JoKeR
Active member
M. Kayahan Özgül, Edebiyatımızda Araba Figürünün Belirişi altbaşlığıyla yayımladığı Bindik Bir Alâmete kitabında otomobilden arabaya geçişin seyrini hem tarihe dayalı bilgi birebir vakitte Türk edebiyatına cins ayrımı gütmeden yansıma biçimleriyle ele alıyor. İncelenen yapıtların bir seçki hacminde olabilenlerini ise Dikiz Aynasından ismiyle ikinci bir kitapta bir ortaya getiriyor. Ötüken Neşriyat’ın okurla buluşturduğu bu uzun soluklu çalışmadan hareketle Özgül’le konuştuk. Türk edebiyatında arabanın niye bir “genre” olarak kabul edilemeyeceği sorunu kitabın ve bu söyleşinin temel tezlerinden birini oluşturuyor. Özgül, bizde makinenin içselleştirilemediğini, süratle gelişen teknolojinin insanı değiştirmeye yetmediğini, Türk edebiyatının arabaya temkinle yaklaştığını, hatta gelecekte de makinaya bir batılı üzere bakamayacağımızı sav ediyor.
bu biçimde bir çalışma yapmak nereden geldi aklınıza? Bir boşluk mu sezdiniz, bir gereksinim mı gördünüz? Genişçe bir periyodik taraması, taşranın küçük bir kasabasında yayımlanmış (Şoför Milleti, Zonguldak, 1967) kitapları dahi tetkik ediyorsunuz. Bu problem ne vakittir sizi meşgul ediyor?
Çalışmam düşündüğünüz üzere büyük ve derin bir fikrin eseri değil. 2002 yılı idi. U.D.O. isminde bir Alman müzik kümesinin bilmem kaçıncı albümü piyasaya çıktı. Ne Almanların çağdaş müzik anlayışından hazzederim, ne de “heavy metal” dinlerim. Bu ikisinin bir ortaya geldiği yerde, ortaya çıkan her yapıta de neyzen bakışlıyım. Lâkin, CD’nin ismi ve kapağı beni üzücü hâlde çarpmıştı. Albüme ismini veren “Man and Machine” müziği müzikten çok, kulaklarımı tahriş eden bir gürültüye benzese de gırtlağını paralayan bir sesin
We’re not gonna slave away
Machines are not the law
And we’re gonna praise the day
When humans take it all
diye haykırdığını duymak, benim için tetikleyici oldu sanırım. İnsan-makina münasebeti üzerinde ciddiyetle düşünmeye başlamam, elime geçeni okuyup fişlemem, küçük notlar almam daha sonrasındadır. Lâkin, bir süre daha sonra biriktirdiklerime bakınca, bu alakayı yalnızca edebiyat üzerinden değerlendirmenin dahi bir ömür alacağını farkettim. “Âsiyâb”, saat yahut îcat olunduğunda mertliği kaybettiğimiz “tüfeng” üzere nisbeten ilkel makinalar için topladıklarımın değerlendirmesi bile kocaman ciltler doldururdu. Hâl bu biçimde iken, çağdaş çağın yüksek teknolojisi ile insanın edebiyata da yansıyan aşk-nefret ilgisini anlatmaya sıranın hiç gelmeyeceğinden korktum. İstanbul Vilayet Kültür ve Turizm Müdürü sevgili dost Coşkun Yılmaz Bey’in önayak olduğu bir proje için, arabanın edebiyattaki yansımalarını yazmam, mevzuyu sınırlandırmamda epey yardımcı oldu. Bindik Bir Alâmete, işte o yazının açtığı patikada ilerlerken doğdu. Dikiz Aynasından ise, edebiyata gölgesi düştüğü kadarıyle bir araba metinleri seçkisi oldu.
Ben de kitabın makina diye başlarken nasıl bu kadar daralıp arabaya dönüştüğünü anlamaya çalışıyordum.
Araba, makinalar içinde özel bir yere sahip… Onda hem klasik ve temel değişen teknolojinin en gelişmiş taraflarını, birebir vakitte çağdaş değişen teknolojinin en ilkel taraflarını kenetlenmiş bulabilirsiniz. İnsanın ve makinanın paralel okuması için epeyce uygun bir malzeme… Kişioğluyla kaynaşan yanlarını edebiyat üzerinden kıymetlendirmek de nisbeten kolay.
GEREKSİNİM YOKSA ORTAYA ÇIKMAZ
Bizde insan, makineyi içselleştiremediği için okur ve sanatkarda arabası bir sanat imgesine çevirecek donanım gelişmedi diyorsunuz.
Makinayı içselleştiremiyorsanız, aslında ona gereksiniminiz yoktur. Richard E. Nisbett, The Geography of Thought isimli farklı kitabında, neden makine îcatlarının daima Batı’dan geldiğine bir karşılık ararken, Şark’ın eldekine istek gösteren bir naturası olduğu için, yeni arayışlar peşinde koşmadığını farkeder. Muhtaçlık duymadığınız makinayı yaratmazsınız. Lâkin şarklı zihin, yaratılanı görür görmez, buna muhtaçlığı olduğunu düşünmeye başlar; onu alır, kullanır, benimser, hattâ geliştirir. bir daha de bu aralıklı bir yakınlaşmadır. Arabayla olan münasebetimizde de bu biçimde garip bir yan var. Batılı zihin için arabanın îcadı, bilimde eriştiği yerin göstergesi, insanlık için kazanılan zafer, uzun ve çileli bir teknolojik gayretin semeresi, kültürel bir semboldür. Biz ise, onu yalnızca bir vasıta olarak tanıdık. Batılı insan en özel hislerini, muhayyilesini, şuuraltını yaslayacak kadar arabayla yakınlaşmışken, bizler yarar ilgisi ile yetindik. Bu uzaklıktan kurulan bir münasebet, arabası içselleştirmeye ve sanata mâl edecek kadar derinleşmeye müsaade vermez. O yüzdendir ki, Batı’da arabanın yarattığı ruhsal, hattâ psikotik zenginlik sanata kolay kolay dönüşürken, biz epey yavaş kalırız. “Mechanophilia”ya yahut “symphorophilia”ya varana kadar, kimi sapkın, kimi hulya dolu, kimi dostça, kimi hasmâne ilgiler kuramadığımız bir aracın sanata, edebiyata yansıması lakin “Otomobil uçar gider” düzeyinde kalır.
KADİM KÜLTÜRDE AT VAR
O hâlde kitabınız neyi anlatıyor?
Sorunuz epey yerinde… Madem ki, bu uzaklıklı ilgimizin neticelerindan epey ümitlenmemek gerekiyormuş, o hâlde edebiyatımızda hâlâ arabanın izini sürmek, kendimle çelişmek değil midir? Hayır, değil. Çalışmamda, Türklerin hayatında atın ve otomobilin yeri her ne ise, onu arabaya taşımalarının getirdiği “cultural substitution”a özellikle dikkat çektim. Burada teknolojiye âidiyetin getirdiği yeni ve çağdaş bir edebî alaka yerine, kadîm kültürün edebiyata da yansımış bir ögesinin yerine, idhâl bir eserin ikamesinden doğan bir müddetklilik var. At’ın “otom-at”a dönüşümü, edebiyatta da at külçeşidinin araba üzerinden devamını sağladığı için, bu geçişliliğin edebî metinlerde takibi kolaylaşıyor. Bu münasebetin unutulduğu daha yeni tarihindeki metinlerde –özellikle 1970 daha sonrasında– Batı’dakini hatırlatan bir ruhsal derinlik belirmeye başlıyor. bir daha de şunu argüman edebilirim ki, Fikrimin İnce Gülü’nde anlatılan otomobil-insan bağı, Almanya’dan gelen, orada da araba fabrikasında çalışan bir personel üzerinden kurulmasa idi, hiç inandırıcı olmazdı; çünkü, o yılların Anadolusunda kalıp da bu biçimde bir ruh hâli geliştirebilmek pek de mümkün görünmüyor. Ben kitabımda arabası bir figür olarak ele aldım ve edebiyatımızda belirişini, gittikçe alanını genişletmesini, derinlik kazanmasını, sahibine ve yolcusuna kattığı ruhsal zenginliği göstermeye çalıştım. Hepsi bu… Yoksa, araba üzerinden fütürist emelleri coşmuş, araba olmaya özenip transhümanist kesilmiş, otosuna sevdalanıp “auto-eroticism”e yeni bir mana yüklemiş olan edebî karakterleri bizde bulup değerlendirmemize biraz daha vakit var.
Ardındaki kültür kıymetli
Teknoloji onu alan insanların hayatlarını kolaylaştırır lakin insanı değiştirmez diyorsunuz. Kitap boyunca edebî metinlere yansıyan onlarca figürün çeşitlilik arz eden psikolojisi Türklerdeki değişimi göstermeye niye yetmiyor?
Yetmiyor, çünki insanı değiştiren teknolojik eser değil, onun gerisinde birikmiş kültürdür. Bilimi, tekniği, kullanım kılavuzu, terminolojisi, alışkanlıkları ile makinanın yanında satın aldığımızı farketmemiz gereken bir yaşama/ kullanma kültürü… Arabası idhâl ettiğimizde –sözün gelişi– trafik kurallarını da “sentient anthropomorphic” bir varlık satın aldığımızı da farkettiğimiz gün, itirazınız haklılık kazanacak. O gün, edebiyatta arabanın yerini de öbür bir düzeyden tartışacağız. Şimdilik Aşkböceği Herbie’leri, kırmızı ışıkta durmayı bilenleri, “egzost”u yanlışsız yazanları beklemedeyiz.
Bizde araba romanı çabucak hemen yok dedektif romanımız olmadığı üzere
Sormadan edemeyeceğim bir konu var. Kitabın önsözünde Jale Parla’nın bir tezine atıfla o atıf olmasaydı bu kitabın ortaya çıkmayabileceğini söz ediyorsunuz. Lakin okuru şaşırtan, sonuç kısmında Parla Hoca’ya yönelik bir tenkit kaleme alıyorsunuz. Arabanın Türk edebiyatında bir “genre” olduğu tezini niye reddediyorsunuz?
“Otomobil romanı” diye bir çeşidin oluşabilmesi için, ortasında arabanın bulunduğu her romanın değil, merkez figürünün o olduğu yapıtların yazılması gerekir. Bu yapıtların de bir-iki tane değil, ısrarla ve göze batan bir yekûn oluşturacak kadar hayli yazılması gerekir. Ölçüm bu olduğu için, çabucak hemen bizde bir araba romanı alt çeşidinin de bulunmadığını söyleyebiliyorum. Birebir rahatlıkla, “bilim-kurgu romanı” yahut “detektiflik romanı”nın da Türk edebiyatında şimdi bir çeşit olarak yerini almadığını argüman edebilirim. Bu kadar cüretkâr savlar ileri sürme hakkını kendimde bulabiliyorsam, niçini eldeki örneklerin sayıca azlığı ve yetersiz niteliğidir.
Çalışmalarınızda titizlendiğiniz bir konu var. Şair monografisi yazmak yanında o şairin şiirlerini de bir ortaya getirmeyi önemsiyorsunuz. Bu kitabınızda da Dikiz Aynasından ismiyle arabaya dair metinleri derlediniz. Kıstasınız ne idi?
Edibin sanat anlayışını ortaya koyan bir monografi kaleme aldığınızda, tesbitlerinizi delillendirecek metinleri de eklemeye çalışırsınız. Özellikle, benim yaptığım üzere, epeyce da tanınmayan isimlerle meşgul iseniz, bu bir mecburiyete dönüşür. Araba için tematik bir seçki hazırlamak, edebiyatta araba imgesinin kronolojik olarak yerini genişletmesi hakkında bir fikir verir diye umdum. Roman ve oyunlardan başı-sonu olmayan kırpıntılar almaktan kaçındım ve şiir, öykü, fıkra üzere aslı aslına bakarsanız kısa olan metinlere yöneldim. Telif sorunları sebebiyle alınamayanlar yanında, beğenmediğim için eklemediklerim de çok fazladır. Gözümden kaçanları ise, düşünmek bile ürpertici…
Şeytan arabası denilmesinin vardır bir hikmeti
Arabaya sahip olmanın ya da onu kiralamanın ruhumuzdaki karşılığını edebiyat üzerinden çıkarmaya çalışmanın neticelerindan bahseder misiniz?
Bir vakit içinder otomobil’e “şeytan arabası” denmişse, vardır bir hikmeti… Direksiyon başına oturan kadar, refakatçisi de bu şeytanî güçle efsunlanır. Sürat düşkünlüğü, yiğitlik, yayalara ömür biçme, bahtına hükmetme, heyecan, uzaklara gitme isteği üzere çok karışık ve birden fazla tehlikeli his arabayla ve arabada yaşanır. Aksiyonel olarak da araba soygundur, çete çatışmalarıdır, kovalamacadır, intihardır ve hattâ Batmobile’dır. Hepsi de edebiyatın ilgisini çekecek hisler ve eylemler…
Makineye batılı üzere bakabildiğimizde edebiyatın söyleyeceklerinin ne istikamette değişeceğine dair bir öngörünüz var mı?
Edebiyatta araba imgesi etrafında yaşanabileceklere dair iddialarım bir öngörü olamaz; çünki Batı edebiyatındaki örnekler aslına bakarsanız bir fikir verir. bir daha de şunu eklemeliyim: Gelecekte de makinaya batılı üzere bakabileceğimizi sanmıyorum. Günün birinde, büsbütün yerli bir araba üretmeyi başarsak bile, onun mûcidi olan kültürle ağız birliği edebileceğimizi sanmıyorum. Tahminen de bu biçimdesini umuyorumdur. Zannımca, aracına isim takanlar, ona cinsiyet yakıştıranlar, muhabbet edenler, muhabbet duyanlar arttığında, makinanın bir animası bulunduğu hissi kuvvet kazandığında, edebiyatın arabaya bakışı da Batı’dakine benzemeye başlayacak.
Otomobil ile araba birebir şey değil
Kültür taşıyıcısı, yerli ve ulusal edebiyatın arabaya temkinli yaklaşmasını haklı bulmanızın öne sürülen sebebini dinlemek isterim. Birinci romanlarımızdan birinin ismi dahi Otomobil Sevdası iken edebiyat nasıl, niye temkin sahibi oldu?
Bu milletin otomobil ile arabaya karşı hissettikleri birebir değil. Birinde esaslı bir gelenek, dahası yeri avrattan da pusattan da evvel anılan at var; başkası homurdanan, kükreyen bir mekanik canavar… “İkame” dediğim süreç, arabası ehlîleştirmeye yetmese de bizim cet ve otomobile hissettiklerimizi arabaya yönlendirmemizi sağladığı için değerlidir. Kitapta temkin’den bahsetmiş olduğum yerde, kendi istihsâlimiz olmayan teknoloji eserleriyle tanışırken hissettiğimiz ürkekliğe dikkat çekmiştim. Araba, bagajında bir kültür idhâl ettiğinde, yerli kültür bunu ulusallaştırmaya çalışır. Önünde kurban keser, aynasına nazarlık asar, tamponuna “Babam sağolsun” muharrir; lâkin onu güzelce kendine mâl ettiğinden emîn olmadan da temkini elden bırakmaz. Edebiyatın devreye girerek benimsetme ve yerlileştirme hizmetine, çabasına soyunması da bu sürecin bir kesimidir.
bu biçimde bir çalışma yapmak nereden geldi aklınıza? Bir boşluk mu sezdiniz, bir gereksinim mı gördünüz? Genişçe bir periyodik taraması, taşranın küçük bir kasabasında yayımlanmış (Şoför Milleti, Zonguldak, 1967) kitapları dahi tetkik ediyorsunuz. Bu problem ne vakittir sizi meşgul ediyor?
Çalışmam düşündüğünüz üzere büyük ve derin bir fikrin eseri değil. 2002 yılı idi. U.D.O. isminde bir Alman müzik kümesinin bilmem kaçıncı albümü piyasaya çıktı. Ne Almanların çağdaş müzik anlayışından hazzederim, ne de “heavy metal” dinlerim. Bu ikisinin bir ortaya geldiği yerde, ortaya çıkan her yapıta de neyzen bakışlıyım. Lâkin, CD’nin ismi ve kapağı beni üzücü hâlde çarpmıştı. Albüme ismini veren “Man and Machine” müziği müzikten çok, kulaklarımı tahriş eden bir gürültüye benzese de gırtlağını paralayan bir sesin
We’re not gonna slave away
Machines are not the law
And we’re gonna praise the day
When humans take it all
diye haykırdığını duymak, benim için tetikleyici oldu sanırım. İnsan-makina münasebeti üzerinde ciddiyetle düşünmeye başlamam, elime geçeni okuyup fişlemem, küçük notlar almam daha sonrasındadır. Lâkin, bir süre daha sonra biriktirdiklerime bakınca, bu alakayı yalnızca edebiyat üzerinden değerlendirmenin dahi bir ömür alacağını farkettim. “Âsiyâb”, saat yahut îcat olunduğunda mertliği kaybettiğimiz “tüfeng” üzere nisbeten ilkel makinalar için topladıklarımın değerlendirmesi bile kocaman ciltler doldururdu. Hâl bu biçimde iken, çağdaş çağın yüksek teknolojisi ile insanın edebiyata da yansıyan aşk-nefret ilgisini anlatmaya sıranın hiç gelmeyeceğinden korktum. İstanbul Vilayet Kültür ve Turizm Müdürü sevgili dost Coşkun Yılmaz Bey’in önayak olduğu bir proje için, arabanın edebiyattaki yansımalarını yazmam, mevzuyu sınırlandırmamda epey yardımcı oldu. Bindik Bir Alâmete, işte o yazının açtığı patikada ilerlerken doğdu. Dikiz Aynasından ise, edebiyata gölgesi düştüğü kadarıyle bir araba metinleri seçkisi oldu.
Ben de kitabın makina diye başlarken nasıl bu kadar daralıp arabaya dönüştüğünü anlamaya çalışıyordum.
Araba, makinalar içinde özel bir yere sahip… Onda hem klasik ve temel değişen teknolojinin en gelişmiş taraflarını, birebir vakitte çağdaş değişen teknolojinin en ilkel taraflarını kenetlenmiş bulabilirsiniz. İnsanın ve makinanın paralel okuması için epeyce uygun bir malzeme… Kişioğluyla kaynaşan yanlarını edebiyat üzerinden kıymetlendirmek de nisbeten kolay.
GEREKSİNİM YOKSA ORTAYA ÇIKMAZ
Bizde insan, makineyi içselleştiremediği için okur ve sanatkarda arabası bir sanat imgesine çevirecek donanım gelişmedi diyorsunuz.
Makinayı içselleştiremiyorsanız, aslında ona gereksiniminiz yoktur. Richard E. Nisbett, The Geography of Thought isimli farklı kitabında, neden makine îcatlarının daima Batı’dan geldiğine bir karşılık ararken, Şark’ın eldekine istek gösteren bir naturası olduğu için, yeni arayışlar peşinde koşmadığını farkeder. Muhtaçlık duymadığınız makinayı yaratmazsınız. Lâkin şarklı zihin, yaratılanı görür görmez, buna muhtaçlığı olduğunu düşünmeye başlar; onu alır, kullanır, benimser, hattâ geliştirir. bir daha de bu aralıklı bir yakınlaşmadır. Arabayla olan münasebetimizde de bu biçimde garip bir yan var. Batılı zihin için arabanın îcadı, bilimde eriştiği yerin göstergesi, insanlık için kazanılan zafer, uzun ve çileli bir teknolojik gayretin semeresi, kültürel bir semboldür. Biz ise, onu yalnızca bir vasıta olarak tanıdık. Batılı insan en özel hislerini, muhayyilesini, şuuraltını yaslayacak kadar arabayla yakınlaşmışken, bizler yarar ilgisi ile yetindik. Bu uzaklıktan kurulan bir münasebet, arabası içselleştirmeye ve sanata mâl edecek kadar derinleşmeye müsaade vermez. O yüzdendir ki, Batı’da arabanın yarattığı ruhsal, hattâ psikotik zenginlik sanata kolay kolay dönüşürken, biz epey yavaş kalırız. “Mechanophilia”ya yahut “symphorophilia”ya varana kadar, kimi sapkın, kimi hulya dolu, kimi dostça, kimi hasmâne ilgiler kuramadığımız bir aracın sanata, edebiyata yansıması lakin “Otomobil uçar gider” düzeyinde kalır.
KADİM KÜLTÜRDE AT VAR
O hâlde kitabınız neyi anlatıyor?
Sorunuz epey yerinde… Madem ki, bu uzaklıklı ilgimizin neticelerindan epey ümitlenmemek gerekiyormuş, o hâlde edebiyatımızda hâlâ arabanın izini sürmek, kendimle çelişmek değil midir? Hayır, değil. Çalışmamda, Türklerin hayatında atın ve otomobilin yeri her ne ise, onu arabaya taşımalarının getirdiği “cultural substitution”a özellikle dikkat çektim. Burada teknolojiye âidiyetin getirdiği yeni ve çağdaş bir edebî alaka yerine, kadîm kültürün edebiyata da yansımış bir ögesinin yerine, idhâl bir eserin ikamesinden doğan bir müddetklilik var. At’ın “otom-at”a dönüşümü, edebiyatta da at külçeşidinin araba üzerinden devamını sağladığı için, bu geçişliliğin edebî metinlerde takibi kolaylaşıyor. Bu münasebetin unutulduğu daha yeni tarihindeki metinlerde –özellikle 1970 daha sonrasında– Batı’dakini hatırlatan bir ruhsal derinlik belirmeye başlıyor. bir daha de şunu argüman edebilirim ki, Fikrimin İnce Gülü’nde anlatılan otomobil-insan bağı, Almanya’dan gelen, orada da araba fabrikasında çalışan bir personel üzerinden kurulmasa idi, hiç inandırıcı olmazdı; çünkü, o yılların Anadolusunda kalıp da bu biçimde bir ruh hâli geliştirebilmek pek de mümkün görünmüyor. Ben kitabımda arabası bir figür olarak ele aldım ve edebiyatımızda belirişini, gittikçe alanını genişletmesini, derinlik kazanmasını, sahibine ve yolcusuna kattığı ruhsal zenginliği göstermeye çalıştım. Hepsi bu… Yoksa, araba üzerinden fütürist emelleri coşmuş, araba olmaya özenip transhümanist kesilmiş, otosuna sevdalanıp “auto-eroticism”e yeni bir mana yüklemiş olan edebî karakterleri bizde bulup değerlendirmemize biraz daha vakit var.
Ardındaki kültür kıymetli
Teknoloji onu alan insanların hayatlarını kolaylaştırır lakin insanı değiştirmez diyorsunuz. Kitap boyunca edebî metinlere yansıyan onlarca figürün çeşitlilik arz eden psikolojisi Türklerdeki değişimi göstermeye niye yetmiyor?
Yetmiyor, çünki insanı değiştiren teknolojik eser değil, onun gerisinde birikmiş kültürdür. Bilimi, tekniği, kullanım kılavuzu, terminolojisi, alışkanlıkları ile makinanın yanında satın aldığımızı farketmemiz gereken bir yaşama/ kullanma kültürü… Arabası idhâl ettiğimizde –sözün gelişi– trafik kurallarını da “sentient anthropomorphic” bir varlık satın aldığımızı da farkettiğimiz gün, itirazınız haklılık kazanacak. O gün, edebiyatta arabanın yerini de öbür bir düzeyden tartışacağız. Şimdilik Aşkböceği Herbie’leri, kırmızı ışıkta durmayı bilenleri, “egzost”u yanlışsız yazanları beklemedeyiz.
Bizde araba romanı çabucak hemen yok dedektif romanımız olmadığı üzere
Sormadan edemeyeceğim bir konu var. Kitabın önsözünde Jale Parla’nın bir tezine atıfla o atıf olmasaydı bu kitabın ortaya çıkmayabileceğini söz ediyorsunuz. Lakin okuru şaşırtan, sonuç kısmında Parla Hoca’ya yönelik bir tenkit kaleme alıyorsunuz. Arabanın Türk edebiyatında bir “genre” olduğu tezini niye reddediyorsunuz?
“Otomobil romanı” diye bir çeşidin oluşabilmesi için, ortasında arabanın bulunduğu her romanın değil, merkez figürünün o olduğu yapıtların yazılması gerekir. Bu yapıtların de bir-iki tane değil, ısrarla ve göze batan bir yekûn oluşturacak kadar hayli yazılması gerekir. Ölçüm bu olduğu için, çabucak hemen bizde bir araba romanı alt çeşidinin de bulunmadığını söyleyebiliyorum. Birebir rahatlıkla, “bilim-kurgu romanı” yahut “detektiflik romanı”nın da Türk edebiyatında şimdi bir çeşit olarak yerini almadığını argüman edebilirim. Bu kadar cüretkâr savlar ileri sürme hakkını kendimde bulabiliyorsam, niçini eldeki örneklerin sayıca azlığı ve yetersiz niteliğidir.
Çalışmalarınızda titizlendiğiniz bir konu var. Şair monografisi yazmak yanında o şairin şiirlerini de bir ortaya getirmeyi önemsiyorsunuz. Bu kitabınızda da Dikiz Aynasından ismiyle arabaya dair metinleri derlediniz. Kıstasınız ne idi?
Edibin sanat anlayışını ortaya koyan bir monografi kaleme aldığınızda, tesbitlerinizi delillendirecek metinleri de eklemeye çalışırsınız. Özellikle, benim yaptığım üzere, epeyce da tanınmayan isimlerle meşgul iseniz, bu bir mecburiyete dönüşür. Araba için tematik bir seçki hazırlamak, edebiyatta araba imgesinin kronolojik olarak yerini genişletmesi hakkında bir fikir verir diye umdum. Roman ve oyunlardan başı-sonu olmayan kırpıntılar almaktan kaçındım ve şiir, öykü, fıkra üzere aslı aslına bakarsanız kısa olan metinlere yöneldim. Telif sorunları sebebiyle alınamayanlar yanında, beğenmediğim için eklemediklerim de çok fazladır. Gözümden kaçanları ise, düşünmek bile ürpertici…
Şeytan arabası denilmesinin vardır bir hikmeti
Arabaya sahip olmanın ya da onu kiralamanın ruhumuzdaki karşılığını edebiyat üzerinden çıkarmaya çalışmanın neticelerindan bahseder misiniz?
Bir vakit içinder otomobil’e “şeytan arabası” denmişse, vardır bir hikmeti… Direksiyon başına oturan kadar, refakatçisi de bu şeytanî güçle efsunlanır. Sürat düşkünlüğü, yiğitlik, yayalara ömür biçme, bahtına hükmetme, heyecan, uzaklara gitme isteği üzere çok karışık ve birden fazla tehlikeli his arabayla ve arabada yaşanır. Aksiyonel olarak da araba soygundur, çete çatışmalarıdır, kovalamacadır, intihardır ve hattâ Batmobile’dır. Hepsi de edebiyatın ilgisini çekecek hisler ve eylemler…
Makineye batılı üzere bakabildiğimizde edebiyatın söyleyeceklerinin ne istikamette değişeceğine dair bir öngörünüz var mı?
Edebiyatta araba imgesi etrafında yaşanabileceklere dair iddialarım bir öngörü olamaz; çünki Batı edebiyatındaki örnekler aslına bakarsanız bir fikir verir. bir daha de şunu eklemeliyim: Gelecekte de makinaya batılı üzere bakabileceğimizi sanmıyorum. Günün birinde, büsbütün yerli bir araba üretmeyi başarsak bile, onun mûcidi olan kültürle ağız birliği edebileceğimizi sanmıyorum. Tahminen de bu biçimdesini umuyorumdur. Zannımca, aracına isim takanlar, ona cinsiyet yakıştıranlar, muhabbet edenler, muhabbet duyanlar arttığında, makinanın bir animası bulunduğu hissi kuvvet kazandığında, edebiyatın arabaya bakışı da Batı’dakine benzemeye başlayacak.
Otomobil ile araba birebir şey değil
Kültür taşıyıcısı, yerli ve ulusal edebiyatın arabaya temkinli yaklaşmasını haklı bulmanızın öne sürülen sebebini dinlemek isterim. Birinci romanlarımızdan birinin ismi dahi Otomobil Sevdası iken edebiyat nasıl, niye temkin sahibi oldu?
Bu milletin otomobil ile arabaya karşı hissettikleri birebir değil. Birinde esaslı bir gelenek, dahası yeri avrattan da pusattan da evvel anılan at var; başkası homurdanan, kükreyen bir mekanik canavar… “İkame” dediğim süreç, arabası ehlîleştirmeye yetmese de bizim cet ve otomobile hissettiklerimizi arabaya yönlendirmemizi sağladığı için değerlidir. Kitapta temkin’den bahsetmiş olduğum yerde, kendi istihsâlimiz olmayan teknoloji eserleriyle tanışırken hissettiğimiz ürkekliğe dikkat çekmiştim. Araba, bagajında bir kültür idhâl ettiğinde, yerli kültür bunu ulusallaştırmaya çalışır. Önünde kurban keser, aynasına nazarlık asar, tamponuna “Babam sağolsun” muharrir; lâkin onu güzelce kendine mâl ettiğinden emîn olmadan da temkini elden bırakmaz. Edebiyatın devreye girerek benimsetme ve yerlileştirme hizmetine, çabasına soyunması da bu sürecin bir kesimidir.