Dergah Yayınları’nda toplanmaya başlamıştı, birebir devirde gazete, mecmua, televizyon ve internet ortamında yayınlanan söyleşi ve konuşmaları da onu takip eden insan katmanının genişlemesine aracılık etti. Teoman Duralı’nın vefatından evvel imza attığı son eser bir nehir-söyleşi çalışması oldu: “Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”.
Teoman Duralı
Gazeteci Ali Değermenci’nin 2019 yılı boyunca Teoman Duralı ile gerçekleştirdiği söyleşiler 2020 yılının birinci aylarında Turkuaz Kitap tarafınca okuyucuyla buluşturulmuştu. Duralı’nın vefatından daha sonra hakkında söylenenleri okuyunca benim için en dikkat alımlı boyut, bilhassa onun öğrencisi olmuş, onunla birlikte çalışmış bireylerin onu yalnızca bilim adamlığıyla değil, hayata ve beşere yaklaşımındaki farklılığıyla anmaları oldu. “Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”nın bu manada hocanın hayat üslubuna dair detayları barındırmakla bundan daha sonrası için değerli bir fonksiyon bakılırsaceğini söyleyebiliriz.
ŞAM’A SEYAHAT
Kitabın bize sunduklarına gelince; Teoman Duralı’nın maceralara ve keşiflere açıklıkla, bilgiye açlıkla ördüğü hayat tecrübesini gözler önüne seren yapıtın perdesi Teoman hocanın aile öyküsüyle açılıyor. Büyükbabasının babasının Gümülcine müftülüğü, Büyükbabasının ağır ceza reisi olarak Selanik’in Langaza kazasına atanması ve babasının Langaza’da dünyaya gözlerini açışı Teoman Duralı’nın anlatımında Osmanlı’nın yıkılışı ve kaybedilen topraklardan çekilişiyle birlikte bedellendiriliyor.
Duralı, ailesinin kendisindilk evvelki üç neslini yorumlarken bir yandan da hayatın süratli değişimine de vurgu yapıyor: “(Dedem), daha sonra Langaza’dan İstanbul’a geliyor, buradan da Şam’a, Ağır Ceza Reisliğine tayin ediliyor. Yalı otomobille, karı, koca ve iki çocuk, babam ve bacısı büyük halam, bir buçuk ayda Şam’a gidiyorlar. Tarih 1913. Tıpkı adam, yani babam 1958’de İstanbul’dan Şam’a bu sefer uçakla bir buçuk saatta varıyor. Düşününüz! Bir ömürdeki değişime bakınız. Sadece buranın değil, dünyanın, insanlığın tamamıyla değiştiği bir vakit dilimi.
Tarihte epey ilgi alımlı öteki hiç bir periyot daha yoktur. İnsanlığın geçmişi üç yüz binse, onca yıldır beşerler dış kuvvetli, sıklıkla hayvanların çektiği taşıtlarla hareket etmişler. Artık bunlar, apansızın kendi kendine hareket eden objelerle yer değiştirmeğe başlamıştır. İnanılmaz bir şey bu. Büyükdedem ile babamın babasının babası ve ondan altı yüzyıl evvel hayatış atası içinde kıymetli bir yaşama stili farkı yoktu; lakin büyükbabamın babası ile büyükbabam içindeki yaşama stili farkı dünyalar kadar olmalı. Büyükbabam önünde sonunda otomobil, uçak, tren v.s. görmüştür.”
ÇOCUKLUĞUNUN KENTTEKİ İZLERİ
Teoman Duralı’nın dünyaya geldiği yer babası Sabih Duralı’nın elektrik santraline yönetici olarak atandığı Zonguldak Kozlu’dur. Kozlu’da geçen çocukluk yılları Duralı’nın hafızasına silinmez izler bırakır: “Kozlu epeyce dağlık bir bölgedir. Zonguldağın her yeri dağlıktır, hatta dağın olmadığı yer yok. Dağ ve yeşil; bir ormandır Kozlu. Dünyaya geldiğim mahallenin ismi Kılıç. Geçen yıl bana Zonguldak Üniversitesinden fahri doktora verdiklerinde oraya gittik; gördük. O konutlar hala duruyor. Boş, satışa çıkarmışlar yahut galiba yıkacaklar. O doruktan denizi görürsünüz.
Büyüdüğüm yer diye mi bilmiyorum, hayatımda hiç bir yer bana buradan daha hoş görünmedi. Dorukan Zonguldağın karadan girişidir. Yüksekten baktığınızda yeşil deniz, mavi denize kavuşur ve ortada minareler çıkar. Çocukluğumda bunlardan diğer bir şey gözükmezdi.” Duralı’nın bir hayli konuşmasında ve sohbetinde zikrettiği deniz ve dağ sevgisi Kozlu’dan kaynağını alır, orada dağı ve denizi bir ortada görmenin verdiği haz hayatı boyunca yeni seyahatlere ilham kaynağı olur.
Teoman Duralı, ilkokula Kozlu’da başlar, fakat okula alışaması kolay olmaz, okulun üçüncü günü tahminen de hayatının birinci macerasına atılarak okuldan kaçar, ormanlık bölgede yolunu kaybeder, köylülerin sayesinde lakin akşam saatlerinde bulunması mümkün olur. Kaçaklık uzun sürünce, durum Sabih Bey’den saklanamaz ve Teoman Duralı yıllar daha sonra “eline sıhhat, Allah rahmet eylesin” kelamlarıyla gülümseyerek anacağı baba dayağını yer: “Eve hayli makûs geldim. Annem, iki göz iki çeşme… Hem kaybolduğumdan birebir vakitte başıma gelecekleri bildiğinden ağlıyor. Babama da ‘yapma, dövme’ diye açıkça söyleyemiyor. O gün epeyce dayak yedim. Eline sıhhat –Allah rahmet eylesin- Herbiçimde öteki türlü adam olmayacaktım.”
Bu yaşlarda Duralı bir yandan okula ahenk sağlayamamanın badirelerini yaşarken başka yandan çocukluk arkadaşları içinde sarışınlığının cezasını çekmeye başlar. Ağabeyi ve ablası babaları Sabih Duralı’ya benzerken, Teoman Duralı’nın annesinden gelen sarışınlığı adeta çocukluğunun kabusu olur:
“Tipimden o kadar nefret etmişim ki, bir gün okuldan meskene dönüyorum. Kıştı. Yanmış kömürlere gidip başımı cürufun ortasına soktum ve saçlarımı kararttım. Sarı saçlardan o derece bıkmışım ki. Konuta geldiğimde, neredeyse annem kalpten gidecekti. Benden kapkara, karga üzere bir şey çıkmıştı. Kendi yurdunda yabancı, ecnebi addedilme hastalığı sıradan geç yaşlara kadar sürdü, evlendiğim günlere kadar gelmiştir. örneğin hiç bir vakit, annemin Alman olduğundan bahsetmezdim. İçimde büyük bir öfke ve nefret vardı. Hatta bir süre annemle Almanca konuşmağı reddettim.”
KOZLU’DAN ANKARA’YA
Kozlu’da başlayan ilkokul yılları, babasının yeni misyonu sebebiyle Ankara’da devam edecektir. Duralı için, Kozlu’dan daha sonra Ankara pek cazip değildir: “Ankara’da dehşetli bir hüzne kapıldım. Ovam, dağım, denizim, ormanım yoktu. Bilhassa de denizin olmaması beni yıktı. Denizi gorerek hayat buldum daima. Büyük bir hüzün sardı beni. Kendimi dayanılmaz yalnız hissettim.”
Ankara senelerında çocuk zihniyle hissettiği birinci farklılık, babasının ve büyük dayısı Hasan Amca’nın dost etrafıyla konutta kurulan sohbet meclislerinin atmosferidir: “Babamın aşık olduğu bir şeydir sohbet. Siyaset ve tarih üzerine muhabbet edilir. Bilhassa Ankara ve İstanbul’daki sohbetlere günün kalburüstü adamları gelirdi. Eski adamlar lakin temayüz etmiş şahıslar.
Babam istemeye istemeye de olsa siyasete atılınca orada müdhiş bir ortam oluştu.
O günün nüfusunu düşünün. İlkokul beşinci sınıftayken 1957’de Türkiye’nin nüfusu yirmi dört mü, yirmi beş milyon muydu neydi. Yetişmiş beşerler bir avuç kadar bir şeydi, işte bunlar bir ortaya gelirdi.
ÜNLÜ SİMALAR VE ÇOCUKLUĞU
Samet Ağaoğlu’nu falan çocukluğumda gördüm. Sabati Ataman, Cevat Şakir Kabaağaç, Refi Cevat Ulunay, Burhan Felek, Ahmet Emin Yalman. Bilhassa müzmin ihtilalci büyük dayım, yani babamın dayısı Çerkes Hasan’dan ötürü, babamın geniş bir etrafı vardı. Hepsini hayli genç yaşta tanıma fırsatı elde ettim. Bunlar 1880’lerin, 1890’ların adamlarıydı. Birinci gençlik senelerımda daima bu insanların konuştuklarına, söylemiş olduklerine kulak konuğu olurdum. Konutlar büyük değildi. örneğin Ankara’da hepimiz birebir odada otururduk. Hele kışın dışarısı buz keserken, eksi bilmem kaçlarda. Bunlar rakı sofrasına oturur, orada siyasi dedikodularını eder, ben de bir köşede sözümona ders çalışırdım.”
Teoman Duralı’nın hayatında okuma merakı 1957’de TED Ankara Koleji’nin orta kısmına başladıktan daha sonra gelişir. Almanya’dan gelen bir baba dostunun armağan ettiği atlas Duralı’nın coğrafya ilgisinin kaynağı olur: “O atlas yüzünden harita ve coğrafya hastası haline geldim; gece gündüz harita okuyor, isimleri ezberliyorum; dağları, ovaları. Bir çeşit dünyaya açıldım. daha sonrasında o coğrafya hastalığıyla yavaş yavaş okumağa ilgi duyar oldum. Okuduklarım daima maceraydı: fotoğraflı romanlar, Teksas, Tommiks falan.”
Duralı’nın yabancı lisanlara ilgisi de bu yaşlarda Almanca ile başlar: “Bu yazıyı kendi başıma sökmeğe çalıştım. Kesim parça bölük bölük başladım okumağa ve epey zorlandım.” Dilbilgisini geliştirirken babasının Almanya’daki üniversite senelerında biriktirdiği kitaplar önünü açar: “Sonunda fazlaca yeterli söktüm. Oturup okuduklarımı deftere yazmağa başladım ve bu türlü yazmağı da öğrendim. On üç yaşındaydım bu biçimde. O kadar ilerlettim ki on beş, on altı yaşlarında Almancadan epeyce sıkı, epeyce güç edebiyat yapıtlarını okur hale geldim.” Ortaokul senelerında temellerini attığı, lise senelerında geliştirdiği okuma birikimi ve çerçevesi Teoman Duralı’nın mesleksel yöneliş ve tecrübesinde belirleyici olur:
“Kendi kendime geliştirdiğim bir okuma disiplinim oldu. Bu ileriki ideoloji senelerımda fazlaca işime yaradı. Çok değerli yerlerin altını çiziyordum. Bu da hem dilimi ilerletti tıpkı vakitte bana bir çalışma tekniği kazandırdı. On altı yaşındayken metin yazıyordum, kısa kısa notlarım vardı. Daha epey şiir yazıyordum, sıradan sık hatta.” Teoman Duralı’nın okuma yoğunluğuyla birkaç yıl ortasında kat ettiği aranın üzerine onu yazmaya cesaretlendiren büyük dayısı Hasan Amca olur: “Bir tek Hasan dayıma gösteriyordum hepsini. O teşvik ediyordu, esasen edebiyata epey yatkın bir adamdı. Kendisi de yazardı, gazeteciydi.” Duralı, Ankara’daki ortaokul-lise senelerından daha sonra üniversite eğitimi için İstanbul’un yolunu fiyat. İstanbul’daki üniversite yılları başlarken Teoman Duralı’nın aklında Almancanın yanına Rusçayı ekleme fikri belirir.
1960’ların İstanbul’unda Rusçanın kapılarını açmak için gittiği birinci adres 1917 Bolşevik Devrimi’nden kaçıp İstanbul’a gelen Rusların Beyoğlu’nda açtığı Rejans Lokantası olur. Lokanta sahiplerinin aracılığıyla bir Rus bayandan ders almaya başlar lakin maddi sıkıntılar sebebiyle Rusça öğrenme işi yarım kalır. 1970’ler Teoman Duralı’nın hayat çizgisindeki iki belirleyici gelişimin yaşandığı yıllardır. Evvel 1970’te Piyeret hanım ile evliliği daha sonra 1975’te İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde akademik hayata intisap edişi. Bundan daha sonraki yıllar ideoloji profesörü ve düşünür Teoman Duralı için hayatında yeni basamakları yavaş yavaş birlikteinde getirecektir.
Akademik ömrün zorlukları Duralı’nın peşini bırakmaz. “İnsanımızın en kıymetli özelliği hangi meslekten olursa olsun, hislerinin, aklının katbekat üstünde olması.” cümlesiyle bu yolda karşı karşıya kaldığı meseleleri özetlemek ister üzeredir. Doçentlik tezi ve imtihan süreci bağlamında söylemiş oldukleri ile yaşadıklarını biraz daha açar: “Tezimi fazlaca büyük zorluklarla bitirdim. Ömrümün bilmem kaçta kaçı gitti. O denli bir hudut savaşı vardı ki ortalıkta, anlatılır üzere değil.
bu biçimde kalp sektesinden gitmediğime, kanser olmadığıma fazlaca şaşırıyor, birçok sağlam bünyem varmış diyorum.”
Teoman Duralı
Öğrenmeye derin ilgi
Yaşı ilerlerken, öğrenme ve yeni bakış açıları kazanma isteğinde hiç bir gerileme görülmez: “Hoca olarak nereye gittiysem, orada ilgi duyduğum konularda ders gördüm. Bunların başında Farsça gelir. Her gittiğim yerde, Avusturya’da bile Farsça derslere devam ettim; Malezya’da, Almanya’da bir daha o denli. O lisanı birinci işittiğimde aklımı kaçırdım güya. Güneş batarken Ağrı dağının eteklerinden geçiyorduk. Radyoda İran’dan yayın yapan bir bayan şiir mi okuyordu, olağan bir haber mi veriyordu, bilmiyorum. Lakin bana şiir üzere gelmişti.”
1988’de profesör olur, 1990’lı senelerda telif yapıtlarının makul bir tertip ortasında sıralanmaya başladığı görülür. 2000’li senelerda yeni telif yapıtlarını yayımlamaya devam eder. Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi dekanlığı vazifesini yürütmekte olduğu 2013 yılında rahatsızlanmasına karşın yeni telif yapıtlarıyla ilgili çalışmaktan geri durmaz.
“Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”nın sonlarında, yazdığı kitaplar ve yazmak istediği kitaplar hakkında niyetleri sorulunca verdiği karşılık hem hastalığının tesirlerini birebir vakitte hastalığına karşın yeni çalışmalar yapma isteğini görmek ve anlamak bakımından çarpıcıdır:
“Bu son vakit içinderda, fazlaca savlı bir kitap yazmağı düşünüyorum, bir türlü beceremiyorum. Vakit ve keyf olayı beni epeyce etkiliyor. Keyifsizlik ve vaktin boşa akışı en değerli çalışmayı engelliyor kanısındayım.” “Bir, Eflatun üzerinden mufassal bir çalışma yapmağı dilek ediyorum. Öbürü de nasyonal sosyalism üzerine. Bu ele alınmamış, son derece yanlış kanılarla dolu bir husus. Taraf tutmadan, ne aleyhte, ne lehte bir bir kitap hazırlamağı istiyorum. Onun birinci belirtilerini bu ‘yaşamın Anatomisi’ kitabında vermeğe çalıştıysam da dar bir çerçevede kaldı orada, zira esasen konusu o değil.”
Ne yazık ki tasarladığı çalışmaları tamamlamaya ömrü vefa etmedi. Yazı işlerinde niyetlendiği son başlıkları nihayete erdiremese de hayatının son senelerına “Felsefe Söyleşileri” isimli televizyon programını sığdırmayı bildi. Teoman Duralı, kitapları, söyleşileri, dersleri ve sohbetleriyle gerisinde değerli bir miras bıraktı, temas ettiği bir epey insanı birikimi, niyet gücü ve kişiselyetiyle etkiledi. Teoman Duralı, kentli bir beşere has dikkatleri, saflığı, samimiyeti; bilgiye, fikre, öğrenmeye ve öğretmeye bağlılığı ve -benim Kırklareli Üniversitesi İdeoloji kısmında öğrencisi olanlarda müşahede ettiğim- öğrencilerinde bıraktığı izlerle hafızalarda yaşamaya devam edecek.
Teoman Duralı
Eğitim için yurt dışına
Teoman Duralı 1982 yılının sonlarına hakikat doçent olduktan daha sonra, yurt içi ve yurt dışı nazaranvler ve konuk öğretim üyelikleriyle kendisine yeni pencereler açmaya çalışır. Gittiği yerlerde tabiat tutkusunu elinden geldiğince devam ettirir: “Anadolu’nun şimdi bütün kaydadeğer dağlarında, bayırlarında yürüdüm. Toroslar, Doğu Karadeniz, Güneybatı Anadolu, Antalya, Muğla tarafları. Bunun yanında Afganistan’da, Hindikuşlara,
en sonunda Moğolistan’da Altaylara çıktım. sıradan yaşlıydım bu biçimde. Altmışımı geçmiştim. Dört bin küsur metreye çıktım. Çıktığım yer de herbiçimde bin küsur metreden itibarendi. Dağ ile deniz beni en epey çeken iki şey.”
Hocanın kaldığı üniversite misafirhanesi çalıştığım Kavaklı yerleşkesinde bulunuyordu. Bir sabah okula geldiğimde hocayı misafirhanenin kapısında gördüm, yanına gidip kendimi tanıttım. 14 yıl evvelki konuşmasını hatırlatınca gülümsedi, “şimdi ne yapıyorsun?” diye sordu. “Hocam, Marmara Kıraathanesi hakkında bir kitap hazırlıyorum” yanıtını verince yeni bir soru geldi “Sen benim büyük dayımı tanıyor musun?” “Evet hocam, Hasan Amca’yı tanıyorum, ‘Doğmayan Hürriyet’ kitabını okumuştum” demem üzerine, “Çocukluk senelerında İstanbul’a gittiğimizde Hasan Amca beni yanına alır, kenti bir hoş gezdirirdi, onunla bir arada 12-13 yaşlarımda birkaç kez Marmara Kıraathanesi’de oturduğumuzu hatırlıyorum. Kolay gelsin bakalım.” deyip beni uğurlamıştı.
Benim neslimin Teoman Duralı’yı tanımaya başladığı 2000’li senelerda hocanın geçmişte farklı yayınevlerinden çıkan telif yapıtları Dergah Yayınları’nda toplanmaya başlamıştı, birebir devirde gazete, mecmua, televizyon ve internet ortamında yayınlanan söyleşi ve konuşmaları da onu takip eden insan katmanının genişlemesine aracılık etti. Teoman Duralı’nın vefatından evvel imza attığı son eser bir nehir-söyleşi çalışması oldu: “Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”.
Teoman Duralı
Gazeteci Ali Değermenci’nin 2019 yılı boyunca Teoman Duralı ile gerçekleştirdiği söyleşiler 2020 yılının birinci aylarında Turkuaz Kitap tarafınca okuyucuyla buluşturulmuştu. Duralı’nın vefatından daha sonra hakkında söylenenleri okuyunca benim için en dikkat alımlı boyut, bilhassa onun öğrencisi olmuş, onunla birlikte çalışmış bireylerin onu yalnızca bilim adamlığıyla değil, hayata ve beşere yaklaşımındaki farklılığıyla anmaları oldu. “Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”nın bu manada hocanın hayat üslubuna dair detayları barındırmakla bundan daha sonrası için değerli bir fonksiyon bakılırsaceğini söyleyebiliriz.
ŞAM’A SEYAHAT
Kitabın bize sunduklarına gelince; Teoman Duralı’nın maceralara ve keşiflere açıklıkla, bilgiye açlıkla ördüğü hayat tecrübesini gözler önüne seren yapıtın perdesi Teoman hocanın aile öyküsüyle açılıyor. Büyükbabasının babasının Gümülcine müftülüğü, Büyükbabasının ağır ceza reisi olarak Selanik’in Langaza kazasına atanması ve babasının Langaza’da dünyaya gözlerini açışı Teoman Duralı’nın anlatımında Osmanlı’nın yıkılışı ve kaybedilen topraklardan çekilişiyle birlikte bedellendiriliyor.
Duralı, ailesinin kendisindilk evvelki üç neslini yorumlarken bir yandan da hayatın süratli değişimine de vurgu yapıyor: “(Dedem), daha sonra Langaza’dan İstanbul’a geliyor, buradan da Şam’a, Ağır Ceza Reisliğine tayin ediliyor. Yalı otomobille, karı, koca ve iki çocuk, babam ve bacısı büyük halam, bir buçuk ayda Şam’a gidiyorlar. Tarih 1913. Tıpkı adam, yani babam 1958’de İstanbul’dan Şam’a bu sefer uçakla bir buçuk saatta varıyor. Düşününüz! Bir ömürdeki değişime bakınız. Sadece buranın değil, dünyanın, insanlığın tamamıyla değiştiği bir vakit dilimi.
Tarihte epey ilgi alımlı öteki hiç bir periyot daha yoktur. İnsanlığın geçmişi üç yüz binse, onca yıldır beşerler dış kuvvetli, sıklıkla hayvanların çektiği taşıtlarla hareket etmişler. Artık bunlar, apansızın kendi kendine hareket eden objelerle yer değiştirmeğe başlamıştır. İnanılmaz bir şey bu. Büyükdedem ile babamın babasının babası ve ondan altı yüzyıl evvel hayatış atası içinde kıymetli bir yaşama stili farkı yoktu; lakin büyükbabamın babası ile büyükbabam içindeki yaşama stili farkı dünyalar kadar olmalı. Büyükbabam önünde sonunda otomobil, uçak, tren v.s. görmüştür.”
ÇOCUKLUĞUNUN KENTTEKİ İZLERİ
Teoman Duralı’nın dünyaya geldiği yer babası Sabih Duralı’nın elektrik santraline yönetici olarak atandığı Zonguldak Kozlu’dur. Kozlu’da geçen çocukluk yılları Duralı’nın hafızasına silinmez izler bırakır: “Kozlu epeyce dağlık bir bölgedir. Zonguldağın her yeri dağlıktır, hatta dağın olmadığı yer yok. Dağ ve yeşil; bir ormandır Kozlu. Dünyaya geldiğim mahallenin ismi Kılıç. Geçen yıl bana Zonguldak Üniversitesinden fahri doktora verdiklerinde oraya gittik; gördük. O konutlar hala duruyor. Boş, satışa çıkarmışlar yahut galiba yıkacaklar. O doruktan denizi görürsünüz.
Büyüdüğüm yer diye mi bilmiyorum, hayatımda hiç bir yer bana buradan daha hoş görünmedi. Dorukan Zonguldağın karadan girişidir. Yüksekten baktığınızda yeşil deniz, mavi denize kavuşur ve ortada minareler çıkar. Çocukluğumda bunlardan diğer bir şey gözükmezdi.” Duralı’nın bir hayli konuşmasında ve sohbetinde zikrettiği deniz ve dağ sevgisi Kozlu’dan kaynağını alır, orada dağı ve denizi bir ortada görmenin verdiği haz hayatı boyunca yeni seyahatlere ilham kaynağı olur.
Teoman Duralı, ilkokula Kozlu’da başlar, fakat okula alışaması kolay olmaz, okulun üçüncü günü tahminen de hayatının birinci macerasına atılarak okuldan kaçar, ormanlık bölgede yolunu kaybeder, köylülerin sayesinde lakin akşam saatlerinde bulunması mümkün olur. Kaçaklık uzun sürünce, durum Sabih Bey’den saklanamaz ve Teoman Duralı yıllar daha sonra “eline sıhhat, Allah rahmet eylesin” kelamlarıyla gülümseyerek anacağı baba dayağını yer: “Eve hayli makûs geldim. Annem, iki göz iki çeşme… Hem kaybolduğumdan birebir vakitte başıma gelecekleri bildiğinden ağlıyor. Babama da ‘yapma, dövme’ diye açıkça söyleyemiyor. O gün epeyce dayak yedim. Eline sıhhat –Allah rahmet eylesin- Herbiçimde öteki türlü adam olmayacaktım.”
Bu yaşlarda Duralı bir yandan okula ahenk sağlayamamanın badirelerini yaşarken başka yandan çocukluk arkadaşları içinde sarışınlığının cezasını çekmeye başlar. Ağabeyi ve ablası babaları Sabih Duralı’ya benzerken, Teoman Duralı’nın annesinden gelen sarışınlığı adeta çocukluğunun kabusu olur:
“Tipimden o kadar nefret etmişim ki, bir gün okuldan meskene dönüyorum. Kıştı. Yanmış kömürlere gidip başımı cürufun ortasına soktum ve saçlarımı kararttım. Sarı saçlardan o derece bıkmışım ki. Konuta geldiğimde, neredeyse annem kalpten gidecekti. Benden kapkara, karga üzere bir şey çıkmıştı. Kendi yurdunda yabancı, ecnebi addedilme hastalığı sıradan geç yaşlara kadar sürdü, evlendiğim günlere kadar gelmiştir. örneğin hiç bir vakit, annemin Alman olduğundan bahsetmezdim. İçimde büyük bir öfke ve nefret vardı. Hatta bir süre annemle Almanca konuşmağı reddettim.”
KOZLU’DAN ANKARA’YA
Kozlu’da başlayan ilkokul yılları, babasının yeni misyonu sebebiyle Ankara’da devam edecektir. Duralı için, Kozlu’dan daha sonra Ankara pek cazip değildir: “Ankara’da dehşetli bir hüzne kapıldım. Ovam, dağım, denizim, ormanım yoktu. Bilhassa de denizin olmaması beni yıktı. Denizi gorerek hayat buldum daima. Büyük bir hüzün sardı beni. Kendimi dayanılmaz yalnız hissettim.”
Ankara senelerında çocuk zihniyle hissettiği birinci farklılık, babasının ve büyük dayısı Hasan Amca’nın dost etrafıyla konutta kurulan sohbet meclislerinin atmosferidir: “Babamın aşık olduğu bir şeydir sohbet. Siyaset ve tarih üzerine muhabbet edilir. Bilhassa Ankara ve İstanbul’daki sohbetlere günün kalburüstü adamları gelirdi. Eski adamlar lakin temayüz etmiş şahıslar.
Babam istemeye istemeye de olsa siyasete atılınca orada müdhiş bir ortam oluştu.
O günün nüfusunu düşünün. İlkokul beşinci sınıftayken 1957’de Türkiye’nin nüfusu yirmi dört mü, yirmi beş milyon muydu neydi. Yetişmiş beşerler bir avuç kadar bir şeydi, işte bunlar bir ortaya gelirdi.
ÜNLÜ SİMALAR VE ÇOCUKLUĞU
Samet Ağaoğlu’nu falan çocukluğumda gördüm. Sabati Ataman, Cevat Şakir Kabaağaç, Refi Cevat Ulunay, Burhan Felek, Ahmet Emin Yalman. Bilhassa müzmin ihtilalci büyük dayım, yani babamın dayısı Çerkes Hasan’dan ötürü, babamın geniş bir etrafı vardı. Hepsini hayli genç yaşta tanıma fırsatı elde ettim. Bunlar 1880’lerin, 1890’ların adamlarıydı. Birinci gençlik senelerımda daima bu insanların konuştuklarına, söylemiş olduklerine kulak konuğu olurdum. Konutlar büyük değildi. örneğin Ankara’da hepimiz birebir odada otururduk. Hele kışın dışarısı buz keserken, eksi bilmem kaçlarda. Bunlar rakı sofrasına oturur, orada siyasi dedikodularını eder, ben de bir köşede sözümona ders çalışırdım.”
Teoman Duralı’nın hayatında okuma merakı 1957’de TED Ankara Koleji’nin orta kısmına başladıktan daha sonra gelişir. Almanya’dan gelen bir baba dostunun armağan ettiği atlas Duralı’nın coğrafya ilgisinin kaynağı olur: “O atlas yüzünden harita ve coğrafya hastası haline geldim; gece gündüz harita okuyor, isimleri ezberliyorum; dağları, ovaları. Bir çeşit dünyaya açıldım. daha sonrasında o coğrafya hastalığıyla yavaş yavaş okumağa ilgi duyar oldum. Okuduklarım daima maceraydı: fotoğraflı romanlar, Teksas, Tommiks falan.”
Duralı’nın yabancı lisanlara ilgisi de bu yaşlarda Almanca ile başlar: “Bu yazıyı kendi başıma sökmeğe çalıştım. Kesim parça bölük bölük başladım okumağa ve epey zorlandım.” Dilbilgisini geliştirirken babasının Almanya’daki üniversite senelerında biriktirdiği kitaplar önünü açar: “Sonunda fazlaca yeterli söktüm. Oturup okuduklarımı deftere yazmağa başladım ve bu türlü yazmağı da öğrendim. On üç yaşındaydım bu biçimde. O kadar ilerlettim ki on beş, on altı yaşlarında Almancadan epeyce sıkı, epeyce güç edebiyat yapıtlarını okur hale geldim.” Ortaokul senelerında temellerini attığı, lise senelerında geliştirdiği okuma birikimi ve çerçevesi Teoman Duralı’nın mesleksel yöneliş ve tecrübesinde belirleyici olur:
“Kendi kendime geliştirdiğim bir okuma disiplinim oldu. Bu ileriki ideoloji senelerımda fazlaca işime yaradı. Çok değerli yerlerin altını çiziyordum. Bu da hem dilimi ilerletti tıpkı vakitte bana bir çalışma tekniği kazandırdı. On altı yaşındayken metin yazıyordum, kısa kısa notlarım vardı. Daha epey şiir yazıyordum, sıradan sık hatta.” Teoman Duralı’nın okuma yoğunluğuyla birkaç yıl ortasında kat ettiği aranın üzerine onu yazmaya cesaretlendiren büyük dayısı Hasan Amca olur: “Bir tek Hasan dayıma gösteriyordum hepsini. O teşvik ediyordu, esasen edebiyata epey yatkın bir adamdı. Kendisi de yazardı, gazeteciydi.” Duralı, Ankara’daki ortaokul-lise senelerından daha sonra üniversite eğitimi için İstanbul’un yolunu fiyat. İstanbul’daki üniversite yılları başlarken Teoman Duralı’nın aklında Almancanın yanına Rusçayı ekleme fikri belirir.
1960’ların İstanbul’unda Rusçanın kapılarını açmak için gittiği birinci adres 1917 Bolşevik Devrimi’nden kaçıp İstanbul’a gelen Rusların Beyoğlu’nda açtığı Rejans Lokantası olur. Lokanta sahiplerinin aracılığıyla bir Rus bayandan ders almaya başlar lakin maddi sıkıntılar sebebiyle Rusça öğrenme işi yarım kalır. 1970’ler Teoman Duralı’nın hayat çizgisindeki iki belirleyici gelişimin yaşandığı yıllardır. Evvel 1970’te Piyeret hanım ile evliliği daha sonra 1975’te İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde akademik hayata intisap edişi. Bundan daha sonraki yıllar ideoloji profesörü ve düşünür Teoman Duralı için hayatında yeni basamakları yavaş yavaş birlikteinde getirecektir.
Akademik ömrün zorlukları Duralı’nın peşini bırakmaz. “İnsanımızın en kıymetli özelliği hangi meslekten olursa olsun, hislerinin, aklının katbekat üstünde olması.” cümlesiyle bu yolda karşı karşıya kaldığı meseleleri özetlemek ister üzeredir. Doçentlik tezi ve imtihan süreci bağlamında söylemiş oldukleri ile yaşadıklarını biraz daha açar: “Tezimi fazlaca büyük zorluklarla bitirdim. Ömrümün bilmem kaçta kaçı gitti. O denli bir hudut savaşı vardı ki ortalıkta, anlatılır üzere değil.
bu biçimde kalp sektesinden gitmediğime, kanser olmadığıma fazlaca şaşırıyor, birçok sağlam bünyem varmış diyorum.”
Teoman Duralı
Öğrenmeye derin ilgi
Yaşı ilerlerken, öğrenme ve yeni bakış açıları kazanma isteğinde hiç bir gerileme görülmez: “Hoca olarak nereye gittiysem, orada ilgi duyduğum konularda ders gördüm. Bunların başında Farsça gelir. Her gittiğim yerde, Avusturya’da bile Farsça derslere devam ettim; Malezya’da, Almanya’da bir daha o denli. O lisanı birinci işittiğimde aklımı kaçırdım güya. Güneş batarken Ağrı dağının eteklerinden geçiyorduk. Radyoda İran’dan yayın yapan bir bayan şiir mi okuyordu, olağan bir haber mi veriyordu, bilmiyorum. Lakin bana şiir üzere gelmişti.”
1988’de profesör olur, 1990’lı senelerda telif yapıtlarının makul bir tertip ortasında sıralanmaya başladığı görülür. 2000’li senelerda yeni telif yapıtlarını yayımlamaya devam eder. Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi dekanlığı vazifesini yürütmekte olduğu 2013 yılında rahatsızlanmasına karşın yeni telif yapıtlarıyla ilgili çalışmaktan geri durmaz.
“Öyle Geçer Ki Vakit: Teoman Duralı Kitabı”nın sonlarında, yazdığı kitaplar ve yazmak istediği kitaplar hakkında niyetleri sorulunca verdiği karşılık hem hastalığının tesirlerini birebir vakitte hastalığına karşın yeni çalışmalar yapma isteğini görmek ve anlamak bakımından çarpıcıdır:
“Bu son vakit içinderda, fazlaca savlı bir kitap yazmağı düşünüyorum, bir türlü beceremiyorum. Vakit ve keyf olayı beni epeyce etkiliyor. Keyifsizlik ve vaktin boşa akışı en değerli çalışmayı engelliyor kanısındayım.” “Bir, Eflatun üzerinden mufassal bir çalışma yapmağı dilek ediyorum. Öbürü de nasyonal sosyalism üzerine. Bu ele alınmamış, son derece yanlış kanılarla dolu bir husus. Taraf tutmadan, ne aleyhte, ne lehte bir bir kitap hazırlamağı istiyorum. Onun birinci belirtilerini bu ‘yaşamın Anatomisi’ kitabında vermeğe çalıştıysam da dar bir çerçevede kaldı orada, zira esasen konusu o değil.”
Ne yazık ki tasarladığı çalışmaları tamamlamaya ömrü vefa etmedi. Yazı işlerinde niyetlendiği son başlıkları nihayete erdiremese de hayatının son senelerına “Felsefe Söyleşileri” isimli televizyon programını sığdırmayı bildi. Teoman Duralı, kitapları, söyleşileri, dersleri ve sohbetleriyle gerisinde değerli bir miras bıraktı, temas ettiği bir epey insanı birikimi, niyet gücü ve kişiselyetiyle etkiledi. Teoman Duralı, kentli bir beşere has dikkatleri, saflığı, samimiyeti; bilgiye, fikre, öğrenmeye ve öğretmeye bağlılığı ve -benim Kırklareli Üniversitesi İdeoloji kısmında öğrencisi olanlarda müşahede ettiğim- öğrencilerinde bıraktığı izlerle hafızalarda yaşamaya devam edecek.
Teoman Duralı
Eğitim için yurt dışına
Teoman Duralı 1982 yılının sonlarına hakikat doçent olduktan daha sonra, yurt içi ve yurt dışı nazaranvler ve konuk öğretim üyelikleriyle kendisine yeni pencereler açmaya çalışır. Gittiği yerlerde tabiat tutkusunu elinden geldiğince devam ettirir: “Anadolu’nun şimdi bütün kaydadeğer dağlarında, bayırlarında yürüdüm. Toroslar, Doğu Karadeniz, Güneybatı Anadolu, Antalya, Muğla tarafları. Bunun yanında Afganistan’da, Hindikuşlara,
en sonunda Moğolistan’da Altaylara çıktım. sıradan yaşlıydım bu biçimde. Altmışımı geçmiştim. Dört bin küsur metreye çıktım. Çıktığım yer de herbiçimde bin küsur metreden itibarendi. Dağ ile deniz beni en epey çeken iki şey.”