JoKeR
Active member
Türkiye’de sosyo-ekonomik tarih araştırmalarının kurucusu Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’ın yapıtları Ötüken Neşriyat tarafınca bir daha yayınlanıyor. İstilâ Bölümlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri: Nüfus ve İskân Sorunlarına Dair Toplu Çalışmalar isimli birinci kitabı yayına hazırlayan İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Tarih Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Yahya Kemal Taştan ile Barkan’ın tarihçiliğimize katkılarını konuştuk.
Siz Ömer Lütfi Barkan’ı Türk tarih yazıcılığında nasıl bir pozisyona yerleştiriyorsunuz?
Bir an için durup Türk tarihçiliğinin Osmanlı geçmişinden tevarüs ettiği birikimin I. Türk Tarih Kongresi’nde nasıl heba edildiğini düşündüğünüzde Ömer Lütfi Barkan merhumun Türk tarih yazıcılığındaki haklı pozisyonunu idrak etmek mümkün oluyor. Kültür siyasetleri ve resmî tarih anlayışı ile Türkiye Cumhuriyeti’nin yakın geçmişine karşı aldığı uzaklıklı tavır, Kemalist devrin apparatchik’leri ile yıkıcı bir hesaplaşmaya dönüştü. Osmanlı’nın münevveri, Cumhuriyet’in aydını bir hayli tarihçinin bu vakitte ya sükunet içinde köşesine çekildiklerini veyahut II. Türk Tarih Kongresi’nde olduğu üzere Büyük Yaratıcı’nın yarattığı Büyük Eser karşısında hürmetle eğilip bilimsel argümanlarından vazgeçtiklerini görürsünüz. II. Türk Tarih Kongresi’ne sunduğu bildiri ile dikkatleri çeken bir isim vardır. İstanbul Üniversitesi İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün inkılabın umdelerini yeni kuşaklara öğretmekle yükümlü genç doçentlerinden Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlıların imparatorluk kurma teşebbüsünü, büyük Türk tarihinin bir devamı, Türk akınlarının hazırladığı geniş iskân ve kolonizasyon hareketlerinin son tezahürlerinden biri üzere telakki etmek zaruridir” kelamlarıyla yeni bir tarihçiliğin beşaretini vermektedir. Köprülü’nün 19. yüzyıl şarkiyatçılığının metin merkezli edebî geleneğine yaslanan, yerli ve yabancı ana kaynakları temel alan ve yardımcı disiplinler olarak başta edebiyat olmak üzere sosyoloji, dinler tarihi ve tasavvuf üzere farklı alanlara müracaat eden tarihçiliğini Barkan, farklı bir düzleme, arşivlere taşır ve bir bakıma Türk tarihçiliğine arşivlerin kapısını ortalar. Gerçekten bu bildirisinde de iki kaynağından birisi İstanbul Devlet Arşivi’dir. Cumhuriyet devrinin toprak problemlerine ağırlaşan, bunun için imparatorluktan kopan ülkelerdeki toprak rejimlerini inceleme gereksinimi duyan Barkan’ın nihayet geldiği nokta, Osmanlı toprak rejimini anlamadan Cumhuriyet periyodu toprak sıkıntılarının çözülemeyeceğidir. Arşivin kapısını aralayan Barkan, tarihçiliğimize toplumsal ve ekonomik tarihçiliği kazandırdı. O periyoda kadar pek üzerinde durulmamış, özgün ve çığır açıcı bahisler üzerine ağırlaşarak klasik tarih anlayışını, bir diğer tabirle hikâyeci tarih anlayışı yıktı. O, yalnız Annales Okulu’nu temsil etmekle kalmamış, Osmanlı iktisadının dünya iktisadı ortasındaki yerini bulmasında da önemli rol oynamıştır. Türkiye’de sosyo-ekonomik tarih araştırmalarının kurucusu unvanını lâyıkıyla hak etmiştir.
Prof. Dr. Yahya Kemal Taştan
BÜYÜK BİR HOCANIN YAPAN ROLÜ
Barkan’ın kendisinden daha sonraki tarihçiler jenerasyonu üstündeki tesirlerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Barkan’ı yalnız yapıtlarıyla değil; Halil Sahillioğlu, Cengiz Orhonlu, Yavuz Cezar, Murat Çizakça, Süreyya Faruki, Ahmet Tabakoğlu ve yakın vakitte yitirdiğimiz merhum Mehmet Genç üzere hayru’l-halef sayabileceğimiz talebelerini de göz önünde bulundurup kıymetlendirmek gerekir. Her biri alanında temayüz etmiş bu beşerler Barkan’a bir fazlaca şey borçludurlar. tıpkı vakitte Türk iktisat tarihçiliği, sosyo-ekonomik tarihçilik de bu okulun birinci temsilcileri vasıtasıyla gelişme imkânı buldu. Merhum Genç’in “Hac Yolunda Bir Karınca” isimli yazısı dahi hoca ve talebesi içindeki her türlü saygıyı hak eden münasebeti göstermesi bakımından pahalıdır. Burada yalnız Genç’i büyük yapan süreci değil, büyük bir hocanın yapan rollerini de görmeniz mümkündür. Üstte isimleri zikredilen ve Türk tarihçiliğinde değerli mevkilere sahip bu kişiselyetlere bir fazlaca şey borçlu olduğumuzu minnetle söz etmek isterim. Bu vesileyle Mehmet Genç Hocamızı bir sefer daha rahmetle anıyorum. Lâkin Barkan’ın tarihî-ampirik araştırmaları, belgeyi önceleyen ve olumlu tarih telakkilerine çok yabancı addettiği edebiyat, sosyoloji, antropoloji, ideoloji üzere disiplinleri bir bakıma öteleyen hali, bugün o geleneğin 2. ve 3. nesil “taşra temsilcileri” için problemli bir hâl almıştır. Bu bakımdan Sabri Ülgener ile gelişen anlamacı/yorumlayıcı tarih okulu, Barkan okulunun gölgesinde kalmış; taşra tarihçileri içinde fazla mâkes bulamamıştır. Evrak transliterasyonunu ve bilgileri sıralamayı tarihçilik sayan, fazla zahmet gerektirmeyen bu yaklaşım, uzun yıllardır farklı disiplinlere ve hepsinden kıymetlisi Ülgener’de temâyüz eden “zevk-i selim” ile ortalarına kalınca bir duvar çekerek, tarihçiliği kuru, yavan sayılar ve tablolar düzebir daha indirgemişlerdir. Bu, Barkan geleneğinin “taşra kurnazlığı” ile yanlış yorumlanmış bir biçimidir. Üstelik bunu son derce gülünç bir biçimde, Annales okulu mefâhiri ile söz edenlerin bu ekolün temsilcilerinden ne kadar haberdar oldukları da meçhuldür. Rahmet versin bu yanlış yorum, Barkan geleneğini temsil ettiğini tez edenler tarafınca bugün tartışılmakta ve tahlil yolları aranmaktadır. Bu bakımdan Ülgener okulunun da en az Barkan okulu kadar bir daha okunması ve kıymetlendirilmesi gerekmektedir.
Birinci cildin başında mufassal ve eleştirel bir giriş yazınız var. Bu alışılagelmiş bir biçim değil aslında. Nasıl reaksiyonlar aldığınızı merak ediyorum?
Aslında Türkiye’de pek başvurulmayan bir usul. halbuki öteki ülkelerde, ilgili olduğu alanda derin izler bırakmış ve artık kanonikleşmiş yapıtların daha sonraki neşirlerinde editörlük vazifesini ifa edenlerin girişte bu çeşit geniş ve eleştirel yazılar kaleme aldıklarına şahit oluyoruz. Bugün “yaygın etki” ve “özgün değer” ile tabir edilen bir fazlaca şeyi tartışmaya da imkân tanıyor bu prosedür. örneğin John Breuilly’nin Nations and Nationalism isimli Ernest Gellner’in yapıtına yazdığı eleştirel giriş kelam konusu eser kadar ehemmiyet kazanmıştır.
“Kolonizatör Türk Dervişleri» âdeta sihirli bir söze dönüşmüş durumda. Anadolu›nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması ile ilgili biroldukça tarih incelemesinde, tasavvur ve din araştırmalarında, hatta sosyolojik ve felsefî metinlerde de yer yer bu sihirli söze rastlamak mümkün. Fakat eleştirel ve mukayeseli tarih okumaları yapıyorsanız, incelediğiniz metne kuşku ile yaklaşmanız gerekir. Türk tarih yazımında ve milliyetçi panteonda önemli bir yer işgal eden bu makaleyi ona yüklenen tüm aşkın bedellerden sıyrılarak okumak, bu bakımdan değerlidir.
Bu açıdan bakıldığında Barkan, 1960 yılında Yeni Ufuklar mecmuasında kaleme aldığı “Toprak Islahatları ve İç Kolonizasyon Meselesi” başlıklı makalesinde “Orta Çağ’da Orta ve Doğu Avrupa memleketlerinin kolonizasyonu ve Hıristiyanlığın yayılması işinde kimi dinî tarikatlerin ve manastırların oynadığı role benzeri bir vazife”nin köy enstitüleri ruh ve tipinde kurulacak yeni kurumlar yardımıyla yürütülebileceğinden bahsetmektedir. Bu tabir, bir modelin varlığı konusunda üstü kapalı da olsa bir ipucu vermektedir. Barkan’ın nüfus ve iskân ile ilgili makaleleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde, onun Henri Pirenne’in Sisteryen keşişlerinden etkilenmiş olduğu anlaşılır. Barkan, zati tarihçiliğinde derin izler bırakan Pirenne’in modelini izleyerek bir “kolonizatör Türk dervişleri» modeli geliştirmiş ve Anadolu üzerinde hak tezlerinin olduğu bir devirde savunmacı refleksle Fuat Köprülü ile tıpkı mevzide saf tutmuştur. Kolonizatör Türk Dervişleri, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması sürecini destekleyen, H. A. Gibbons’un Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu ve menşei argümanlarına farklı bir zaviyeden lakin Köprülü’yü tamamlar nitelikte karşılıklar veren bir makaledir aslında. Ancak bu argüman ve ispat uğraşı, birtakım metodolojik sıkıntıları da ihtiva etmektedir. Barkan, “kadir-i küll devlet” mefhumunu tüm vakit içinderın ve süreçlerin üzerinde tutarak bir muammaya sebep olmuştur. Kuruluş periyodunun dinamiklerini, imparatorluk bölümünün evrak ve datalarıyla izahı, sürgün ve göçleri bir ülkü etrafında örüp toplumsal ve siyasal gelişmeleri görmezden gelişi manidardır. örneğin 16. yüzyıl sürgünlerini bilgi olarak kullanırken toplumsal ve iktisadî gelişmelerden, Ululuğu isyanlarından bir defa bile bahsetmez. olağan olarak bunlar “aşkın devlet”in varlığından bahseden biri için ârız hâllerdir. Lakin bugün tarihçilikte gelinen nokta bu konuları daha yeterli anlamamızı sağlamaktadır.
Reaksiyonlara gelince, daha kitabın hazırlığı kademesinde haberini aldığım ve hiç bir bilimsel tavırla yakıştıramadığım bir hadise yaşandı. Merhum Barkan’ın talebelerinden birinin, kitabın Ötüken Neşriyat tarafınca hazırlandığını duyar duymaz yayınevini arayarak “tıpkıbasım yapmazsanız vatana ihanet etmiş olursunuz” diye ihtarda bulunmuş. Bunu işitince artık neyi yapmam ve neyi yapmamam gerektiği konusu, zihnimde açıkça canlanmıştı. Tıpkıbasım yapmamakla vatana ihaneti tıpkı kefeye koyanların, 2000’li yılların başında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin bodrum katında çürüyen ve heba edilen İktisat Fakültesi Mecmuası’nın ve Barkan’ın tıpkıbasım yayınlarının hesabını nasıl vereceklerini doğrusu merak ediyorum. Ama, bu ikazın beni önemli manada kamçıladığını ve sorumluluğumun ne büyük olduğunu idrak etmeme vesile olduğunu itiraf etmeliyim. Bu açıdan onlara müteşekkirim.
Eser yayımlandıktan daha sonra her taraftan sitayişkâr karşılıklar aldım. Değerlendirmelerimi ve tenkitlerimi okuyanlar, Türk tarihçiliğinin temelinden başlayarak bugüne kadar gelen bir ekolün olumlu ve olumsuzyönlerine yönelttiğim ve esasen bu ekol ortasında de önemli biçimde eleştirilenkonularıyeni bir açılım olarak gördüler. Ben o kadar argümanlı değilim. aslına bakarsan Halil Berktay, Oktay Özel üzere ehil isimler tarafınca tartışılan bu problemler, Barkan ekolüne mensup “devletlü milliyetçiler” tarafınca da yakın vakitte eleştirilmeye başlanmıştı. Benim yaptığım fakat ufak bir katkı sayılabilir aslında.
BÜTÜNÜN TAMAMLAYACI KESİMİ
Barkan’ın makalelerini bir daha neşre hazırlarken nasıl bir yol takip ettiniz?
İstilâ Evrelerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Nüfus ve İskân Sıkıntılarına Dair Toplu Çalışmalar, Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan, Haz. Yahya Kemal Taştan, Ötüken Neşriyat, 2021, 580 sayfa
Barkan, Türk tarihçiliğinde önemli bir mevkiye sahip bulunmasına ve özellikle Türk iktisat tarihçiliğini şekillendirmesine karşın bugün için yapıtlarına ulaşmak çok güç gözükmektedir. Merhumun ehemmiyeti ve bedeli konusunda çabucak herkes hem fikir bulunmasına, tarihçiliğimize taraf veren değerli isimlerden biri olduğu ittifakla kabul edilmesine karşılık kitapları kurumların ve kütüphanelerin tozlu raflarında âdeta unutulmaya terk edilmiş durumdadır. Keza makaleleri için de tıpkı şeyi söylemek mümkündür. 2000’li yılların başında Prof. Dr. Hüseyin Özdeğer, merhum Barkan’ın makalelerini ve özetlemek gerekirse “Kanunlar” diye bilinen yapıtını 3 cilt hâlinde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları içinde «tıpkıbasım» olarak yayımlamış ise de sahanın uzmanları haricinde bu yayınların geniş okuyucu kitlesine ulaştığını argüman etmek mümkün değildir. çabucak sonrasında 2013 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları içinde Coşkun Çakır’ın hazırlamış olduğu Kolonizatör Türk Dervişleri neşredildi. Lakin bu da geniş okuyucu kitlesi ile buluşamadı. Ötüken Neşriyat’a epey uzun bir müddetdir, Barkan’ın yapıtlarını neşretmenin gereğinden ve ehemmiyetinden bahsedip duruyordum. Sonunda yurt haricinde olduğum bir gün Ötüken Neşriyat’ın değerli editörü Göktürk Ömer Çakır arayarak muştuyu verdi. Barkan’ın varislerine ulaşıp yapıtlarını neşretmeyi planladıklarını ve varislerin de şimdilik “İstilâ Dönemlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri”nin yayımlanmasını uygun bulduklarını ve beğendikleri takdirde öbür yapıtlarının de neşrine imkân tanıyacaklarını, bu kadar ısrarım karşısında benim hazırlamamın yerinde olacağını söylemiş olduğinde sevincimi anlatamam. Lakin ben bu teklifi yaptığımda, yalnız Kolonizatör Türk Dervişleri’ni düşünmemiş, mevzunun tam mânâsıyla anlaşılması için nüfus ve iskân ile ilgili bütün çalışmalarının bir ortaya getirilmesini planlamıştır. Kelam konusu makale o bütünün lakin tamamlayıcı bir kesimi idi. Yoksa, girişteki değerlendirmem düşünüldüğünde problem sâkil ve sâkit kalıyordu. Sağolsunlar, merhum Barkan’ın evladı Özdal Barkan Beyefendi bu tasamı olgunlukla karşıladılar.
Külliyatın bu birinci cildinden daha sonra, sıradaki ciltler nasıl bir programla yayınlanacak?
Gönül ister ki merhum Barkan’ın bütün yapıtlarını, bir husus bütünlüğü ortasında yayınlayabilelim. Lakin bunun için evvela Barkan’ın maddî mirasının, yani evlatlarının da haklarını ve değerlerini takdir etmek gerekiyor. Barkan’ın bugün Ötüken Neşriyat yardımıyla okuyucuyla buluşan Kolonizatör Türk Dervişleri isimli makalesi, bir yayınevinin gayriahlâkî, kanunsuz ve bilimsel hiç bir kıymeti olmayan neşriyle yıllar yılı piyasada karşılık buldu. Hem eksik tıpkı vakitte makûs bir baskı bulunmasına, hak sahiplerinin haklarını gasp etmesine karşın bu gayriciddi baskı, bugün sahaflarda ederinden çok bir fiyatla hâlâ satılabilmektedir. ötürüsıyla Barkan merhumun eserlerindilk evvel, bir hakkı müdafaanın gereğinden bahsetmek insanî, ahlâki ve bilimsel bir vecibedir. Ötüken Neşriyat, bugün merhumun hem maddî birebir vakitte bilimsel mirasına sahip çıkmanın haklı gururunu yaşıyor. olağan olarak bu şuurla hareket edildiğinde, Barkan’ın varislerinin maddî ve manevî hakları korunduğunda öbür yapıtların hazırlanması da mümkün olacaktır. Barkan’ın bir mevzu etrafında ağırlaşan çalışmalarından başlayarak akabinde hacimli yapıtlarını de yayınlamayı Ötüken Neşriyat, bir ulusal vecibe olarak peşinen kabullenmiş ve Neşriyat idaresi bu mevzuda üzerine düşeni yapacağına teminat vermiştir. Bu minvalde, şayet varisleri de uygun görürlerse evvela Türk hukuk tarihi ile ilgili çalışmalarını bir ortaya getirmek niyetindeyiz. Üçüncü adım ise toprak sıkıntısı ile ilgili makalelerinin bir daha kıymetlendirilmesi olacaktır.
Siz Ömer Lütfi Barkan’ı Türk tarih yazıcılığında nasıl bir pozisyona yerleştiriyorsunuz?
Bir an için durup Türk tarihçiliğinin Osmanlı geçmişinden tevarüs ettiği birikimin I. Türk Tarih Kongresi’nde nasıl heba edildiğini düşündüğünüzde Ömer Lütfi Barkan merhumun Türk tarih yazıcılığındaki haklı pozisyonunu idrak etmek mümkün oluyor. Kültür siyasetleri ve resmî tarih anlayışı ile Türkiye Cumhuriyeti’nin yakın geçmişine karşı aldığı uzaklıklı tavır, Kemalist devrin apparatchik’leri ile yıkıcı bir hesaplaşmaya dönüştü. Osmanlı’nın münevveri, Cumhuriyet’in aydını bir hayli tarihçinin bu vakitte ya sükunet içinde köşesine çekildiklerini veyahut II. Türk Tarih Kongresi’nde olduğu üzere Büyük Yaratıcı’nın yarattığı Büyük Eser karşısında hürmetle eğilip bilimsel argümanlarından vazgeçtiklerini görürsünüz. II. Türk Tarih Kongresi’ne sunduğu bildiri ile dikkatleri çeken bir isim vardır. İstanbul Üniversitesi İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün inkılabın umdelerini yeni kuşaklara öğretmekle yükümlü genç doçentlerinden Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlıların imparatorluk kurma teşebbüsünü, büyük Türk tarihinin bir devamı, Türk akınlarının hazırladığı geniş iskân ve kolonizasyon hareketlerinin son tezahürlerinden biri üzere telakki etmek zaruridir” kelamlarıyla yeni bir tarihçiliğin beşaretini vermektedir. Köprülü’nün 19. yüzyıl şarkiyatçılığının metin merkezli edebî geleneğine yaslanan, yerli ve yabancı ana kaynakları temel alan ve yardımcı disiplinler olarak başta edebiyat olmak üzere sosyoloji, dinler tarihi ve tasavvuf üzere farklı alanlara müracaat eden tarihçiliğini Barkan, farklı bir düzleme, arşivlere taşır ve bir bakıma Türk tarihçiliğine arşivlerin kapısını ortalar. Gerçekten bu bildirisinde de iki kaynağından birisi İstanbul Devlet Arşivi’dir. Cumhuriyet devrinin toprak problemlerine ağırlaşan, bunun için imparatorluktan kopan ülkelerdeki toprak rejimlerini inceleme gereksinimi duyan Barkan’ın nihayet geldiği nokta, Osmanlı toprak rejimini anlamadan Cumhuriyet periyodu toprak sıkıntılarının çözülemeyeceğidir. Arşivin kapısını aralayan Barkan, tarihçiliğimize toplumsal ve ekonomik tarihçiliği kazandırdı. O periyoda kadar pek üzerinde durulmamış, özgün ve çığır açıcı bahisler üzerine ağırlaşarak klasik tarih anlayışını, bir diğer tabirle hikâyeci tarih anlayışı yıktı. O, yalnız Annales Okulu’nu temsil etmekle kalmamış, Osmanlı iktisadının dünya iktisadı ortasındaki yerini bulmasında da önemli rol oynamıştır. Türkiye’de sosyo-ekonomik tarih araştırmalarının kurucusu unvanını lâyıkıyla hak etmiştir.
Prof. Dr. Yahya Kemal Taştan
BÜYÜK BİR HOCANIN YAPAN ROLÜ
Barkan’ın kendisinden daha sonraki tarihçiler jenerasyonu üstündeki tesirlerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Barkan’ı yalnız yapıtlarıyla değil; Halil Sahillioğlu, Cengiz Orhonlu, Yavuz Cezar, Murat Çizakça, Süreyya Faruki, Ahmet Tabakoğlu ve yakın vakitte yitirdiğimiz merhum Mehmet Genç üzere hayru’l-halef sayabileceğimiz talebelerini de göz önünde bulundurup kıymetlendirmek gerekir. Her biri alanında temayüz etmiş bu beşerler Barkan’a bir fazlaca şey borçludurlar. tıpkı vakitte Türk iktisat tarihçiliği, sosyo-ekonomik tarihçilik de bu okulun birinci temsilcileri vasıtasıyla gelişme imkânı buldu. Merhum Genç’in “Hac Yolunda Bir Karınca” isimli yazısı dahi hoca ve talebesi içindeki her türlü saygıyı hak eden münasebeti göstermesi bakımından pahalıdır. Burada yalnız Genç’i büyük yapan süreci değil, büyük bir hocanın yapan rollerini de görmeniz mümkündür. Üstte isimleri zikredilen ve Türk tarihçiliğinde değerli mevkilere sahip bu kişiselyetlere bir fazlaca şey borçlu olduğumuzu minnetle söz etmek isterim. Bu vesileyle Mehmet Genç Hocamızı bir sefer daha rahmetle anıyorum. Lâkin Barkan’ın tarihî-ampirik araştırmaları, belgeyi önceleyen ve olumlu tarih telakkilerine çok yabancı addettiği edebiyat, sosyoloji, antropoloji, ideoloji üzere disiplinleri bir bakıma öteleyen hali, bugün o geleneğin 2. ve 3. nesil “taşra temsilcileri” için problemli bir hâl almıştır. Bu bakımdan Sabri Ülgener ile gelişen anlamacı/yorumlayıcı tarih okulu, Barkan okulunun gölgesinde kalmış; taşra tarihçileri içinde fazla mâkes bulamamıştır. Evrak transliterasyonunu ve bilgileri sıralamayı tarihçilik sayan, fazla zahmet gerektirmeyen bu yaklaşım, uzun yıllardır farklı disiplinlere ve hepsinden kıymetlisi Ülgener’de temâyüz eden “zevk-i selim” ile ortalarına kalınca bir duvar çekerek, tarihçiliği kuru, yavan sayılar ve tablolar düzebir daha indirgemişlerdir. Bu, Barkan geleneğinin “taşra kurnazlığı” ile yanlış yorumlanmış bir biçimidir. Üstelik bunu son derce gülünç bir biçimde, Annales okulu mefâhiri ile söz edenlerin bu ekolün temsilcilerinden ne kadar haberdar oldukları da meçhuldür. Rahmet versin bu yanlış yorum, Barkan geleneğini temsil ettiğini tez edenler tarafınca bugün tartışılmakta ve tahlil yolları aranmaktadır. Bu bakımdan Ülgener okulunun da en az Barkan okulu kadar bir daha okunması ve kıymetlendirilmesi gerekmektedir.
Birinci cildin başında mufassal ve eleştirel bir giriş yazınız var. Bu alışılagelmiş bir biçim değil aslında. Nasıl reaksiyonlar aldığınızı merak ediyorum?
Aslında Türkiye’de pek başvurulmayan bir usul. halbuki öteki ülkelerde, ilgili olduğu alanda derin izler bırakmış ve artık kanonikleşmiş yapıtların daha sonraki neşirlerinde editörlük vazifesini ifa edenlerin girişte bu çeşit geniş ve eleştirel yazılar kaleme aldıklarına şahit oluyoruz. Bugün “yaygın etki” ve “özgün değer” ile tabir edilen bir fazlaca şeyi tartışmaya da imkân tanıyor bu prosedür. örneğin John Breuilly’nin Nations and Nationalism isimli Ernest Gellner’in yapıtına yazdığı eleştirel giriş kelam konusu eser kadar ehemmiyet kazanmıştır.
“Kolonizatör Türk Dervişleri» âdeta sihirli bir söze dönüşmüş durumda. Anadolu›nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması ile ilgili biroldukça tarih incelemesinde, tasavvur ve din araştırmalarında, hatta sosyolojik ve felsefî metinlerde de yer yer bu sihirli söze rastlamak mümkün. Fakat eleştirel ve mukayeseli tarih okumaları yapıyorsanız, incelediğiniz metne kuşku ile yaklaşmanız gerekir. Türk tarih yazımında ve milliyetçi panteonda önemli bir yer işgal eden bu makaleyi ona yüklenen tüm aşkın bedellerden sıyrılarak okumak, bu bakımdan değerlidir.
Bu açıdan bakıldığında Barkan, 1960 yılında Yeni Ufuklar mecmuasında kaleme aldığı “Toprak Islahatları ve İç Kolonizasyon Meselesi” başlıklı makalesinde “Orta Çağ’da Orta ve Doğu Avrupa memleketlerinin kolonizasyonu ve Hıristiyanlığın yayılması işinde kimi dinî tarikatlerin ve manastırların oynadığı role benzeri bir vazife”nin köy enstitüleri ruh ve tipinde kurulacak yeni kurumlar yardımıyla yürütülebileceğinden bahsetmektedir. Bu tabir, bir modelin varlığı konusunda üstü kapalı da olsa bir ipucu vermektedir. Barkan’ın nüfus ve iskân ile ilgili makaleleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde, onun Henri Pirenne’in Sisteryen keşişlerinden etkilenmiş olduğu anlaşılır. Barkan, zati tarihçiliğinde derin izler bırakan Pirenne’in modelini izleyerek bir “kolonizatör Türk dervişleri» modeli geliştirmiş ve Anadolu üzerinde hak tezlerinin olduğu bir devirde savunmacı refleksle Fuat Köprülü ile tıpkı mevzide saf tutmuştur. Kolonizatör Türk Dervişleri, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması sürecini destekleyen, H. A. Gibbons’un Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu ve menşei argümanlarına farklı bir zaviyeden lakin Köprülü’yü tamamlar nitelikte karşılıklar veren bir makaledir aslında. Ancak bu argüman ve ispat uğraşı, birtakım metodolojik sıkıntıları da ihtiva etmektedir. Barkan, “kadir-i küll devlet” mefhumunu tüm vakit içinderın ve süreçlerin üzerinde tutarak bir muammaya sebep olmuştur. Kuruluş periyodunun dinamiklerini, imparatorluk bölümünün evrak ve datalarıyla izahı, sürgün ve göçleri bir ülkü etrafında örüp toplumsal ve siyasal gelişmeleri görmezden gelişi manidardır. örneğin 16. yüzyıl sürgünlerini bilgi olarak kullanırken toplumsal ve iktisadî gelişmelerden, Ululuğu isyanlarından bir defa bile bahsetmez. olağan olarak bunlar “aşkın devlet”in varlığından bahseden biri için ârız hâllerdir. Lakin bugün tarihçilikte gelinen nokta bu konuları daha yeterli anlamamızı sağlamaktadır.
Reaksiyonlara gelince, daha kitabın hazırlığı kademesinde haberini aldığım ve hiç bir bilimsel tavırla yakıştıramadığım bir hadise yaşandı. Merhum Barkan’ın talebelerinden birinin, kitabın Ötüken Neşriyat tarafınca hazırlandığını duyar duymaz yayınevini arayarak “tıpkıbasım yapmazsanız vatana ihanet etmiş olursunuz” diye ihtarda bulunmuş. Bunu işitince artık neyi yapmam ve neyi yapmamam gerektiği konusu, zihnimde açıkça canlanmıştı. Tıpkıbasım yapmamakla vatana ihaneti tıpkı kefeye koyanların, 2000’li yılların başında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin bodrum katında çürüyen ve heba edilen İktisat Fakültesi Mecmuası’nın ve Barkan’ın tıpkıbasım yayınlarının hesabını nasıl vereceklerini doğrusu merak ediyorum. Ama, bu ikazın beni önemli manada kamçıladığını ve sorumluluğumun ne büyük olduğunu idrak etmeme vesile olduğunu itiraf etmeliyim. Bu açıdan onlara müteşekkirim.
Eser yayımlandıktan daha sonra her taraftan sitayişkâr karşılıklar aldım. Değerlendirmelerimi ve tenkitlerimi okuyanlar, Türk tarihçiliğinin temelinden başlayarak bugüne kadar gelen bir ekolün olumlu ve olumsuzyönlerine yönelttiğim ve esasen bu ekol ortasında de önemli biçimde eleştirilenkonularıyeni bir açılım olarak gördüler. Ben o kadar argümanlı değilim. aslına bakarsan Halil Berktay, Oktay Özel üzere ehil isimler tarafınca tartışılan bu problemler, Barkan ekolüne mensup “devletlü milliyetçiler” tarafınca da yakın vakitte eleştirilmeye başlanmıştı. Benim yaptığım fakat ufak bir katkı sayılabilir aslında.
BÜTÜNÜN TAMAMLAYACI KESİMİ
Barkan’ın makalelerini bir daha neşre hazırlarken nasıl bir yol takip ettiniz?
İstilâ Evrelerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Nüfus ve İskân Sıkıntılarına Dair Toplu Çalışmalar, Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan, Haz. Yahya Kemal Taştan, Ötüken Neşriyat, 2021, 580 sayfa
Barkan, Türk tarihçiliğinde önemli bir mevkiye sahip bulunmasına ve özellikle Türk iktisat tarihçiliğini şekillendirmesine karşın bugün için yapıtlarına ulaşmak çok güç gözükmektedir. Merhumun ehemmiyeti ve bedeli konusunda çabucak herkes hem fikir bulunmasına, tarihçiliğimize taraf veren değerli isimlerden biri olduğu ittifakla kabul edilmesine karşılık kitapları kurumların ve kütüphanelerin tozlu raflarında âdeta unutulmaya terk edilmiş durumdadır. Keza makaleleri için de tıpkı şeyi söylemek mümkündür. 2000’li yılların başında Prof. Dr. Hüseyin Özdeğer, merhum Barkan’ın makalelerini ve özetlemek gerekirse “Kanunlar” diye bilinen yapıtını 3 cilt hâlinde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları içinde «tıpkıbasım» olarak yayımlamış ise de sahanın uzmanları haricinde bu yayınların geniş okuyucu kitlesine ulaştığını argüman etmek mümkün değildir. çabucak sonrasında 2013 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları içinde Coşkun Çakır’ın hazırlamış olduğu Kolonizatör Türk Dervişleri neşredildi. Lakin bu da geniş okuyucu kitlesi ile buluşamadı. Ötüken Neşriyat’a epey uzun bir müddetdir, Barkan’ın yapıtlarını neşretmenin gereğinden ve ehemmiyetinden bahsedip duruyordum. Sonunda yurt haricinde olduğum bir gün Ötüken Neşriyat’ın değerli editörü Göktürk Ömer Çakır arayarak muştuyu verdi. Barkan’ın varislerine ulaşıp yapıtlarını neşretmeyi planladıklarını ve varislerin de şimdilik “İstilâ Dönemlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri”nin yayımlanmasını uygun bulduklarını ve beğendikleri takdirde öbür yapıtlarının de neşrine imkân tanıyacaklarını, bu kadar ısrarım karşısında benim hazırlamamın yerinde olacağını söylemiş olduğinde sevincimi anlatamam. Lakin ben bu teklifi yaptığımda, yalnız Kolonizatör Türk Dervişleri’ni düşünmemiş, mevzunun tam mânâsıyla anlaşılması için nüfus ve iskân ile ilgili bütün çalışmalarının bir ortaya getirilmesini planlamıştır. Kelam konusu makale o bütünün lakin tamamlayıcı bir kesimi idi. Yoksa, girişteki değerlendirmem düşünüldüğünde problem sâkil ve sâkit kalıyordu. Sağolsunlar, merhum Barkan’ın evladı Özdal Barkan Beyefendi bu tasamı olgunlukla karşıladılar.
Külliyatın bu birinci cildinden daha sonra, sıradaki ciltler nasıl bir programla yayınlanacak?
Gönül ister ki merhum Barkan’ın bütün yapıtlarını, bir husus bütünlüğü ortasında yayınlayabilelim. Lakin bunun için evvela Barkan’ın maddî mirasının, yani evlatlarının da haklarını ve değerlerini takdir etmek gerekiyor. Barkan’ın bugün Ötüken Neşriyat yardımıyla okuyucuyla buluşan Kolonizatör Türk Dervişleri isimli makalesi, bir yayınevinin gayriahlâkî, kanunsuz ve bilimsel hiç bir kıymeti olmayan neşriyle yıllar yılı piyasada karşılık buldu. Hem eksik tıpkı vakitte makûs bir baskı bulunmasına, hak sahiplerinin haklarını gasp etmesine karşın bu gayriciddi baskı, bugün sahaflarda ederinden çok bir fiyatla hâlâ satılabilmektedir. ötürüsıyla Barkan merhumun eserlerindilk evvel, bir hakkı müdafaanın gereğinden bahsetmek insanî, ahlâki ve bilimsel bir vecibedir. Ötüken Neşriyat, bugün merhumun hem maddî birebir vakitte bilimsel mirasına sahip çıkmanın haklı gururunu yaşıyor. olağan olarak bu şuurla hareket edildiğinde, Barkan’ın varislerinin maddî ve manevî hakları korunduğunda öbür yapıtların hazırlanması da mümkün olacaktır. Barkan’ın bir mevzu etrafında ağırlaşan çalışmalarından başlayarak akabinde hacimli yapıtlarını de yayınlamayı Ötüken Neşriyat, bir ulusal vecibe olarak peşinen kabullenmiş ve Neşriyat idaresi bu mevzuda üzerine düşeni yapacağına teminat vermiştir. Bu minvalde, şayet varisleri de uygun görürlerse evvela Türk hukuk tarihi ile ilgili çalışmalarını bir ortaya getirmek niyetindeyiz. Üçüncü adım ise toprak sıkıntısı ile ilgili makalelerinin bir daha kıymetlendirilmesi olacaktır.