JoKeR
Active member
Sultan II. Abdülhamid periyodu epey konuşulup, fazlaca yazılan bir devir bulunmasına karşın, üzerinde fazlaca fazla kayıt olmayan bir alan var ki o da Sultan’ın yanında prestij bakılırsan Şeyhlerdir. Bunlardan en kıymetlisi Pir Muhammed Zâfir Efendi’dir. Sultan II. Abdülhamid devri her tarafıyla tarihimizin en epey konuşulup yazılan devirleridir. Lakin çabucak hemen hakkı verilmeyen bir alan daha var ki o da Sultan’ın prestij ettiği ve etrafında hatırı sayılır iz bırakan isimlerdir. Bunların başında Pir Muhammed Zâfir Efendi gelmektedir. Zâfir Efendi’yi hem bağlı olduğu Şâzeli tarikatı cephesiyle, Sultanın intisap ettiği bir pir cephesiyle, Pan-İslâmizm sorununda nüfuzunun olduğu Kuzey Afrika toprakları ötürüsıyla vd. layıkıyla konuşulup yazıldığını söyleyemeyiz. Bu durumu pirin, sultan yanında prestijli bulunmasına karşın siyaseten ve tarikaten çok göz önünde olmayı tercih etmediğine bağlayabiliriz. Bu alanda daha evvel yayımlanmış olan iki yapıta (ilk iki eser için bkz. Kâmil Büyüker, II. Abdülhamid Han’ın Piri Şeyh Muhammed Zâfir Efendi ve Ertuğrul Tekkesi, İstanbul 2004, 50 s.; Mehmet İnce, Sultan II. Abdülhamid Piri Muhammed Zafir Efendi, Şazeli yay., 2018, 300 s.) yeni ve daha derinlikli bir çalışma olan Payitahtta Bir Şâzelî: Pir Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi (Sufi Kitap, 2021, 197 s.) kitabı eklendi. Neslihan Ağdaş Kaya’nın yüksek lisans tezinden yola çıkarak hazırladığı kitap eksik kareleri bir ölçü daha aralama eforunun bir eseri olarak karşımıza çıkıyor. Müellif kitabın ayırt edici istikametini şu cümlelerle ortaya koymuş: “… bir dini ve siyasi figür olarak Pir Zâfir Efendi’yi ve bir yer olarak Ertuğrul Tekke’yi bugüne kadar pek de ele alınmayan bir cepheden; hadisenin tarihselliği cihetinden incelemeyi yeğeledik.” Çalışmayı bu bakış açısıyla ve birtakım noktalardan sınırlayan muharrir, zati kitabın omurgasını Pir Zâfir Efendi’nin II. Abdülhamid üstündeki etkileri, Yıldız Sarayı’na yakınlaşması, ailesine sağlanan imkânlar, pirin Kuzey Afrika siyasetinde “işlevsel bir unsur” olarak kullanılması ve ona tahsis edilen tekkenin pozisyonu üzere hususlarla inşa ediyor.
ABDÜLHAMİD’İN ZAFİR EFENDİ’YLE TANIŞMASI
Payitahtta Bir Şazeli: Pir Zafir ve Ertuğrul Tekkesi, Haz. Neslihan Ağdaş Kaya, Sufi Kitap 2021, 197 sayfa
Pir Zâfir Efendi ile Abdülhamid Han’ın tanışmaları konusu birkaç farklı rivayete dayanıyor. Bir rivayete göre 1860’da Trablusgarp Valiliğine tayin edilen Mahmut Nedim Paşa tarafınca İstanbul’a getirilmiştir. Başka bir rivayet ise kardeşi Hamza Zafir aracılığı ile geldiğidir. Çünkü burada Petrevniyal Valide Sultan’ın takdirini kazanan Hamza Zafir’in ağabeyini söylemiş olduği ve o vesile ile İstanbul’a davet edildiğidir. Bir öteki rivayet Abdülhamid Han tarafınca Ağustos 1876 tarihinde İstanbul’a getirilmiştir. Bu hususu dayanaklar bir nakil ise Sultan’ın kızı Ayşe Osmanoğlu’na dayanıyor. Osmanoğlu, babasının şehzadeliği devrinde Süleymaniye Mescidine gittiğini orada Pir Hamza Zâfir ile tanıştığı ve bu tanışıklık sebebiyle bir intisab kelam konusu olduğunu belirtiyor.
ERTUĞRUL TEKKE’NİN BİRLİKTEKİ ROLÜ
Şu yahut bu türlü başlayan yakınlığın bir süre daha sonra Şazeliliğin Osmanlı topraklarında hayat bulmasına vesile olduğu görülüyor. Çünkü bunun en büyük emaresi ise Yıldız Sarayı yolu üzerinde konuşlanacak olan Ertuğrul Tekkesi’dir. Üretimi 1887-1888 olarak geçen Ertuğrul Tekke’nin bünyesinde cami, tevhidhane, selamlık ve daha sonradan ek edilen harem ve misafirhane binaları Şazeliliğin Osmanlı topraklarında açılan bir tekke ile neşv ü nema bulduğunun işareti olarak yorumlanıyor. bir daha kitapta muharririn sözüyle Tekke’nin ifa ettiği işlevlere bakıldığında başlangıçta dini gayeden epey siyasi emelle kullanıldığı izlenimi uyanmakta. Bunun en bariz örneği Sultan’ın bu yeri Cuma Selamlığında kullanımı gösteriliyor. Çünkü Osmanlıda Cuma selamlığının yalnızca merasim ve dini tarafıyla değil, türel, toplumsal ve kültürel açılardan da büyük ehemmiyet taşıdığı kaydı da düşülmüş. Sultan’ın Cuma selamlığı daha sonrasında Şazeli ayin-i şerifine iştirak ettiği dair rivayetler Cemalettin Server Revnakoğlu tarafınca nakledilmiş: “Sultan Hamid, Cuma için tekkeye geldiği her namazdan daha sonra selamlamanın ardından alayın dağılmasını ve saraya dönmesini ister, kendisi zikirde bulunurdu.” (s.138)
Tekke’de dikkat çeken konulardan birisinin Vükela Dairesi olduğu belirtilmiş. Tekke’nin saraya yakın olması niçiniyle saraya gidip gelen nazırlar için bu biçimde bir daire hazırlanmış olacağı lisana getirilmiş. bir daha tekke bünyesinde yer alan Şehzâdegân Dairesi, padişahın çocuklarının dini tedris almaları için yapılmıştır.
Tekkenin bitişiğine yapılan misafirhanenin durumu ise Pir Zâfir Efendi ve Ertuğrul Tekke’nin misyonunu gözler önüne seriyor. Muharrir bu durumu şu cümlelerle tabir ediyor:
“… tekkenin varlık niçini; II. Abdülhamid’in İslam Birliği siyasetine katkı sağlamaktı. Pir Zâfir Efendi, Trablusgarp’ın Mısrata kasabası merkez olmak üzere Şazeliliğin yaygın olduğu bütün Kuzey Afrika’da aktifti, bu sayede Sultana ve devlete bağlılık artmaktaydı. (…) Trablusgarp’tan gelen konukların konaklaması için ihtimam gösterilmekte, masrafları Hazine-i Hassa tarafınca karşılanmakta ve bir gönül alma siyaseti olarak gelen zevata maddi ihsanlar, atiyyeler ve maaşlar dağıtılarak uzak Arap coğrafyasının Osmanlı saltanatına olan bağlılıkları pekiştirilmekte yahut sağlanmaktadır.” (s.130)
Bu etrafta Cemalettin Efgani, Muhammed Abduh, Cezair Müdafii Buyruk Abdülkadir’in büyük oğlu Muhyiddin Efendi üzere isimler yanında İran’ın Urmiye kentinden gelenler, Musul’dan Nakşibendi tarikini devam ettirenler, bir süre Mekke Buyrukluğu yapan Abd-i İlah Paşa, Uzak Doğudan Singapur’dan Fahri Şehbender Seyyid Abdullah Cüneyd Efendi üzere isimler Ertuğrul Tekke Misafirhanesinde konaklamışlar.
Sultan II. Abdülhamid’in ilgili yalnızca Zâfir Efendi’ye değildir. Tüm Zâfir ailesi Sultanın himayesi altındadır. Bu konu kitapta arşiv evraklarının ışığında değerlendirilmiş.
Pir Zâfir Efendi hakkında eksik kareleri tamamlamaya matuf bu çalışmanın olağan olarak bir son nokta olduğu söylenemez. Hususun bir epeyce isim, bahis ve başlıkla irtibatlı olması sıkıntıyı daha da girift hale getiriyor. Kitabın hem mevzuları derinleştirmede tıpkı vakitte literatüre giren bir epey yeni malzemeyi dâhil etmede eksik kaldığını tabir edebiliriz. Tasavvuf Tarihi vurgusuyla ortaya konulan bir yapıtta Şazeliliğe hiç değinilmeden Derkâvi ve Uygar koluna geçmek de bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Kitabın tüm eksikliklerine karşın periyodun tarihine ilgi uyandırması ve yeni çalışmalara kapı aralamaya vesile olması temennimizdir.
ABDÜLHAMİD’İN ZAFİR EFENDİ’YLE TANIŞMASI
Payitahtta Bir Şazeli: Pir Zafir ve Ertuğrul Tekkesi, Haz. Neslihan Ağdaş Kaya, Sufi Kitap 2021, 197 sayfa
Pir Zâfir Efendi ile Abdülhamid Han’ın tanışmaları konusu birkaç farklı rivayete dayanıyor. Bir rivayete göre 1860’da Trablusgarp Valiliğine tayin edilen Mahmut Nedim Paşa tarafınca İstanbul’a getirilmiştir. Başka bir rivayet ise kardeşi Hamza Zafir aracılığı ile geldiğidir. Çünkü burada Petrevniyal Valide Sultan’ın takdirini kazanan Hamza Zafir’in ağabeyini söylemiş olduği ve o vesile ile İstanbul’a davet edildiğidir. Bir öteki rivayet Abdülhamid Han tarafınca Ağustos 1876 tarihinde İstanbul’a getirilmiştir. Bu hususu dayanaklar bir nakil ise Sultan’ın kızı Ayşe Osmanoğlu’na dayanıyor. Osmanoğlu, babasının şehzadeliği devrinde Süleymaniye Mescidine gittiğini orada Pir Hamza Zâfir ile tanıştığı ve bu tanışıklık sebebiyle bir intisab kelam konusu olduğunu belirtiyor.
ERTUĞRUL TEKKE’NİN BİRLİKTEKİ ROLÜ
Şu yahut bu türlü başlayan yakınlığın bir süre daha sonra Şazeliliğin Osmanlı topraklarında hayat bulmasına vesile olduğu görülüyor. Çünkü bunun en büyük emaresi ise Yıldız Sarayı yolu üzerinde konuşlanacak olan Ertuğrul Tekkesi’dir. Üretimi 1887-1888 olarak geçen Ertuğrul Tekke’nin bünyesinde cami, tevhidhane, selamlık ve daha sonradan ek edilen harem ve misafirhane binaları Şazeliliğin Osmanlı topraklarında açılan bir tekke ile neşv ü nema bulduğunun işareti olarak yorumlanıyor. bir daha kitapta muharririn sözüyle Tekke’nin ifa ettiği işlevlere bakıldığında başlangıçta dini gayeden epey siyasi emelle kullanıldığı izlenimi uyanmakta. Bunun en bariz örneği Sultan’ın bu yeri Cuma Selamlığında kullanımı gösteriliyor. Çünkü Osmanlıda Cuma selamlığının yalnızca merasim ve dini tarafıyla değil, türel, toplumsal ve kültürel açılardan da büyük ehemmiyet taşıdığı kaydı da düşülmüş. Sultan’ın Cuma selamlığı daha sonrasında Şazeli ayin-i şerifine iştirak ettiği dair rivayetler Cemalettin Server Revnakoğlu tarafınca nakledilmiş: “Sultan Hamid, Cuma için tekkeye geldiği her namazdan daha sonra selamlamanın ardından alayın dağılmasını ve saraya dönmesini ister, kendisi zikirde bulunurdu.” (s.138)
Tekke’de dikkat çeken konulardan birisinin Vükela Dairesi olduğu belirtilmiş. Tekke’nin saraya yakın olması niçiniyle saraya gidip gelen nazırlar için bu biçimde bir daire hazırlanmış olacağı lisana getirilmiş. bir daha tekke bünyesinde yer alan Şehzâdegân Dairesi, padişahın çocuklarının dini tedris almaları için yapılmıştır.
Tekkenin bitişiğine yapılan misafirhanenin durumu ise Pir Zâfir Efendi ve Ertuğrul Tekke’nin misyonunu gözler önüne seriyor. Muharrir bu durumu şu cümlelerle tabir ediyor:
“… tekkenin varlık niçini; II. Abdülhamid’in İslam Birliği siyasetine katkı sağlamaktı. Pir Zâfir Efendi, Trablusgarp’ın Mısrata kasabası merkez olmak üzere Şazeliliğin yaygın olduğu bütün Kuzey Afrika’da aktifti, bu sayede Sultana ve devlete bağlılık artmaktaydı. (…) Trablusgarp’tan gelen konukların konaklaması için ihtimam gösterilmekte, masrafları Hazine-i Hassa tarafınca karşılanmakta ve bir gönül alma siyaseti olarak gelen zevata maddi ihsanlar, atiyyeler ve maaşlar dağıtılarak uzak Arap coğrafyasının Osmanlı saltanatına olan bağlılıkları pekiştirilmekte yahut sağlanmaktadır.” (s.130)
Bu etrafta Cemalettin Efgani, Muhammed Abduh, Cezair Müdafii Buyruk Abdülkadir’in büyük oğlu Muhyiddin Efendi üzere isimler yanında İran’ın Urmiye kentinden gelenler, Musul’dan Nakşibendi tarikini devam ettirenler, bir süre Mekke Buyrukluğu yapan Abd-i İlah Paşa, Uzak Doğudan Singapur’dan Fahri Şehbender Seyyid Abdullah Cüneyd Efendi üzere isimler Ertuğrul Tekke Misafirhanesinde konaklamışlar.
Sultan II. Abdülhamid’in ilgili yalnızca Zâfir Efendi’ye değildir. Tüm Zâfir ailesi Sultanın himayesi altındadır. Bu konu kitapta arşiv evraklarının ışığında değerlendirilmiş.
Pir Zâfir Efendi hakkında eksik kareleri tamamlamaya matuf bu çalışmanın olağan olarak bir son nokta olduğu söylenemez. Hususun bir epeyce isim, bahis ve başlıkla irtibatlı olması sıkıntıyı daha da girift hale getiriyor. Kitabın hem mevzuları derinleştirmede tıpkı vakitte literatüre giren bir epey yeni malzemeyi dâhil etmede eksik kaldığını tabir edebiliriz. Tasavvuf Tarihi vurgusuyla ortaya konulan bir yapıtta Şazeliliğe hiç değinilmeden Derkâvi ve Uygar koluna geçmek de bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Kitabın tüm eksikliklerine karşın periyodun tarihine ilgi uyandırması ve yeni çalışmalara kapı aralamaya vesile olması temennimizdir.