JoKeR
Active member
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Gaziantep Büyükşehir Belediyesi iştirakinde, Avrupa Birliği’nin dayanağıyla hayata geçirilen Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü bilimsel ve ilmi nitelikli yapıtlarla yayın dünyasına da pek tezli girdi. Arkeoloji alanında birbirinden kıymetli 30’a yakın yerli ve çeviri eser birinci etapta okurla buluştu. Bu eserler içinde bilhassa Müze-i Hümayun’un kurucusu Osman Hamdi Bey’in yapıtları, Cumhuriyet periyodunun değerli isimlerinden Ekrem Akurgan’ın kaleme aldığı kitaplarının yanında Remzi Oğuz Arık’ın birinci sefer gün ışığına çıkan Hafriyat Defterleri dikkat çekiyor. Ayrıyeten Albert Gabriel’in İslam Sanatı ve Mimarisi üzere arkeoloji alanında kıymetli kaynak teşkil edecek yapıtları de okurla buluşturuldu. Sualtı arkeolojisi ve çocuk yayıncılığının yanında bu alanda yayına başlayan bir de vadeli yayın hayata geçirildi. Doğan Hızlan, Fahri Aral, Hale Ural, Hakan Tanrıöver, Prof. Dr. Nevzat Çevik, Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Doç. Dr. Rana Özbal, Asım Onur Erverdi, Prof. Dr. Fahri Temizyürek, Mehmet Ulusel’in yayın konseyinde olduğu ve 130 ilim ve bilim adamının katkı sunduğu yayınlarla ilgili Yeni Şafak Kitap’ın sorularını Fahri Aral ve Asım Erverdi cevapladı.
-Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü arkeoloji alanında ihtisaslaşmış Türkiye ve Avrupa’dan fazlaca sayıda kültür, sanat ve bilim insanı katkısıyla bilimsel çalışmalar ve ilmi nitelikli kapsamlı yayın faaliyetlerine başladı. Bu proje nasıl ortaya çıktı? Bilhassa arkeoloji alanında yayın dünyasına katkıları ne olacak?
Fahri Aral: Arkeoloji topluluğu ve akademik çevrelerce, Türk arkeoloji enstitüsünün olmamasının eksikliği uzun yıllardır lisana getiriliyordu. 2014 yılı haziran ayında düzenlenen 36. Memleketler arası Hafriyat, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu’nda, Prof. Dr. Işın Yalçınkaya’nın bu eksikliği bir kere daha hatırlatması üzerine Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Lideri Fatma Şahin, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bir mektup göndermesiyle bu süreç başladı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Enstitü’nün hayata geçmesi için gorevlendirdiği Hale Ural ve Hakan Tanrıöver tarafınca hazırlanan Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü projesi, Avrupa Birliği Bakanlığı’na sunuldu ve 2015 yılının ocak ayında kabul edildi.
Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü proje uygulaması Aralık 2018’de başladı. Kontrat Makamı, Merkezi Finans ve İhale Ünitesi, Ana Faydalanıcı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Proje Ortağı ise Gaziantep Büyükşehir Belediyesi. Hale Ural ve Hakan Tanrıöver liderliğinde kurulan teknik grup, tüm gücüyle, yüz yılı aşkın müddettir hayali kurulan Enstitü’nün hayata geçirilmesi için çalışmalara başladı. Teknik takım, Enstitü’nün emellerine ve faaliyetlerine yönelik çalışmaları sürdürürken, Fatma Şahin tarafınca Enstitü için tahsis edilen tarihi Kendirli Kilisesi ve Latin Okulunda da (Kendirli Kompleksi) onarım için harekete geçildi. Projenin her kısmındaki ve basamağındaki çalışmalar, alanında kendini kanıtlamış ve tam liyakat sahibi bilim ve kültür-sanat insanları, bürokratlar, sanatkarlardan oluşan toplam 430 üye tarafınca yürütüldü. Arkeoloji alanında, yayın dünyasında, tek seferde 27 yapıtın yayınlanması aslına bakarsan başlı başına pek kıymetli bir katkıdır. Bunun üzerine, bu yayınlar belirlenirken önde gelen isimlerden oluşan bir Yayın Kurulu’nun olması ve bu eserler için alanlarında uzman 130’dan fazla bilim, kültür-sanat beşerinin çalışmış olması bu yayınların niteliğini de üst düzeye çıkarmıştır. Yani hem nitelik tıpkı vakitte nicelik olarak yarar sağlamıştır. Ayrıyeten bu yayınlar hem ilerleyen süreçte Enstitünün yayın faaliyetleri için birebir vakitte naçizane arkeoloji yayıncılığı için yol gösterici niteliktedir.
TÜRKÇE’YE BİRİNCİ KERE KAZANDIRILAN ESERLER
Türk arkeolojisinin ve müzeciliğinin kurucusu kabul edilen Osman Hamdi beyefendi tarafınca neredeyse 140 yıl evvelden yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edilen bu kitapların kendi lisanımıza kazandırılması Türk arkeolojisinin temellerini ve esaslı geçmişini göstermesi açısından değerli bir adımdır.
-Türk arkeolojisini ve kültürel miras çalışmaları bu yayınlarla bir manada kayıt altına alındı. Oluşturulan seride birinci defa basılan kitaplar dikkat çekiyor. Bu seri oluşturulurken nasıl bir yol izlediniz?
Asım Erverdi: Bu eserler 130 bilim beşerinin emeğiyle ortaya çıktı. Bu yayınlar, Enstitü’nün 2022 yayınları olarak aslında yalnızca bir başlangıç ve gelecek için yol göstericidir. Bu niçinle birinci basamakta Enstitümüz tarafınca yayınlanan çeviri eserler seçilirken pek hassas davranılmış ve birinci kere basılan yapıtların belirlenmesinde de pek seçici olunmuştur. Örneğin, Osman Hamdi Beyefendi tarafınca yayınlanan “Nemrut Dağı Tümülüsü” ve “Sidon Kral Mezarı Kazısı” yayınları. Türk arkeolojinin ve müzeciliğinin kurucusu olarak kabul edilen Osman Hamdi Beyefendi tarafınca neredeyse 140 yıl evvelce yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edebileceğimiz bu kitaplar, bugüne dek kendi lisanımızda yayınlanmamıştı. Ya da bunun yanı sıra akademik manada Türk arkeolojinin birinci kuşağından olan Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal hocanın “Frig Sanatı” ve “Urartu ve Eski İran Sanat Merkezleri” üzere temel referans kitapları bugüne kadar Türkçeye çevrilmemişti. Şayet Türk arkeoloji ekolünü oluşturmak istiyorsak şayet bu kitapları anadilimize kazandırmamız gerekmekteydi. Bunun yanı sıra bu kadar güçlü bir coğrafyada, eksik kalmış hususları da ön plana çıkararak, gündemimize alarak, bu eksiklikleri de gidermek istedik. Örneğin, Türk ve İslâm Arkeolojisi bu noktada en öne çıkan konulardan birisiydi. “İslâm Arkeolojisi El Kitabı” ismiyle Türkçeye kazandırdığımız yayın, 2020 yılında yani projemiz devam ederken “The Oxford Handbook of Islamic Archaeology” ismiyle, Oxford Üniversitesi tarafınca yayınlanmıştı. Yayın heyetimiz yayın tablosunu belirlemiş bulunmasına karşın, bu husustaki eksikliği bildiğimiz için çabucak yayın kümemize dahil ettik ve yayın haklarını alarak Türkçeye kazandırdık. Ya da Albert Louis Gabriel tarafınca 2 cilt olarak yayınlanmış olan “Anadolu’daki Türk Anıtları” serisini Türkçeye kazandırma niçinimiz buydu. Sualtı Arkeolojisi konusunda temel referans kitabına gereksinim olduğunu fark ettiğimiz için “Türkiye’de Sualtı Arkeolojisi” kitabını hem Türkçe tıpkı vakitte İngilizce yayınladık. Ya da gelişen teknolojilerin arkeoloji alanında da kullanıldığını bildiğimiz için “Arkeolojide Bilişim Teknolojileri” kitabını yayınladık.Toplamda, 12’si çeviri 15’i Türk arkeolojisinin gereksinimlerine bakılırsa, alanında tam yetkinliğe sahip hocalarımız tarafınca hazırlanan 27 yayının her biri sağlam niçinlere dayanılarak yayınlandı. Enstitü bu yayınlarla memleketler arası bilimsel nitelikte ve vizyonda devam edeceğini göstermiştir. Türk arkeoloji ekolünün oluşması için hayli kıymetli adımlar atmıştır. Yayın Konseyimiz ise şöyle; Doğan Hızlan, Fahri Aral, Hale Ural, Hakan Tanrıöver, Prof. Dr. Nevzat Çevik, Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Doç. Dr. Rana Özbal, Asım Onur Erverdi, Prof. Dr. Fahri Temizyürek, Mehmet Ulusel.
-Sizlerin de belirttiği üzere Türk arkeolojisi ve müzeciliğinin kurucusu Osman Hamdi Bey’in Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin heykel kısmı hocası Osgan Efendi ile birlikte 1883’de Fransızca yayınladıkları Nemrut Dağı Tümülüsü başlıklı eser üzere aslında Türk arkeolojisinin 100 yıllık kıssasına katkı sunacak eserler var bu seride. Osman Hamdi Bey’in Sidon Kral Mezarı Kazısı’na dair kaleme aldığı rapor da birinci kere bu seride lisanımıza kazandırıldı. Bu eserler Türk arkeolojisine nasıl bir katkı sunacaktır?
Asım Erverdi: Bu mevzuyu aslında birden çok bakış açısıyla düşünmek lazım. Birincisi, o periyodun koşulları altında, arkeoloji bilimi çabucak hemen gelişmenine yeni başlamışken, Osman Hamdi Beyefendi tarafınca çok ayrıntılı bir hafriyat raporu hazırlanmıştır. Arkeolojinin temelindeki en değerli konulardan birisi belgelemedir ve bu kitap fazlaca fazlaca kıymetli bir belgeleme faaliyetidir. İkinci husus ise biraz daha sebep sonuç münasebetleri kurmamızı gerektirmektedir. Sidon kral mezarı hafriyatı, Osman Hamdi Bey’in bilimsel mesleğindeki birinci değerli adımdır. Birebir yıl içerisinde yayınladığı, Nemrut Dağı Tümülüsü ismiyle Türkçe’ye kazandırdığımız yayın da bu birinci kıymetli adımı güçlendirmiştir. Bu 2 yayın ile Osmanlı arkeolojisinin milletlerarası seviyede meşruiyet sağladığını bile söyleyebiliriz. Hatta 2 yayın ve bu yayınların memleketler arası seviyedeki geçerliliği, Âsâr-ı Attika Nizamnamesine altlık olmuştur. Bu Nizamname ile eski yapıtların korunması yolunda büyük bir adım atılmıştır. Yani Osman Hamdi Beyefendi, Sidon Kral Mezarı hafriyatını gerçekleştirip, bu hafriyata ilişkin dataları yayınladıktan daha sonra ulaştığı en sonuncu sonuç ülkemizde yer alan eski yapıtların korunmasına kadar uzanmıştır. Öbür taraftan Anadolu arkeolojisine emek veren erken bilim insanlarının, Türk arkeolojisinin temellerini oluşturan çalışmalarından seçkiler, esaslı bir arkeoloji bilimi geçmişimiz olduğunu göstermek ve bu çalışmaların Türkçe lisanından okunmasını sağlamak yanında kurucu duayenlerimize bir hürmetin da tabiridir.
İLK BİLİMSEL ENVANTERLERİMİZ
-Atatürk’ün şahsen Türk Tarih Kongresi’ne çağırdığı Avusturyalı ünlü sanat tarihçisi Josef Strzygowski’nin (1862-1941) kaleme aldığı ve 1903’de yayımlanan Küçük Asya: Sanat Tarihinin Bakir Toprakları başlıklı kitap da seride yer alıyor. Bu eserler bununla birlikte bu topraklarda yapılan birinci kayıt çalışmaları da diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Bu ve serimizdeki öbür eserler Anadolu’nun farklı periyotlarına ve bölgelerine ilişkin yapıtların kalıntıların birinci bilimsel keşiflerini ve değerlendirmelerini içermekle bir arada ülkemiz ismine elbette birinci bilimsel envanter çalışmaları manasına da gelmektedir.
-Serinin dikkat çeken çalışmalarından birisi de Anadolu’yu karış karış gezerek Türk mimari yapıtlarını kayda alan Albert-Louis Gabriel’in çalışması. Bu kıymetli yapıtın birinci sefer iki cildi de Türkçeye kazandırılıyor. Bugün Anadolu’da Türk mimarisi üzerine çalışma yapacak bir araştırmacıya katkı sunan değerli bir kaynak eser. Bugün bu yapıtın devamı sayacağımız öteki çalışmalar da yapılmış mı diye merak ettim?
Fahri Aral: Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri ve Niğde vilayetleri hudutlarında kalan Türk anıtları Gabriel’in bu iki ciltlik anıtsal yapıtına birinci kere bir ortada değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. elbette bölgedeki bu anıtlar üzerine sonrasındasında çalışmalar ve yayınlar yapılmıştır. Gabriel bu çalışmaların öncüsü olmuştur. Anadolu’yu gezen Albert Louis-Gabriel mimar, arkeolog, tarihçi üzere fazlaca istikametli oluşu ile karşılaştığı tüm Türk mimarisini kayda geçirmiştir. Bu süreçte oluşan 2 cilt yapıtı Türkçeye çevrilmiştir. Albert Louis- Gabriel’in Anadolu tutkusu, Diyarbakır, Mardin, Batman, Hasankeyf, Nusaybin, Urfa ve Bitlis’te devam etmiştir.
DEFTERLERİN DEVAMI DA GELECEK
Remzi Oğuz Arık’ın 1930 ve 40’lı senelerda çeşitli hafriyat alanlarında yaptığı çalışmalara ilişkin, bugüne kadar koruma edilen günceleri, yazışmaları ve görsel gereçler erken Türk arkeolojisinin kıymetli dokümanları olarak arkeoloji dünyasına sunulmuştur.
-Evet Remzi Oğuz Arık’ın hafriyat defteri de bu seride birinci kere günışığına çıktı. Çok özel bir çalışma olmuş. Bu hafriyat defterinin kıssası nedir? Bu hafriyat defterlerinin devamı da gelecek mi?
Asım Erverdi: Arık’ın 30 ve 40’lı senelerda Alacahöyük, Karaoğlan, Hacılar üzere çeşitli hafriyat alanlarındaki çalışmalarının fazlaca pahalı günceleri, yazışmaları ve görsel gereçleri bu sandıklarda korunmaktayken bu yayınla erken Türk arkeolojisinin bu kıymetli evrakları arkeoloji dünyasına sunulmuş ve bu biçimdelikle de yok olmaktan da kurtarılmıştır. Çeşitli erken periyot arkeologlarına ilişkin bunun gibisi dokümanların varlığını biliyoruz. Enstitü vakit ortasında bu seriyi devam ettirecektir.
-hem de seride denizaltındaki arkeolojik dünyaya da dikkat çeken kıymetli bir çalışma var. Bu eser bununla birlikte güçlü sualtı mirasımızın da haritasını çıkarıyor. Hem yayıncılık birebir vakitte arkeolojik çalışma olarak denizaltı arkeolojisi pek gündeme gelmiyor. Bunun niçini sizce nedir? Bu yayınlarla bu alanda da bir ezber bozulur mu?
Asım Erverdi: Sualtı Arkeolojisi öteki arkeolojik çalışmalara bakılırsa sonrasındasında başlamış ve az sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Şimdilerde bu ivme yükselmektedir. Gündeme hayli sık gelmese de son devirlerde üzerinde durulmaya başlanmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi ve geç kalmışlığa dikkat çekmek ve de bilim dünyasını genel bir yapıtla bilgilendirmek üzere bu kapsamlı çalışma sualtı arkeolojisi çalışan bilim insanlarının yazılarından oluşan bu kapsamlı yapıtla birinci sefer bir bütün olarak Türkiye’de Sualtı çalışmaları biçiminde yayınlanmıştır. Bu cins çalışmaları artırarak ve üzerinde durarak bildiklerimizin dışına çıkmak mümkündür.
İSLAM SANATI GEÇ KALINMIŞ BİR ALANDI
-Richard Ettinghausen, Oleg Grabar ve Marilyn Jenkins-Madina’nın kaleme aldıkları 1987’de İngilizce olarak basılan İslam Sanatı ve Mimarisi (650-1250) kitabı da dikkat cazip. Bu seri bununla birlikte bu topraklarda yüzlerce yıldır Türk ve Müslümanların medeniyetlerine de ayna tutuyor. Arkeoloji dünyasında İslam sanatı üzerine çalışmalar niye geç periyotta başlanılmış? Bu bahiste görüşleriniz nedir?
Fahri Aral: Aslında İslam külçeşidinin ve bunun olgunlaştırdığı sanatla mimarinin taşındığı farklı karakterleri çözebilmek için inanç oluşumlarının kökenlerine inmemiz gerekir. İşte tam da bu niçinle İslâm sanatını, mimarisini, yaratılan formları ve bunların yaratılma biçimlerini düzgün kavramak gerekir. Bundan ötürüdır ki bu süreç biraz vakit almış ve geç periyotta başlamasına niye olmuştur. Türk İslam Sanatları üzerine çalışmalar -tam kâfi olmasa da- yapılmaktaydı lakin arkeoloji disiplininde Türk İslam sanatı ve kültürüyle ilgilenmek başka bir husustur. Şimdilerde bu teknikte çalışmalar çoğalmaktadır. Enstitü bu geç kalınmış sorun üzerine de dikkat çekmeyi ve yeni bir ivme kazandırmayı amaçlamıştır.
-Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklar için Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü tarafınca Arkeoloji Macerası isimli bir kitap da yayınladı. Çocuklar için nasıl bir okuma haritası belirlediniz?
Fahri Aral: Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklara yönelik yaptığımız yayınlarda emelimiz, erkenden çocuklarda tarih ve kültür şuurunu oluşturmaktır. Bu hedefe yalnızca yayınlarla değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık.
Asım Erverdi: Enstitü’nün isminde yalnızca “Arkeoloji” değil “Kültürel Miras” da bulunmaktadır. Bu üzere yayınlarda gayemiz çocuklardan başlayarak muhafaza şuurunu, tarih ve kültür şuurunu yükseltmektir. En değerli misyonlarımızdan-işlerimizden biri de çocuklarımızı erkenden bilinçlendirmek ve eskiçağ bilimlerine heveslendirmektir. Bu gayeye yalnızca bu yayın ile değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık. bununla birlikte düzenlemiş olduğumuz I. Arkeoloji Şûrası’nda da çocuklarımıza özel alanlar ve etkinlikler oluşturduk. Bu kitapta ise birinci adım olarak çocukların sorularını yanıtlamaya başladık. Hiç arkeolojinin ne olduğunu, nasıl bir bilim olduğunu düşündünüz mü? Üzere sorulara cevap vermeye çalıştık. ondan sonrasında ise ; Arkeoloji Macerası kitabı çocukları yedi günlük bir arkeoloji kampına çağırdı. Bu yaklaşım ile çocukların hayal güçlerini ve araştırma formlarını geliştirmeyi amaçlayan bir harita çiziyoruz.
-beraberinde Doç. Dr. Rânâ Özbal’ın editörlüğünde Türkçe ve İngilizce hazırlanan milletlerarası hakemli bir mecmua de çıkarıyorsunuz. Arkeoloji üzerine bugün yapılan çalışmalar da bir manada kayıt altına alınıyor ve tartışmaya açılıyor diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Enstitü’nün daima periyodik yayınının ana gayesi, bilimsel bilgiyi yayacak akademik tartışmaortamı sağlamak ve bu sayede bilimsel diyalog ile bilimler ortası bağlantıyı teşvik etmek. Yayını itinayla hazırlayıp her makaleyi hem İngilizce birebir vakitte Türkçe yayınlamayı hedefliyoruz. İngilizce makalelerin Türkçe olarak da yayınlanması, sadece Türkçe’nin terminolojik açıdan zenginleşmesini sağlamakla kalmayacak, bununla birlikte memleketler arası çalışmaları lokal bağlamlara da taşıyacak. Birebir biçimde Türkçe makalelerin İngilizce yayınlanmasına katkıda bulunmak da mahallî araştırmaların milletlerarası görünürlüğünü artırmaya ve ötürüsıyla Türk araştırmacıların çalışmalarını geniş platformlarda paylaşılabilmesine hizmet edecek. Türkçe ve İngilizce lisanlarında hazırlanan mecmuanın birinci iki sayısı (2021-1 ve 2022-2) yayınlanmıştır. Yayın Kurulu’nun biçimlendirdiği ve hakemli statüde olan bu seri aralıksız olarak devam ettirilecektir.
-Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü arkeoloji alanında ihtisaslaşmış Türkiye ve Avrupa’dan fazlaca sayıda kültür, sanat ve bilim insanı katkısıyla bilimsel çalışmalar ve ilmi nitelikli kapsamlı yayın faaliyetlerine başladı. Bu proje nasıl ortaya çıktı? Bilhassa arkeoloji alanında yayın dünyasına katkıları ne olacak?
Fahri Aral: Arkeoloji topluluğu ve akademik çevrelerce, Türk arkeoloji enstitüsünün olmamasının eksikliği uzun yıllardır lisana getiriliyordu. 2014 yılı haziran ayında düzenlenen 36. Memleketler arası Hafriyat, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu’nda, Prof. Dr. Işın Yalçınkaya’nın bu eksikliği bir kere daha hatırlatması üzerine Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Lideri Fatma Şahin, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bir mektup göndermesiyle bu süreç başladı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Enstitü’nün hayata geçmesi için gorevlendirdiği Hale Ural ve Hakan Tanrıöver tarafınca hazırlanan Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü projesi, Avrupa Birliği Bakanlığı’na sunuldu ve 2015 yılının ocak ayında kabul edildi.
Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü proje uygulaması Aralık 2018’de başladı. Kontrat Makamı, Merkezi Finans ve İhale Ünitesi, Ana Faydalanıcı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Proje Ortağı ise Gaziantep Büyükşehir Belediyesi. Hale Ural ve Hakan Tanrıöver liderliğinde kurulan teknik grup, tüm gücüyle, yüz yılı aşkın müddettir hayali kurulan Enstitü’nün hayata geçirilmesi için çalışmalara başladı. Teknik takım, Enstitü’nün emellerine ve faaliyetlerine yönelik çalışmaları sürdürürken, Fatma Şahin tarafınca Enstitü için tahsis edilen tarihi Kendirli Kilisesi ve Latin Okulunda da (Kendirli Kompleksi) onarım için harekete geçildi. Projenin her kısmındaki ve basamağındaki çalışmalar, alanında kendini kanıtlamış ve tam liyakat sahibi bilim ve kültür-sanat insanları, bürokratlar, sanatkarlardan oluşan toplam 430 üye tarafınca yürütüldü. Arkeoloji alanında, yayın dünyasında, tek seferde 27 yapıtın yayınlanması aslına bakarsan başlı başına pek kıymetli bir katkıdır. Bunun üzerine, bu yayınlar belirlenirken önde gelen isimlerden oluşan bir Yayın Kurulu’nun olması ve bu eserler için alanlarında uzman 130’dan fazla bilim, kültür-sanat beşerinin çalışmış olması bu yayınların niteliğini de üst düzeye çıkarmıştır. Yani hem nitelik tıpkı vakitte nicelik olarak yarar sağlamıştır. Ayrıyeten bu yayınlar hem ilerleyen süreçte Enstitünün yayın faaliyetleri için birebir vakitte naçizane arkeoloji yayıncılığı için yol gösterici niteliktedir.
TÜRKÇE’YE BİRİNCİ KERE KAZANDIRILAN ESERLER
Türk arkeolojisinin ve müzeciliğinin kurucusu kabul edilen Osman Hamdi beyefendi tarafınca neredeyse 140 yıl evvelden yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edilen bu kitapların kendi lisanımıza kazandırılması Türk arkeolojisinin temellerini ve esaslı geçmişini göstermesi açısından değerli bir adımdır.
-Türk arkeolojisini ve kültürel miras çalışmaları bu yayınlarla bir manada kayıt altına alındı. Oluşturulan seride birinci defa basılan kitaplar dikkat çekiyor. Bu seri oluşturulurken nasıl bir yol izlediniz?
Asım Erverdi: Bu eserler 130 bilim beşerinin emeğiyle ortaya çıktı. Bu yayınlar, Enstitü’nün 2022 yayınları olarak aslında yalnızca bir başlangıç ve gelecek için yol göstericidir. Bu niçinle birinci basamakta Enstitümüz tarafınca yayınlanan çeviri eserler seçilirken pek hassas davranılmış ve birinci kere basılan yapıtların belirlenmesinde de pek seçici olunmuştur. Örneğin, Osman Hamdi Beyefendi tarafınca yayınlanan “Nemrut Dağı Tümülüsü” ve “Sidon Kral Mezarı Kazısı” yayınları. Türk arkeolojinin ve müzeciliğinin kurucusu olarak kabul edilen Osman Hamdi Beyefendi tarafınca neredeyse 140 yıl evvelce yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edebileceğimiz bu kitaplar, bugüne dek kendi lisanımızda yayınlanmamıştı. Ya da bunun yanı sıra akademik manada Türk arkeolojinin birinci kuşağından olan Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal hocanın “Frig Sanatı” ve “Urartu ve Eski İran Sanat Merkezleri” üzere temel referans kitapları bugüne kadar Türkçeye çevrilmemişti. Şayet Türk arkeoloji ekolünü oluşturmak istiyorsak şayet bu kitapları anadilimize kazandırmamız gerekmekteydi. Bunun yanı sıra bu kadar güçlü bir coğrafyada, eksik kalmış hususları da ön plana çıkararak, gündemimize alarak, bu eksiklikleri de gidermek istedik. Örneğin, Türk ve İslâm Arkeolojisi bu noktada en öne çıkan konulardan birisiydi. “İslâm Arkeolojisi El Kitabı” ismiyle Türkçeye kazandırdığımız yayın, 2020 yılında yani projemiz devam ederken “The Oxford Handbook of Islamic Archaeology” ismiyle, Oxford Üniversitesi tarafınca yayınlanmıştı. Yayın heyetimiz yayın tablosunu belirlemiş bulunmasına karşın, bu husustaki eksikliği bildiğimiz için çabucak yayın kümemize dahil ettik ve yayın haklarını alarak Türkçeye kazandırdık. Ya da Albert Louis Gabriel tarafınca 2 cilt olarak yayınlanmış olan “Anadolu’daki Türk Anıtları” serisini Türkçeye kazandırma niçinimiz buydu. Sualtı Arkeolojisi konusunda temel referans kitabına gereksinim olduğunu fark ettiğimiz için “Türkiye’de Sualtı Arkeolojisi” kitabını hem Türkçe tıpkı vakitte İngilizce yayınladık. Ya da gelişen teknolojilerin arkeoloji alanında da kullanıldığını bildiğimiz için “Arkeolojide Bilişim Teknolojileri” kitabını yayınladık.Toplamda, 12’si çeviri 15’i Türk arkeolojisinin gereksinimlerine bakılırsa, alanında tam yetkinliğe sahip hocalarımız tarafınca hazırlanan 27 yayının her biri sağlam niçinlere dayanılarak yayınlandı. Enstitü bu yayınlarla memleketler arası bilimsel nitelikte ve vizyonda devam edeceğini göstermiştir. Türk arkeoloji ekolünün oluşması için hayli kıymetli adımlar atmıştır. Yayın Konseyimiz ise şöyle; Doğan Hızlan, Fahri Aral, Hale Ural, Hakan Tanrıöver, Prof. Dr. Nevzat Çevik, Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Doç. Dr. Rana Özbal, Asım Onur Erverdi, Prof. Dr. Fahri Temizyürek, Mehmet Ulusel.
-Sizlerin de belirttiği üzere Türk arkeolojisi ve müzeciliğinin kurucusu Osman Hamdi Bey’in Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin heykel kısmı hocası Osgan Efendi ile birlikte 1883’de Fransızca yayınladıkları Nemrut Dağı Tümülüsü başlıklı eser üzere aslında Türk arkeolojisinin 100 yıllık kıssasına katkı sunacak eserler var bu seride. Osman Hamdi Bey’in Sidon Kral Mezarı Kazısı’na dair kaleme aldığı rapor da birinci kere bu seride lisanımıza kazandırıldı. Bu eserler Türk arkeolojisine nasıl bir katkı sunacaktır?
Asım Erverdi: Bu mevzuyu aslında birden çok bakış açısıyla düşünmek lazım. Birincisi, o periyodun koşulları altında, arkeoloji bilimi çabucak hemen gelişmenine yeni başlamışken, Osman Hamdi Beyefendi tarafınca çok ayrıntılı bir hafriyat raporu hazırlanmıştır. Arkeolojinin temelindeki en değerli konulardan birisi belgelemedir ve bu kitap fazlaca fazlaca kıymetli bir belgeleme faaliyetidir. İkinci husus ise biraz daha sebep sonuç münasebetleri kurmamızı gerektirmektedir. Sidon kral mezarı hafriyatı, Osman Hamdi Bey’in bilimsel mesleğindeki birinci değerli adımdır. Birebir yıl içerisinde yayınladığı, Nemrut Dağı Tümülüsü ismiyle Türkçe’ye kazandırdığımız yayın da bu birinci kıymetli adımı güçlendirmiştir. Bu 2 yayın ile Osmanlı arkeolojisinin milletlerarası seviyede meşruiyet sağladığını bile söyleyebiliriz. Hatta 2 yayın ve bu yayınların memleketler arası seviyedeki geçerliliği, Âsâr-ı Attika Nizamnamesine altlık olmuştur. Bu Nizamname ile eski yapıtların korunması yolunda büyük bir adım atılmıştır. Yani Osman Hamdi Beyefendi, Sidon Kral Mezarı hafriyatını gerçekleştirip, bu hafriyata ilişkin dataları yayınladıktan daha sonra ulaştığı en sonuncu sonuç ülkemizde yer alan eski yapıtların korunmasına kadar uzanmıştır. Öbür taraftan Anadolu arkeolojisine emek veren erken bilim insanlarının, Türk arkeolojisinin temellerini oluşturan çalışmalarından seçkiler, esaslı bir arkeoloji bilimi geçmişimiz olduğunu göstermek ve bu çalışmaların Türkçe lisanından okunmasını sağlamak yanında kurucu duayenlerimize bir hürmetin da tabiridir.
İLK BİLİMSEL ENVANTERLERİMİZ
-Atatürk’ün şahsen Türk Tarih Kongresi’ne çağırdığı Avusturyalı ünlü sanat tarihçisi Josef Strzygowski’nin (1862-1941) kaleme aldığı ve 1903’de yayımlanan Küçük Asya: Sanat Tarihinin Bakir Toprakları başlıklı kitap da seride yer alıyor. Bu eserler bununla birlikte bu topraklarda yapılan birinci kayıt çalışmaları da diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Bu ve serimizdeki öbür eserler Anadolu’nun farklı periyotlarına ve bölgelerine ilişkin yapıtların kalıntıların birinci bilimsel keşiflerini ve değerlendirmelerini içermekle bir arada ülkemiz ismine elbette birinci bilimsel envanter çalışmaları manasına da gelmektedir.
-Serinin dikkat çeken çalışmalarından birisi de Anadolu’yu karış karış gezerek Türk mimari yapıtlarını kayda alan Albert-Louis Gabriel’in çalışması. Bu kıymetli yapıtın birinci sefer iki cildi de Türkçeye kazandırılıyor. Bugün Anadolu’da Türk mimarisi üzerine çalışma yapacak bir araştırmacıya katkı sunan değerli bir kaynak eser. Bugün bu yapıtın devamı sayacağımız öteki çalışmalar da yapılmış mı diye merak ettim?
Fahri Aral: Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri ve Niğde vilayetleri hudutlarında kalan Türk anıtları Gabriel’in bu iki ciltlik anıtsal yapıtına birinci kere bir ortada değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. elbette bölgedeki bu anıtlar üzerine sonrasındasında çalışmalar ve yayınlar yapılmıştır. Gabriel bu çalışmaların öncüsü olmuştur. Anadolu’yu gezen Albert Louis-Gabriel mimar, arkeolog, tarihçi üzere fazlaca istikametli oluşu ile karşılaştığı tüm Türk mimarisini kayda geçirmiştir. Bu süreçte oluşan 2 cilt yapıtı Türkçeye çevrilmiştir. Albert Louis- Gabriel’in Anadolu tutkusu, Diyarbakır, Mardin, Batman, Hasankeyf, Nusaybin, Urfa ve Bitlis’te devam etmiştir.
DEFTERLERİN DEVAMI DA GELECEK
Remzi Oğuz Arık’ın 1930 ve 40’lı senelerda çeşitli hafriyat alanlarında yaptığı çalışmalara ilişkin, bugüne kadar koruma edilen günceleri, yazışmaları ve görsel gereçler erken Türk arkeolojisinin kıymetli dokümanları olarak arkeoloji dünyasına sunulmuştur.
-Evet Remzi Oğuz Arık’ın hafriyat defteri de bu seride birinci kere günışığına çıktı. Çok özel bir çalışma olmuş. Bu hafriyat defterinin kıssası nedir? Bu hafriyat defterlerinin devamı da gelecek mi?
Asım Erverdi: Arık’ın 30 ve 40’lı senelerda Alacahöyük, Karaoğlan, Hacılar üzere çeşitli hafriyat alanlarındaki çalışmalarının fazlaca pahalı günceleri, yazışmaları ve görsel gereçleri bu sandıklarda korunmaktayken bu yayınla erken Türk arkeolojisinin bu kıymetli evrakları arkeoloji dünyasına sunulmuş ve bu biçimdelikle de yok olmaktan da kurtarılmıştır. Çeşitli erken periyot arkeologlarına ilişkin bunun gibisi dokümanların varlığını biliyoruz. Enstitü vakit ortasında bu seriyi devam ettirecektir.
-hem de seride denizaltındaki arkeolojik dünyaya da dikkat çeken kıymetli bir çalışma var. Bu eser bununla birlikte güçlü sualtı mirasımızın da haritasını çıkarıyor. Hem yayıncılık birebir vakitte arkeolojik çalışma olarak denizaltı arkeolojisi pek gündeme gelmiyor. Bunun niçini sizce nedir? Bu yayınlarla bu alanda da bir ezber bozulur mu?
Asım Erverdi: Sualtı Arkeolojisi öteki arkeolojik çalışmalara bakılırsa sonrasındasında başlamış ve az sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Şimdilerde bu ivme yükselmektedir. Gündeme hayli sık gelmese de son devirlerde üzerinde durulmaya başlanmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi ve geç kalmışlığa dikkat çekmek ve de bilim dünyasını genel bir yapıtla bilgilendirmek üzere bu kapsamlı çalışma sualtı arkeolojisi çalışan bilim insanlarının yazılarından oluşan bu kapsamlı yapıtla birinci sefer bir bütün olarak Türkiye’de Sualtı çalışmaları biçiminde yayınlanmıştır. Bu cins çalışmaları artırarak ve üzerinde durarak bildiklerimizin dışına çıkmak mümkündür.
İSLAM SANATI GEÇ KALINMIŞ BİR ALANDI
-Richard Ettinghausen, Oleg Grabar ve Marilyn Jenkins-Madina’nın kaleme aldıkları 1987’de İngilizce olarak basılan İslam Sanatı ve Mimarisi (650-1250) kitabı da dikkat cazip. Bu seri bununla birlikte bu topraklarda yüzlerce yıldır Türk ve Müslümanların medeniyetlerine de ayna tutuyor. Arkeoloji dünyasında İslam sanatı üzerine çalışmalar niye geç periyotta başlanılmış? Bu bahiste görüşleriniz nedir?
Fahri Aral: Aslında İslam külçeşidinin ve bunun olgunlaştırdığı sanatla mimarinin taşındığı farklı karakterleri çözebilmek için inanç oluşumlarının kökenlerine inmemiz gerekir. İşte tam da bu niçinle İslâm sanatını, mimarisini, yaratılan formları ve bunların yaratılma biçimlerini düzgün kavramak gerekir. Bundan ötürüdır ki bu süreç biraz vakit almış ve geç periyotta başlamasına niye olmuştur. Türk İslam Sanatları üzerine çalışmalar -tam kâfi olmasa da- yapılmaktaydı lakin arkeoloji disiplininde Türk İslam sanatı ve kültürüyle ilgilenmek başka bir husustur. Şimdilerde bu teknikte çalışmalar çoğalmaktadır. Enstitü bu geç kalınmış sorun üzerine de dikkat çekmeyi ve yeni bir ivme kazandırmayı amaçlamıştır.
-Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklar için Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü tarafınca Arkeoloji Macerası isimli bir kitap da yayınladı. Çocuklar için nasıl bir okuma haritası belirlediniz?
Fahri Aral: Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklara yönelik yaptığımız yayınlarda emelimiz, erkenden çocuklarda tarih ve kültür şuurunu oluşturmaktır. Bu hedefe yalnızca yayınlarla değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık.
Asım Erverdi: Enstitü’nün isminde yalnızca “Arkeoloji” değil “Kültürel Miras” da bulunmaktadır. Bu üzere yayınlarda gayemiz çocuklardan başlayarak muhafaza şuurunu, tarih ve kültür şuurunu yükseltmektir. En değerli misyonlarımızdan-işlerimizden biri de çocuklarımızı erkenden bilinçlendirmek ve eskiçağ bilimlerine heveslendirmektir. Bu gayeye yalnızca bu yayın ile değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık. bununla birlikte düzenlemiş olduğumuz I. Arkeoloji Şûrası’nda da çocuklarımıza özel alanlar ve etkinlikler oluşturduk. Bu kitapta ise birinci adım olarak çocukların sorularını yanıtlamaya başladık. Hiç arkeolojinin ne olduğunu, nasıl bir bilim olduğunu düşündünüz mü? Üzere sorulara cevap vermeye çalıştık. ondan sonrasında ise ; Arkeoloji Macerası kitabı çocukları yedi günlük bir arkeoloji kampına çağırdı. Bu yaklaşım ile çocukların hayal güçlerini ve araştırma formlarını geliştirmeyi amaçlayan bir harita çiziyoruz.
-beraberinde Doç. Dr. Rânâ Özbal’ın editörlüğünde Türkçe ve İngilizce hazırlanan milletlerarası hakemli bir mecmua de çıkarıyorsunuz. Arkeoloji üzerine bugün yapılan çalışmalar da bir manada kayıt altına alınıyor ve tartışmaya açılıyor diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Enstitü’nün daima periyodik yayınının ana gayesi, bilimsel bilgiyi yayacak akademik tartışmaortamı sağlamak ve bu sayede bilimsel diyalog ile bilimler ortası bağlantıyı teşvik etmek. Yayını itinayla hazırlayıp her makaleyi hem İngilizce birebir vakitte Türkçe yayınlamayı hedefliyoruz. İngilizce makalelerin Türkçe olarak da yayınlanması, sadece Türkçe’nin terminolojik açıdan zenginleşmesini sağlamakla kalmayacak, bununla birlikte memleketler arası çalışmaları lokal bağlamlara da taşıyacak. Birebir biçimde Türkçe makalelerin İngilizce yayınlanmasına katkıda bulunmak da mahallî araştırmaların milletlerarası görünürlüğünü artırmaya ve ötürüsıyla Türk araştırmacıların çalışmalarını geniş platformlarda paylaşılabilmesine hizmet edecek. Türkçe ve İngilizce lisanlarında hazırlanan mecmuanın birinci iki sayısı (2021-1 ve 2022-2) yayınlanmıştır. Yayın Kurulu’nun biçimlendirdiği ve hakemli statüde olan bu seri aralıksız olarak devam ettirilecektir.