JoKeR
Active member
Nükleer bomba (atom bombası) askeri emelle birinci ve şimdilik son kere, 1945 yılında Japonya’da Hiroşima ve Nagazaki kentlerine ABD tarafınca atılmıştı. Saniyelerle ölçülebilecek bir vakit dilimi içerisinde Hiroşimayı yok eden tek bir bombanın bilançosu yaklaşık 80 bin meyyit ve 100 bin yaralı olarak tespit edildi.
Nükleer bomba nedir? Japonya’da yaşama tesiri nasıl oldu?
Japon kayıtlarına göre iki kentteki patlamalar sırasında ve daha sonrasındaki birinci 5 ay ortasında toplam 220 bin kişi ömrünü kaybetti. Bu kentler ve yakın etrafında yaşayan yaklaşık 280 bin kişi ise, patlamalardan daha sonra ışınıma maruz kalmakla birlikte yaşamaya devam etti.
35 yıl takip edilen bu nüfus ortasında evvela çocuklarda erken olarak gelişen ışınıma bağlı lösemi/lenfoma ve tiroid bezi kanserleri, yetişkinlerde ise daha geç gelişen akciğer, mide, pankreas, kalın barsak, göğüs, kemik, beyin, ürolojik ve jinekolojik kanserler üzere organ kanserlerine bağlı ölümlerle bir arada, atom bombası ile ilişkilendirilen kayıp sayısı artmıştır.
Birinci patlama ile bir arada, bir anda açığa çıkan devasa gücün genleştirdiği yüksek ısıdaki havanın yarattığı basınç, önündeki havayı iterek merkezden etrafa gerçek saatte 750 km süratle ilerleyen yakıcı bir hava akımına/rüzgâra niye oldu. Bu hava basıncı bombanın düştüğü yerden 3 km kadar uzaklıkta olan bütün binaları ve köprüleri yerle bir etti ve bu alandaki bütün canlı varlıklar öldü, etraftaki her yükselti dümdüz oldu.
Ani gelişen bu olaylar daha sonrasındaki kalıcı tesir ise, patlamadan birkaç dakika daha sonra başlayan bir yağmurla gerçekleşti. Bu yağmurun sebebi, patlamanın merkezinde açığa çıkan basınç ve ısı ile yükselen havanın oluşturduğu vakum ve yerden kaldırdığı tozu da bir arada sürükleyerek 1000-1500 m yükseklikte oluşturduğu mantar bulutu.
Bu bulutun ortasındaki su buharı, bulutun yükselmesi ile süratle azalan ısı ve daha üstte (2-3 km) karşılaşılan hava kütlelerinin sıfır derecenin altında olması niçiniyle, ağırlaşıp su damlacıklarına dönüştü. Havadaki toz ve su buharı ile bir arada yükselen atom bombasından yayılan gaz ve toz halindeki radyoaktif partiküller de, oluşan yağmur damlacıkları ortasında daha geniş bir etrafta yeniden yere indi.
Çernobil nükleer santral kazasında yükselen emsal radyoaktif yağmur bulutlarının rüzgarlarla on, yüz hatta kimi yerde bin km öteye taşındığını biliyoruz. Çenobildilk evvel kuzeye yönelen radyoaktif bulutların, 3 gün daha sonra İsveç’teki ışınım dedektörleri tarafınca fark edilmesi, gizlenmek istenen bu kazanın açığa çıkmasını sağlamıştı.
Takip eden günlerde tüm Avrupa ülkelerine yayılan bu bulutlar kazadan 1 hafta daha sonra Türkiye’ye de ulaşmış ve yağmurla birlikte düşük dozda da olsa Karadeniz kıyıları ve Trakya bölgesinde radyoaktif serpintiye niye olmuştu.
Çernobil’de eriyen reaktördeki radyoaktif uranyum uzun yıllar ışınım yaymaya devam edecektir. Hala 50 km etrafına giriş-çıkış denetimlidir ve topraktaki ışınım düzeyi hala yüksek. Radyoaktif unsurların yeraltı sularına ve havaya karışmaması için eriyen uranyumun beton çadır içine alınması üzere tedbirlere muhtaçlık duyulmuştur.
Kuzeyimizde bulunan Ukrayna’da yaşanabilecek mümkün patlama daha sonrası Türkiye’ye tesiri ne olur?
Savaş niçiniyle Ukrayna’da yaşanabilecek nükleer reaktörlerdeki misal kazalar yahut atom bombası patlaması, rüzgarla Türkiye’ye taşınabilecek bir radyoaktif serpintiye yeniden niye olabilir.
Bu üzere durumlarda etkilenecek bölgeler, detektörlerle (en yeterlisi yağmur yeryüzüne inmedilk evvel havada, yapılamıyorsa yağmur yağan yerlerde) ölçüm yapılarak tespit edilmelidir. Ölçümlerin düzeyi düşmeden halka sokağa çıkmamaları, hayvanlarını otlamaya/dolaşmaya çıkarmamaları ve yağmurla ıslanan cisim ve mamullerden/ürünlerden uzak durmaları, açıktaki suları içmemeleri tavsiye edilir. Şayet yağmurda kalınmışsa çabucak duşa girilmeli ve ıslanan giysiler, ya gömülmeli ya da yıkanıp 2-3 ay kadar kimsenin kullanmadığı bir odada/depoda saklanmalıdır.
Yağmurla ıslanan otlarla beslenen hayvanlar kısa mühlet ortasında yenmemeli, sütleri içilmemeli, sütler peynir gibisi süt mamüllerine dönüştürülerek 3-4 ay daha sonra mümkünse dedektörle ışınım ölçümü yapıldıktan daha sonra tüketilmelidir. Topraktaki radyoaktif elementleri köklerinden yaprak ve meyvelerine taşıyan çay, fındık vb eserler ya imha edilmeli ya da ölçülen aktivite kabul edilebilir düzeye kanıya kadar korunaklı depolarda bekletilmelidir.
Bilhassa gebeler, anne karnındaki bebekler ve küçük çocuklar ışınıma daha hassas olduklarından bu üzere durumlarda korunmalı, yiyecek ve içecekleri denetim edilmelidir. Kaza yahut patlamadan daha sonra açığa çıkan radyoaktif iyod teneffüs ve sindirim yoluyla bedene girerek kana karışmakta ve tiroid bezinde toplanmaktadır.
Tiroid bezinde maruz kalınan bu ışınımun 5-20 yıl ortasında tiroid bezi kanserine yol açabilmesinden dolayı bir tedbir olarak 18 yaşına kadar olan bireylerde, maruziyetten hemilk evvel, şayet bu mümkün olmamışsa maruziyetten daha sonrasında potasyum iyodür tabletleri kullanılır. Bunun haricinde ağızdan ışınımdan korunmak için alınacak bir ilaç, besin takviyesi yahut rastgele bir besin yoktur.
Nükleer bombaların sıhhate etkisinin boyutları nelerdir? Genetik bozukluğa sebep olur mu?
Evet. Atom bombasından, nükleer santral/reaktör kazalarından ve yoksullaştırılmış uranyum-238’in betonu delebilmesi için mermi çekirdeğine konulduğu “kirli” bombalardan (diğerlerinden daha düşük dozlarda da olsa) etrafa yayılan ışınıma maruz kalanlarda; ayrıyeten tıpta teşhis ve tedavi emeliyle “iyonizan ışınım” uygulanan hastaların takiplerinde görülen erken ve geç tesirler yanında, uzun vadede farkedilen “genetik etkiler” de kelam konusudur.
Bu üzere geç tesirler hücrelerin ölmesine yol açmayan, lakin hücrenin ve bu hücrelerin oluşturduğu organın vakit içinde işlevlerini yitirmesi ile sonuçlanan tesirlerdir. Yüksek doza maruz kalmadıkları için yaşamaya devam eden bu üzere hücrelerde görülen birinci tesir, bölünerek çoğalmanın durmasıdır.
Bunun kararı olarak belirli bir süre sonunda kendi olağan ömür müddetlerini tamamlayan olgun hücrelerin yerine yenileri yapılamaz ve dokudaki işlevler giderek geriler. Bu tesire yol açmayacak seviyede düşük dozlara maruz kalınlarda rastgele bir bulgu/şikayet/semptom oluşmayacağı için genetik hasar bilinmeyen kalabilir, fakat bir daha de mevcuttur.
“İyonizan ışınımun” hücre çekirdeğinde epeyce düşük dozlarda dahi oluşturduğu “DNA” zincir kırıkları (kromozomlardaki hasarlar/mütasyonlar) genetik bozukluk olarak isimlendirilir ve bölünerek çoğalmaya devam eden hücrelerde gelişebilecek kanserlerden sorumludur.
Anne karnındaki bebeklere tesiri ne kadar olur?
Bayan ve erkek yumurtalıkları ışınıma hayli hassastır. Over ve testis germ hücreleri/yumurta ve spermleri oluşturan kök hücreler, düşük dozlarda bölünerek çoğalmayı durdurduklarından ve bayanda taslak hücrenin yumurtaya dönüşmesi için gereken cinsiyet hormon üretiminin durması niçiniyle, kısırlık meydana gelir. ışınıma maruz kaldıktan daha sonra olgunlaşabilecek yumurtalar ise, sperm tarafınca döllendikten daha sonra fazlaca az bir olasılıkla da olsa anne karnında emriyo ve fetüs oluşturabilir.
Lakin döllenmedilk evvel aldığı ışınım niçiniyle DNA’sında taşıdığı ve bölünerek oluşturduğu her hücresine aktardığı mütasyonlar niçiniyle, düşüklere ve meyyit doğumlara niye olur. Canlı doğum gerçekleşirse bebeğin tüm hücrelerindeki DNA’larda bu mütasyonları tespit etmek mümkündür.
Hiroşima ve Nagazaki’de atılan atom bombalarından daha sonra sağkalan insanların çocuklarında (yani ne anne karnında, ne de ondan sonrasında ışınıma maruz kalmamış çocuklarda), 17 yıl takip daha sonrasında yapılan istatistiklerde ebevynlerin yumurtalıklarının maruz kaldıkları ışınım dozlarının düzeyine nazaran (ebeveynin yumurta ya da sperminde oluşan genetik mütasyonlar ile orantılı olarak) olağan popülasyonda görülenden çok daha yüksek oranda “genç yaşta ölüm” tespit edilmiştir.
Laboratuvarda hücre kültürlerinde ışınlanan hücrelerde, ışınlanan deney hayvanlarından alınan organlardaki hücrelerde ve kaza ile ışınıma maruz kalan bireylerden alınan kan hücrelerinde yapılan mikroskopik tetkikler, DNA’da oluşan bu üzere kromozom anomalilerini açıkça göstermektedir. Anne karnında ışınıma maruz kalan bebeklerde organ anomalisi (el-kol kısalığı, küçük kafatası vb) ile doğan bebekler bilinmektedir. Ayrıyeten bebeklerdeki doğumsal bu üzere gen mütasyonlarının, DNA’da bulundukları yere bağlı olarak retinoblastoma, polidaktili, Huntington koresi, kistik fibrozis, hemofili, Down sendromu, zeka geriliği üzere hastalıkların sıklığında artışa yol açtıkları da tespit edilmiştir.
Hiroşima’daki patlama daha sonrası sağkalan şahısların ilerleyen vakitte sahip oldukları birfazlaca bebek, (ebeveynin üreme hücreleri ve gebe ise anne karnındaki fetüs ışınımdan etkilendiği için) organ anomalileri ve genetik bozukluklar taşıyarak doğmuştur. Ayrıyeten patlama daha sonrası sağ kalanlar üzerinde yapılan uzun vadeli takiplerde kanser sıklığı, olağan popülasyona nazaran daha yüksek bulunmuştur.
Ukrayna’da nükleer patlama yaşanırsa salgın hastalıkların yayılma riski artar mı?
Covid-19 pandemisi sürerken atılacak bir atom bombası yahut meydana gelen nükleer bir kazada, ışınımun kemik iliğini baskılaması sonucunda bağışıklığı azalacak kazazedeler içinde birinci 3 ay ortasında, covid-19 enfeksiyonuna bağlı vefatlar artacaktır.
Patlama anındaki ölümlerin sayısı ve ışınıma bağlı gelişecek -enfeksiyon haricindeki öteki sendromlar ve covid-19 haricinde gelişen öteki enfeksiyonlara bağlı- vefatlar göz önüne alındığında, covid-19’a bağlı vefatlarında görülecek artış kıymetsiz kalacaktır.
Bu niçinle “daha evvel görülmeyen” salgın hastalıklar ortaya çıkacak, sonu gelmeyen salgınlar olacak yahut mevcut bir salgın var ise “bombadan/kazadan daha fazla salgın hastalıklardan ölünecek” üzere sözler aldatıcıdır ve “enfeksiyon hastalıklarından vefatlar artacaktır” sözü daha gerçek olacaktır. Bilinmektedir ki “iyonizan ışınıma” maruz kalıp yaşamaya devam edenlerde, kemik iliği baskılanması 3. ayın sonunda ortadan kalkmakta (ötürüsı ile bağışıklık olağana dönmekte) ve kaza/patlama daha sonrasındaki birinci 3 ayda görülen “ışınım sendromlarından” vefatlar süratle azalmaktadır.
Fakat bunun daha sonrasında toplumsal ve ekonomik yıkımın getirdiği açlık, enfeksiyon hastalıklarındaki artış ve hastane/sağlık/elektrik/sağlıklı su/yiyecek tedariki üzere hizmetlerin verilememesi üzere niçinlerle, dolaylı kayıpların artması kelam konusudur.
Olağan ki salgın hastalıkların gelişme ihtimali de, alt yapının ortadan kalkması ile artmaktadır. Fakat bugüne kadar meydana gelen atom bombası yahut nükleer reaktör kazaları daha sonrasında ışınıma maruz kaldıkları biçimde hayatta kalan popülasyonda yeni gelişen bir salgın hastalık (ör: en beklenen salgın kolera) rapor edilmemiştir.
Lakin birinci 3 ayda bağışıklığın baskılanmasının yanında sıhhat (ör: covid-19 aşılaması) hizmetlerinin aksaması, enfeksiyon hastalıklarından (ve olağan ki mevcut pandemiden) vefatları kıymetli ölçüde arttıracaktır. Bu üzere durumlarda çocuklardaki aşı programına devam edilmesi, ileride görülebilecek salgın çocuk hastalıklarından korunma açısından epeyce kıymetlidir.
Son olarak söylemeliyim ki 35 yıldır hem çocuklarda birebir vakitte yetişkinlerde kanser tedavisinde radyoterapi (ışınım tedavisi) uyguladım. Kanserlerin %5’inden azı ışınıma bağlı olarak oluşmaktadır en değerli etkenler sigara, yeme alışkanlığı, fazla kilo ve hareketsiz ömür.
“İyonizan ışınım” yüzyılı aşkın bir müddetdir kanser hücrelerinin yok edilmesi maksadıyla tedavide kullanılmaktadır. Günümüzde cerrahi, medikal onkoloji ve ışınım onkolojisi formları birfazlaca kanserde birlikte uygulanmaktadır. Teşhis hedefi ile uygulanan düşük dozlardaki ışınım ise (ör: BT, mamografi, anjiografi) hastalıkların erken teşhisinde değerli rol oynamakta ve hayat kurtarmaktadır. Teşhis ve tedavide kazanılan yarar, göze alınan risklerden misliyle fazladır.
Değerli not: Bu yazıda “ışınım” kavramının geçtiği her yerde, atomu iyonlaştırıcı özelliğe sahip “iyonizan ışınımlar” kasıt edilmişdir (ör: X ve gamma ışınları, parçacık ışınımları). Bunun haricinde kalan daha düşük güçteki elektro-manyetik ışınımların (ışık, kızıl ve mor ötesi ışınlar, mikrodalga ve radyo dalgaları) iyonizan tesirleri yoktur.
Nükleer bomba nedir? Japonya’da yaşama tesiri nasıl oldu?
Japon kayıtlarına göre iki kentteki patlamalar sırasında ve daha sonrasındaki birinci 5 ay ortasında toplam 220 bin kişi ömrünü kaybetti. Bu kentler ve yakın etrafında yaşayan yaklaşık 280 bin kişi ise, patlamalardan daha sonra ışınıma maruz kalmakla birlikte yaşamaya devam etti.
35 yıl takip edilen bu nüfus ortasında evvela çocuklarda erken olarak gelişen ışınıma bağlı lösemi/lenfoma ve tiroid bezi kanserleri, yetişkinlerde ise daha geç gelişen akciğer, mide, pankreas, kalın barsak, göğüs, kemik, beyin, ürolojik ve jinekolojik kanserler üzere organ kanserlerine bağlı ölümlerle bir arada, atom bombası ile ilişkilendirilen kayıp sayısı artmıştır.
Birinci patlama ile bir arada, bir anda açığa çıkan devasa gücün genleştirdiği yüksek ısıdaki havanın yarattığı basınç, önündeki havayı iterek merkezden etrafa gerçek saatte 750 km süratle ilerleyen yakıcı bir hava akımına/rüzgâra niye oldu. Bu hava basıncı bombanın düştüğü yerden 3 km kadar uzaklıkta olan bütün binaları ve köprüleri yerle bir etti ve bu alandaki bütün canlı varlıklar öldü, etraftaki her yükselti dümdüz oldu.
Ani gelişen bu olaylar daha sonrasındaki kalıcı tesir ise, patlamadan birkaç dakika daha sonra başlayan bir yağmurla gerçekleşti. Bu yağmurun sebebi, patlamanın merkezinde açığa çıkan basınç ve ısı ile yükselen havanın oluşturduğu vakum ve yerden kaldırdığı tozu da bir arada sürükleyerek 1000-1500 m yükseklikte oluşturduğu mantar bulutu.
Bu bulutun ortasındaki su buharı, bulutun yükselmesi ile süratle azalan ısı ve daha üstte (2-3 km) karşılaşılan hava kütlelerinin sıfır derecenin altında olması niçiniyle, ağırlaşıp su damlacıklarına dönüştü. Havadaki toz ve su buharı ile bir arada yükselen atom bombasından yayılan gaz ve toz halindeki radyoaktif partiküller de, oluşan yağmur damlacıkları ortasında daha geniş bir etrafta yeniden yere indi.
Çernobil nükleer santral kazasında yükselen emsal radyoaktif yağmur bulutlarının rüzgarlarla on, yüz hatta kimi yerde bin km öteye taşındığını biliyoruz. Çenobildilk evvel kuzeye yönelen radyoaktif bulutların, 3 gün daha sonra İsveç’teki ışınım dedektörleri tarafınca fark edilmesi, gizlenmek istenen bu kazanın açığa çıkmasını sağlamıştı.
Takip eden günlerde tüm Avrupa ülkelerine yayılan bu bulutlar kazadan 1 hafta daha sonra Türkiye’ye de ulaşmış ve yağmurla birlikte düşük dozda da olsa Karadeniz kıyıları ve Trakya bölgesinde radyoaktif serpintiye niye olmuştu.
Çernobil’de eriyen reaktördeki radyoaktif uranyum uzun yıllar ışınım yaymaya devam edecektir. Hala 50 km etrafına giriş-çıkış denetimlidir ve topraktaki ışınım düzeyi hala yüksek. Radyoaktif unsurların yeraltı sularına ve havaya karışmaması için eriyen uranyumun beton çadır içine alınması üzere tedbirlere muhtaçlık duyulmuştur.
Kuzeyimizde bulunan Ukrayna’da yaşanabilecek mümkün patlama daha sonrası Türkiye’ye tesiri ne olur?
Savaş niçiniyle Ukrayna’da yaşanabilecek nükleer reaktörlerdeki misal kazalar yahut atom bombası patlaması, rüzgarla Türkiye’ye taşınabilecek bir radyoaktif serpintiye yeniden niye olabilir.
Bu üzere durumlarda etkilenecek bölgeler, detektörlerle (en yeterlisi yağmur yeryüzüne inmedilk evvel havada, yapılamıyorsa yağmur yağan yerlerde) ölçüm yapılarak tespit edilmelidir. Ölçümlerin düzeyi düşmeden halka sokağa çıkmamaları, hayvanlarını otlamaya/dolaşmaya çıkarmamaları ve yağmurla ıslanan cisim ve mamullerden/ürünlerden uzak durmaları, açıktaki suları içmemeleri tavsiye edilir. Şayet yağmurda kalınmışsa çabucak duşa girilmeli ve ıslanan giysiler, ya gömülmeli ya da yıkanıp 2-3 ay kadar kimsenin kullanmadığı bir odada/depoda saklanmalıdır.
Yağmurla ıslanan otlarla beslenen hayvanlar kısa mühlet ortasında yenmemeli, sütleri içilmemeli, sütler peynir gibisi süt mamüllerine dönüştürülerek 3-4 ay daha sonra mümkünse dedektörle ışınım ölçümü yapıldıktan daha sonra tüketilmelidir. Topraktaki radyoaktif elementleri köklerinden yaprak ve meyvelerine taşıyan çay, fındık vb eserler ya imha edilmeli ya da ölçülen aktivite kabul edilebilir düzeye kanıya kadar korunaklı depolarda bekletilmelidir.
Bilhassa gebeler, anne karnındaki bebekler ve küçük çocuklar ışınıma daha hassas olduklarından bu üzere durumlarda korunmalı, yiyecek ve içecekleri denetim edilmelidir. Kaza yahut patlamadan daha sonra açığa çıkan radyoaktif iyod teneffüs ve sindirim yoluyla bedene girerek kana karışmakta ve tiroid bezinde toplanmaktadır.
Tiroid bezinde maruz kalınan bu ışınımun 5-20 yıl ortasında tiroid bezi kanserine yol açabilmesinden dolayı bir tedbir olarak 18 yaşına kadar olan bireylerde, maruziyetten hemilk evvel, şayet bu mümkün olmamışsa maruziyetten daha sonrasında potasyum iyodür tabletleri kullanılır. Bunun haricinde ağızdan ışınımdan korunmak için alınacak bir ilaç, besin takviyesi yahut rastgele bir besin yoktur.
Nükleer bombaların sıhhate etkisinin boyutları nelerdir? Genetik bozukluğa sebep olur mu?
Evet. Atom bombasından, nükleer santral/reaktör kazalarından ve yoksullaştırılmış uranyum-238’in betonu delebilmesi için mermi çekirdeğine konulduğu “kirli” bombalardan (diğerlerinden daha düşük dozlarda da olsa) etrafa yayılan ışınıma maruz kalanlarda; ayrıyeten tıpta teşhis ve tedavi emeliyle “iyonizan ışınım” uygulanan hastaların takiplerinde görülen erken ve geç tesirler yanında, uzun vadede farkedilen “genetik etkiler” de kelam konusudur.
Bu üzere geç tesirler hücrelerin ölmesine yol açmayan, lakin hücrenin ve bu hücrelerin oluşturduğu organın vakit içinde işlevlerini yitirmesi ile sonuçlanan tesirlerdir. Yüksek doza maruz kalmadıkları için yaşamaya devam eden bu üzere hücrelerde görülen birinci tesir, bölünerek çoğalmanın durmasıdır.
Bunun kararı olarak belirli bir süre sonunda kendi olağan ömür müddetlerini tamamlayan olgun hücrelerin yerine yenileri yapılamaz ve dokudaki işlevler giderek geriler. Bu tesire yol açmayacak seviyede düşük dozlara maruz kalınlarda rastgele bir bulgu/şikayet/semptom oluşmayacağı için genetik hasar bilinmeyen kalabilir, fakat bir daha de mevcuttur.
“İyonizan ışınımun” hücre çekirdeğinde epeyce düşük dozlarda dahi oluşturduğu “DNA” zincir kırıkları (kromozomlardaki hasarlar/mütasyonlar) genetik bozukluk olarak isimlendirilir ve bölünerek çoğalmaya devam eden hücrelerde gelişebilecek kanserlerden sorumludur.
Anne karnındaki bebeklere tesiri ne kadar olur?
Bayan ve erkek yumurtalıkları ışınıma hayli hassastır. Over ve testis germ hücreleri/yumurta ve spermleri oluşturan kök hücreler, düşük dozlarda bölünerek çoğalmayı durdurduklarından ve bayanda taslak hücrenin yumurtaya dönüşmesi için gereken cinsiyet hormon üretiminin durması niçiniyle, kısırlık meydana gelir. ışınıma maruz kaldıktan daha sonra olgunlaşabilecek yumurtalar ise, sperm tarafınca döllendikten daha sonra fazlaca az bir olasılıkla da olsa anne karnında emriyo ve fetüs oluşturabilir.
Lakin döllenmedilk evvel aldığı ışınım niçiniyle DNA’sında taşıdığı ve bölünerek oluşturduğu her hücresine aktardığı mütasyonlar niçiniyle, düşüklere ve meyyit doğumlara niye olur. Canlı doğum gerçekleşirse bebeğin tüm hücrelerindeki DNA’larda bu mütasyonları tespit etmek mümkündür.
Hiroşima ve Nagazaki’de atılan atom bombalarından daha sonra sağkalan insanların çocuklarında (yani ne anne karnında, ne de ondan sonrasında ışınıma maruz kalmamış çocuklarda), 17 yıl takip daha sonrasında yapılan istatistiklerde ebevynlerin yumurtalıklarının maruz kaldıkları ışınım dozlarının düzeyine nazaran (ebeveynin yumurta ya da sperminde oluşan genetik mütasyonlar ile orantılı olarak) olağan popülasyonda görülenden çok daha yüksek oranda “genç yaşta ölüm” tespit edilmiştir.
Laboratuvarda hücre kültürlerinde ışınlanan hücrelerde, ışınlanan deney hayvanlarından alınan organlardaki hücrelerde ve kaza ile ışınıma maruz kalan bireylerden alınan kan hücrelerinde yapılan mikroskopik tetkikler, DNA’da oluşan bu üzere kromozom anomalilerini açıkça göstermektedir. Anne karnında ışınıma maruz kalan bebeklerde organ anomalisi (el-kol kısalığı, küçük kafatası vb) ile doğan bebekler bilinmektedir. Ayrıyeten bebeklerdeki doğumsal bu üzere gen mütasyonlarının, DNA’da bulundukları yere bağlı olarak retinoblastoma, polidaktili, Huntington koresi, kistik fibrozis, hemofili, Down sendromu, zeka geriliği üzere hastalıkların sıklığında artışa yol açtıkları da tespit edilmiştir.
Hiroşima’daki patlama daha sonrası sağkalan şahısların ilerleyen vakitte sahip oldukları birfazlaca bebek, (ebeveynin üreme hücreleri ve gebe ise anne karnındaki fetüs ışınımdan etkilendiği için) organ anomalileri ve genetik bozukluklar taşıyarak doğmuştur. Ayrıyeten patlama daha sonrası sağ kalanlar üzerinde yapılan uzun vadeli takiplerde kanser sıklığı, olağan popülasyona nazaran daha yüksek bulunmuştur.
Ukrayna’da nükleer patlama yaşanırsa salgın hastalıkların yayılma riski artar mı?
Covid-19 pandemisi sürerken atılacak bir atom bombası yahut meydana gelen nükleer bir kazada, ışınımun kemik iliğini baskılaması sonucunda bağışıklığı azalacak kazazedeler içinde birinci 3 ay ortasında, covid-19 enfeksiyonuna bağlı vefatlar artacaktır.
Patlama anındaki ölümlerin sayısı ve ışınıma bağlı gelişecek -enfeksiyon haricindeki öteki sendromlar ve covid-19 haricinde gelişen öteki enfeksiyonlara bağlı- vefatlar göz önüne alındığında, covid-19’a bağlı vefatlarında görülecek artış kıymetsiz kalacaktır.
Bu niçinle “daha evvel görülmeyen” salgın hastalıklar ortaya çıkacak, sonu gelmeyen salgınlar olacak yahut mevcut bir salgın var ise “bombadan/kazadan daha fazla salgın hastalıklardan ölünecek” üzere sözler aldatıcıdır ve “enfeksiyon hastalıklarından vefatlar artacaktır” sözü daha gerçek olacaktır. Bilinmektedir ki “iyonizan ışınıma” maruz kalıp yaşamaya devam edenlerde, kemik iliği baskılanması 3. ayın sonunda ortadan kalkmakta (ötürüsı ile bağışıklık olağana dönmekte) ve kaza/patlama daha sonrasındaki birinci 3 ayda görülen “ışınım sendromlarından” vefatlar süratle azalmaktadır.
Fakat bunun daha sonrasında toplumsal ve ekonomik yıkımın getirdiği açlık, enfeksiyon hastalıklarındaki artış ve hastane/sağlık/elektrik/sağlıklı su/yiyecek tedariki üzere hizmetlerin verilememesi üzere niçinlerle, dolaylı kayıpların artması kelam konusudur.
Olağan ki salgın hastalıkların gelişme ihtimali de, alt yapının ortadan kalkması ile artmaktadır. Fakat bugüne kadar meydana gelen atom bombası yahut nükleer reaktör kazaları daha sonrasında ışınıma maruz kaldıkları biçimde hayatta kalan popülasyonda yeni gelişen bir salgın hastalık (ör: en beklenen salgın kolera) rapor edilmemiştir.
Lakin birinci 3 ayda bağışıklığın baskılanmasının yanında sıhhat (ör: covid-19 aşılaması) hizmetlerinin aksaması, enfeksiyon hastalıklarından (ve olağan ki mevcut pandemiden) vefatları kıymetli ölçüde arttıracaktır. Bu üzere durumlarda çocuklardaki aşı programına devam edilmesi, ileride görülebilecek salgın çocuk hastalıklarından korunma açısından epeyce kıymetlidir.
Son olarak söylemeliyim ki 35 yıldır hem çocuklarda birebir vakitte yetişkinlerde kanser tedavisinde radyoterapi (ışınım tedavisi) uyguladım. Kanserlerin %5’inden azı ışınıma bağlı olarak oluşmaktadır en değerli etkenler sigara, yeme alışkanlığı, fazla kilo ve hareketsiz ömür.
“İyonizan ışınım” yüzyılı aşkın bir müddetdir kanser hücrelerinin yok edilmesi maksadıyla tedavide kullanılmaktadır. Günümüzde cerrahi, medikal onkoloji ve ışınım onkolojisi formları birfazlaca kanserde birlikte uygulanmaktadır. Teşhis hedefi ile uygulanan düşük dozlardaki ışınım ise (ör: BT, mamografi, anjiografi) hastalıkların erken teşhisinde değerli rol oynamakta ve hayat kurtarmaktadır. Teşhis ve tedavide kazanılan yarar, göze alınan risklerden misliyle fazladır.
Değerli not: Bu yazıda “ışınım” kavramının geçtiği her yerde, atomu iyonlaştırıcı özelliğe sahip “iyonizan ışınımlar” kasıt edilmişdir (ör: X ve gamma ışınları, parçacık ışınımları). Bunun haricinde kalan daha düşük güçteki elektro-manyetik ışınımların (ışık, kızıl ve mor ötesi ışınlar, mikrodalga ve radyo dalgaları) iyonizan tesirleri yoktur.