JoKeR
Active member
• Musikiyi nasıl tanımlarsınız?
Öncelikle musikinin söz kökeni hakkında bir şeyler söylemek lazım. Bu bahiste çeşitli rivayetler bulunmaktadır. öncedenen musikinin Yunanca’dan geldiği tabir edilmektedir. Saniyen, İlah Jüpiter ve Tanrıça Mnemosyne’nin 9 kızının isimleri olarak geçiyor. bir daha tesadüf ettiğim bir kaynakta Muse ve İke biçiminde iki başka sözün birleşimden oluştuğu aktarılmaktadır. Burada Muse’yi peri olarak isimlendiriyorlar, İke’yi ise konuşulan lisan olarak nitelendiriyorlar. ötürüsıyla musiki ; ‘’Perilerin Lisanı’’ manasında kullanılmıştır.
10.-11. yüzyıl kaynaklarında mûsikînin ‘’Musikakia’’ denilen bir felekten neşet ettiği belirtilmektedir. Musiki sözü bir başka yapıtta birleşik bir söz olarak kabul ediliyor ‘’Musi’’ ve ‘’Ki’’ sözlerinden oluşan bu terkibin birincisi ‘’hoş nağme’’ ikincisi ise ‘’ölçü’’ manasında kullanılmıştır. Yani ‘’ölçülü hoş nağme’’ olarak da tanımlayan kaynakları görmüştüm…
Son olarak, İbrahim Müsellem El-mevsili diye bir zat var, bu zatın bir rivayeti var fakat kanaatimce bunun doğruluğu pek muteber değil. Rivayette diyor ki; Bakara müddetinde Hazreti Musa’ya emrediliyor ‘’asanı vur ey Musa! Her kavim, 12 meşrep kendine bakılırsa suyundan içsin’’ manasında. Burada ‘’iski ya musa’’ cümlesinde ‘’İski’’ buyruk kipi, ‘’sula’’ manasına geliyor, ‘’Ey Musa sula’’ demek. Buradan hareketle diyor ki; ‘’Ya Musa’daki ‘’ya’’ harfi nida ekidir. ötürüsıyla nida ekini kaldırdık ‘’İski Musa’’ kaldı, söz hoş görünsün diye kelimeyi başa aldık Musa-iski, musiki oldu.’’ bu türlü oluşturmuştur diye kanaatimce zayıf bir rivayetin varlığından bahsediyor. Musikinin söz kökenine baktığımızda karşımıza çıkan rivayetler bunlar.
Musikinin tarifine gelecek olursak bu hususta da türlü izahatla karşılaşmaktayız. Bunlar içinde size söyleyebileceğim; ‘’Ölçülü sesler içinde beşerler üzerinde büyük etki ve heyecan meydana getirme sanatı’’; ‘’Sesler bilimi ve o sesleri insanın karakterine ve hislerine uygun bir biçimde kullanma ve uygulama sanatıdır’’ diye iki ibare var her iki tarif da kanaatimce nakıstır zira beşerler üzerinde her ölçülü ses bir etki ve heyecan meydana getirmeyebilir. Ayrıyeten herkesin kendi mizacı, ruh dünyası farklı olduğu için ikinci tarif da bakılırsacelidir.
Son yeni tanımlamalardan bir tanesi de şu; ‘’bir duyguyu, bir kanıyı, bir fikri yahut bir tabiat hadisesini anlatmak gayesiyle, ölçülü ve ahenkli seslerin muhakkak bir sanat anlayışı içerisinde ritimli yahut ritimsiz lakin bunların estetik bir biçimde bir ortaya getirilerek sunulduğu bir ilimdir’’ diyebiliriz. Kanaatimce efradını cami ağyarını mâni olarak bir tanım yapmak gerekirse son tarifin istek edilene yakın olduğunu düşünüyorum.
İlimler tasnifine baktığımızda, musiki, Riyazi İlimler’in dördüncüsü olarak gösterilmektedir. Bu ilimler, Aritmetik, Astronomi, Hendese ve Musiki’dir. Bu tasnife göre Musiki aslında sayısal bir ilimdir. Zira mahiyeti itibariyle ham hususu ses olan bu yapının belli bir oran, ölçü ve ahenkle tabir edilmesi gerekir. Yani her duyduğumuz sesin musiki olabilmesi için sesler içindeki münasebetin, fıtrata, tabiata uygun olması gerekiyor…
Düşünürlerin üzerinde oldukçaça tefekkür ettiği bir problemdir musiki. Lakin bu ilmin ulema içinde hala hala ittifak edilmemiş bir problem olduğu da malumunuzdur. Kanaatimizce aksi yaklaşımların sergilendiği münasebetler aslında musikinin şahsen kendisi ile alakalı olmayıp onunla birlikte kullanılan arızların rolünün yer almasıdır.
• bu biçimde caiz olduğuna dair kanıtların varlığından mı bahsediyorsunuz?
Evet, örneğin Hüccet’ül-İslam olarak bilinen İmam-ı Gazali’nin epey hoş bir kelamı vardır. İhya’sında kendisi de naklen; ‘’Udun ve evtarının, (yani tellerinin,) baharın ve ezharının, (yani baharın ve çiçeklerinin) etki eylemediği bir kişinin mizacı o kadar fasittir ki bunun ilacı yoktur’’ diyor.
Kınalızade Ali Efendi ise bunu bir adım daha öteye taşıyor ve şöyle Gazali’yi destekliyor, ben bunu birinci dinlediğimde epey şaşırmıştım; ‘’hoş name ve seslerin etki etmediği kişi daire-i insaniyetten hariçtir.’’ yetmiyor, diyor ki; ‘’tahminen daire-i hayvaniyetten de alçak, insan-ı kamil katında ise cemadu mutlaktır (yani mutlak bir cansızdır)’’ diyor.
Düşünün, hoş nağme ve hoş sesten etkilenmeyen bir insanın insanlık dairesindeki pozisyonu sorgulanıyor. Burada kasıt herbiçimde tahkir değildir. Mizaç olarak, yapı olarak, beşer duygusaldır, ruhumuz vardır bizim yani cesedimizdilk evvel ruhumuz vardır, biz mahiyet itibariyle bir ruhuz. ötürüsıyla bu ruhun etkilenmesi lazım. Gördüğü şeyden etki alması lazım… İmam-ı Gazali ve Kınalızade gördüğünüz üzere süfli, şehevi yahut hayvani iştihalarımızı kabartacak seslerden bahsetmiyorlar.
Musikiden kastımız ne? Biz musikiyi sefih bir hayatın ögesi olarak kullanmaktan öte özünde medeniyetimizin temel gayesi de olan ilahi buyruklara hizmet eden bir aracı ve bir vasıta olarak görmekteyiz.
Zira biz Cebraili metodun temsilcileriyiz. Cebraili metot, bizim meşk sistemimiz demektir. Meşk ne demek? Hocanın Fem-i Muhsin’inden çıkan kelamın talebenin dimağına, kulağına ve gönlüne sirayet etmesidir. Buna niçin Cebraili metot deniyor? Cebrail Aleyhisselam’ın fem-i muhsininden çıkan ayeti celileler, Hazreti Peygamber Efendimizin evvel kulağına gidiyor daha sonra lisanına dökülüyor. ötürüsıyla bizim destek noktamız bu Cebraili metottur.
Mevlâna da hayli hoş söylemiştir; ‘’Musiki Allah aşıkları için ruhun besinidir’’ Alışılmış bunu yalnızca Mevlana mı söylüyor? Bir de Batı’ya bakalım… Beethoven ‘’müzik ilahi bir sanattır’’ diyor. Weber ‘’Müzik insan ruhunun dilidir’’; Aristo ‘’jimnastik vücudun disiplini için ne kadar gerekliyse müzik de ruhun disiplini için gereklidir’’ ; Konfüçyüs ‘’müziğe sahip olan kişi kalbini ıslah eder’’ diyor.
özetlemek gerekirse müzik, bu tabirler ışığında ruha, gönle hitap eden bir aracı diyebiliriz.
• Musikinin muteber alimler ve kıymetli düşünürlerce bizlere aktarılmasının caizliği noktasında bir destek noktası olduğunu mu düşünüyorsunuz?
Yaptığım araştırmalar kararı edindiğim intiba şu; bir sefer o devirde kullanılan musiki tabiri ile bugün bizim kastettiğimiz musikinin tıpkı olmadığı kanaatindeyim. Ne demek istiyorum? Hazreti Peygamber’in ‘’Erihna ya Bilal’’ dediği Bilal Habeşi, Abdullah İbni Mektum, Sa’d İbni Aız üzere sesi hoş müezzinanın icrası, musikişinasların piri Davut Aleyhisselam’ın sesiyle insanları, hayvanları hatta cemadatı irşat ettiği bir musikiyi kastediyorum. Yoksa süfli ortamda insanı Allah’tan uzaklaştıran, dünyevi gailelerin içerisine sokan bir musikiden bahsetmiyoruz. Bu problemde konuştuğumuz tabanın âlâ anlaşılması gerekiyor. İnsanların ruhuna gönlüne hitap eden, İlahi hakikatleri estetik ve sanatlı bir biçimde sunmanın çabası içerisinde olan bir icrayı kastediyorum. Biliyorsunuz Cibril hadisi vardır. En sonunda İhsan kavramı geçer işte o İhsan düsturlarına nazaran yani Cenabı Allah’ı görüyormuşçasına tüm işlerimizi eksiksiz ve yerinde yapmayı gaye ediniyoruz.
İlahi hakikatlere hizmet etme konusunda ezan ve Kur’an tilavetinin epey değerli bir rolü vardır. Bu iki form aracılığı ile bir hayli insanın hidayetine erdiğine, yerinde kullanılan musikinin İnsanların ruhunu celbettetiğine dair bir fazlaca karineler, kanıtlar ve hüccetler var elimizde.
Size yaşadığım bir hadiseyi anlatayım; 2009 yahut 2010 yılında bir Mevlevi ayinin ardından, Bakara Mühleti 115. ‘’Velillahil meşriku’’ ayeti ile başlayan kısım çoklukla okunur. O ayeti hicaz makamında okuduktan daha sonra Fransız bir karı-koca geldi, gözleri dolmuş bir biçimde yakamı tutarak ‘’Arkadaş sen ne okudun’’ diye sordular. Ben de okuduğum ayeti biliyor musunuz? Arapça biliyor musunuz? Diye sual edince cevaben bilmiyoruz dediler. O gün anladım ki; musiki hakka hizmet etmede fazlaca değerli bir aracıdır. bir daha bir hatıramı anlatayım size. Geçen yıl TRT1 Uyanış Selçuklu bu yıl da Barbaros dizileri vesilesiyle birkaç televizyonda zikir sahnesi çekme fırsatımız oldu. Bu zikirlerin seslendirilmesini ve birtakım yapıtların bestelerini Mevlam bize lütfetti. O zikir sahnesinden vesilesiyle ‘’ya ben Müslüman olmak istiyorum’’ ‘’ben ateistim kalbim ürperdi’’ ‘’Ben bir an evvel namaza başlamam lazım. Günahlarımdan tövbe ediyorum.’’ halinde binlerce bildiri geldi bize. Bu manada musikinin ne kadar önemli bir role sahip olduğunu bir kere daha deneyim etmiş oldum. İnsanları senelerca zihnen ikna edemeyen okumalar, tartışmalar bu çeşit icralar yardımıyla direkt olarak kalplerine nüfuz edip onların maneviyatına sirayet edebiliyor elhamdülillah…
• Musiki kendi içerisinde biroldukca kategoriye ayırılıyor, bu kategorilerden birisi de Dini musiki. Dini musiki nedir?
Dini mûsikîyi en kısa ve özlü olarak kanaatimce şöyle tanım edebiliriz. Dini öğretilerin aslına riayet edilerek sanatlı bir biçimde sunulması olarak tanımlayabiliriz. Bugün bir epeyce dinde musikinin kendine yer bulduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Hıristiyanlığa baktığımızda kilisede müzik adeta konservatuvarın bir üst versiyonuymuş üzere faaliyet gösteriyor. Oradaki okunan ilahiler, dualar, İncil ayetleri neredeyse büsbütün aşikâr bir musiki ahengiyle icra edilmektedir. Sinagoglara gittiğimizde de birebir vaziyetle karşılaşmaktayız.
Musikiyi üst başlık olarak düşündüğümüzde müzik nazariyesine dair yazılmış eserler saz musikisi ve kelam musikisi olarak iki kısma ayrılmaktadır. Kelam musikisi de kendi ortasında ikiye ayrılıyor bunlardan biri dini başkası ise ladini olarak geçiyor. Buna bakılırsa birincisi dini bahisli olup ilahi yola hizmet eden, manevi sevinç ve cezbeyi arttıran; oburu ise dünyevi muhtaçlık ve zevkleri mevzu edinen formlar silsilesi diyebiliriz. Bu tasnifte kullanılan “Ladini” sözü yerine “dünyevi” ibaresinin kullanılmasının uygun olacağını düşünüyorum.
Az evvel de zikrettiğim üzere dini musikimizin 2 temel sacayağı vardır. Biri mescitler oburu ise tekkelerdir. Görüldüğü üzere yere göre bir tasnifin resen oluştuğunu söyleyebiliriz. Mescitlerde daha hayli kelamları Arapça ve ortasında müzik aletlerinin kullanılmadığı formlar; tekkelerde ise Arapça’ya ilaveten Farsça ve Türkçe yapıtların belirli çalgılar aracılığıyla icra formların kullanıldığını diyebiliriz. Cami ve tekkelerde icra edilen formların sayısı takriben 40 kadardır. Bunlardan bir kısmı cami bir kısmı tekkeler bir kısmı ise hem cami birebir vakitte tekkelerde icra edilmektedir. Cami musikisi formları özetlemek gerekirse Ezan, Kamet, Kur’an-ı Kerim tilaveti, Sala, Tekbir, Telbiyeler, Mahfel sürmesi, Teravih tertibi, Temcid, İstiğfar, Mevlit, Muhammediyye, Feraciyye, Miraciyye, Regaibiyye’dir.
Tekkelerde ise İsm-i celal, Durak, Mersiye, Nefes, Deyiş, Mevlevi ayini, Savt, Salat-i Kemaliye, Nevbet ve Gülbanklar; İlahi, Naatlar, Kasideler, Şuğul dediğimiz formlar ise hem tekkelerde tıpkı vakitte mescitlerde hatta türlü meclis ve meskenlerde icra edilmektedir.
• Tekke ve cami musikisinin içindeki fark, birinin saz eşliğinde birinin ise sazsız olmasından mı kaynaklanıyor?
Yalnızca sazdır diyemeyiz. En büyük farklardan birisi olarak kullanılan müzik aletleri diyebiliriz. Lakin buna ilaveten icra edilen lisan, üslup ta farklıdır. Ayrıyeten mescitlerde daha fazlaca ibadete yönelik formlar icra edilirler. Ezan bizatihi ibadete çağıran bir şeydir. Yani birinde mükellefiyetin de olduğu hususiyetler var (camide) fakat tekkede ise büsbütün manevi bir cezbe ve sevinç vardır.
• Pekala dini musikinin değerli formlarından biri olan kaside formu nedir?
Kaside, Arapça ‘’ka-sa-da’’ kökünden türemiştir çoğulu ise kasaittir. Bu söz aslında sözlükte ‘’bir şeye gerçek yönelmek, ilerlemek, uğramak, yolunu tutmak, bir şeye kast etmek’’ manasında kullanılıyor. Bu edebi bir cinstir hem de. Edebiyatta, ‘’belirli bir maksat için söylenmiş, üzerinde düşünülmüş, gözden geçirilmiş şiir’’ manasında kullanılıyor. birinci vakit içinderda bunlar Arap edebiyatında ortaya çıkmış akabinde Fars edebiyatında kısmi bir değişiklik göstererek gelişme kaydetmiş ve daha sonra da Türklere sirayet etmiştir. İslamiyet’in serencamı üzere evvel Araplar, Farslar daha sonra Türkler… motamot kasidenin bahtını de buna bağlayabiliriz. bu türlü Türk dünyasına geçerek pek yaygınlaşmıştır ancak şunu da söyleyebiliriz; Türklerin İslamiyet’i kabulündilk evvel ozanlar tarafınca okunan koşuklar aslında muhteva bakımından bizim kasidelerle müşabehet gösteriyor.. Hal ve biçim bakımından birbirine benziyor diyebiliriz. Kasideler içerik olarak, muhteva olarak Hicviye, Mersiye, Hasbihal, Arzıhal üzere hususları barındırır.
Kasidelerin, Hazreti Peygamber başta olmak zere din büyüklerini değerli devlet erkeklerinı öven, Cenab-ı Allah’a yakarışı, şefaati, birilerinden dünyevi cihetle talepte bulunma, himaye görme, destekleme ve cezadan kurtulma, af dileme, şecaat ve hamasi hisleri söz etme, vatan sevgisi üzere çeşitli konularda yazıldığını söyleyebiliriz. Kaside, Divan edebiyatının bir formudur 31 ile 99 beyit ortası değişen bir yapıya sahiptir. birinci beyitine Matla diyoruz, son beyitine Makta diyoruz, şairin mahlasının bulunduğu beyite Taç Beyit diyoruz Kaside’nin en hoş beytine ise Beytülkasid diyoruz ve bu 6 kısımdan oluşuyor. Giriş kısmı daha epeyce tasvirlerin kullanıldığı kısım, ikincisi girizgah yahut giriz kısmı bu ise bir daha sonraki kısım ile evvelki içindeki irtibatı sağlayan bir kısımdır. Methiye kısmı vardır kasideye mevzu olan şahıslar yahut problemin anlatıldığı kısımdır. Tegazzül dediğimiz gazel olarak da tabir edilen bu kısımda yeni bir matla açılıyor. 5 yahut 12 beyit içinde bir hacme sahip. daha sonrasında Fahriye dediğimiz şairin kendisini fahrettiği yani övdüğü, methettiği bir kısım en sonunda ise dua ile bitiriliyor. Cami ve tekke musikisinde müşterek olarak kullanılan kaside formuna geldiğimiz vakit, içerik olarak, evvela Cenab-ı Allah, Hazreti Peygamber ve din büyüklerine gösterilmesi gereken tazim ve hürmet başta olmak üzere İslam dinine ilişkin ibadet ve ahlak problemlerini mevzu edinen, uyarıcı, öğüt verici dini tasavvufi şiirlerdir diyoruz. Kasideler de kendi içinde müzikal olarak tasnife tabi tutulabiliyor yani Cenab-ı Allah’ın varlığını ve birliğini bildiren kasidelere Tevhid diyoruz. Cenab-ı Allah’tan yardım, medet dilemek için yazılan kasidelere Münacaat, Peygamber efendimiz ve din büyükleri için yazılan kasidelere Na’t diyoruz. Bunlara baktığımız vakit kasidenin tarifi noktasında yaptığım araştırmalar kararı şu bilgiler ortaya çıktı diye bilirim;
Rastgele bir yönteme bağlı kalmadan kendi içerisinde makam uygulamalarının sanatlıca kullanıldığı, müzik aletinin ise yere nazaran kullanıldığı, irticalen, o andaki ilhamla bestelenen ve okunan dini musiki formuna kaside diyoruz.
• İrticalen ne demek?
İrticalen doğaçlama demektir. İcra esnasında okuyucunun kendi müzikal zenginliğine ve ruh dünyasına bakılırsa şekillenen bir icra tipi diyebiliriz.
• Kasidenin İcra alanları nelerdir? Hangi münasebetlerle okunabilir?
Cami, tekke ve çeşitli meclislerde rastgele bir münasebetle kaside okunabilir. Bilhassa kıymetli gün ve gecelerde, kandil gecelerinde de sesi ve makam bilgisi müsait kasidehanlar bunu icra ederler.
• Kasidehan ne demektir?
Kasidehan kaside okuyan bireye denir. Kasideyi tanımlarken bahsetmiş olduğum Arapça k-s-d kökünden türeyen kaside sözü ile Farsça’da okumak manasına gelen ‘’handen’’ fiilinin birleşimiyle oluşmuş, kaside okuyan kişi manasında bir birleşik sözdür Kasidehan.
• Sağlıklı bir Kaside icrası için bir kasidehanda bulunması gereken özellikler nelerdir?
Kasidehanların bilhassa musiki alanının erbabı olması gerekiyor. Kaside okuyan kişinin ses genişliğinin müsait olması lazım. Pestinin, tizinin, ses aralığının yeterli olması lazım. İniş çıkışları yeterli bilmesi lazım. Müzik kulağına sahip olması lazım. Kasidehanların, tiz bölgelerde gezebilen, sesini rahatça kullanabilen, makam bilgisine vakıf olan, seyir esnasında makam ile güftenin ahengine, ruhuna münasip geçişler yapabilen usta şahıslar olması gerekir. Bu hususiyetler fazlaca kıymetli.
Ses hoşluğundan fazla sesin terbiyeli olmasının değerli olduğunu düşünüyorum. Zira ses hoşluğu Cenab-ı Allah’ın bir vergisi bunu değiştiremeyiz lakin halimizi değiştirebiliriz. Güzel okuyucuları dinleyerek, evvel taklit ederek daha sonra tahkike ulaşabiliriz. Taklitten tahkike geçiş lakin bu biçimde usta bireyleri dinleyerek mümkün olur.
örneğin Hafız Kani Karaca’ya baktığımızda sesi epey mu tizdi? Hayır fakat sesini o kadar ustalıkla kullanıyordu ki… O kadar usta ki hem makama hâkim hem sesine hakim birebir vakitte güfteye hakim yani haiz olunması gereken her şeye sahip. bu biçimde bir kişi ne okursa okusun, herkes tarafınca, kimi vakit acziyetle; ‘’ya bu adam nasıl yapıyor? Enstrümanın yapamadığını bu adam sesiyle nasıl yapıyor?’’ diye şaşkınlıkla dinlenir.
özetlemek gerekirse kasidehanın heybesinin dolu olması lazım. Zira insan heybesindekini dışarıya vurur olmayanı çıkaramaz. Yani duymadığı sesi, nağmeyi çıkaramaz. Üstte zikrettiğim vasıflar ülkü kasidehanın hususiyetleridir. Bunun altını çiziyorum. Zira bugün baktığımızda herkes bir biçimde kendince kaside okuyor. Küçük bir duyuşla, ufak bir melodi alıntı yaparak kaside okuyanlara şahit oluyoruz.
• Pekala son devranın en kıymetli kasidehanları sizce kimlerdir?
20. yüzyıla baktığımız vakit meşhur Hafız Sami’yi zikretmek gerekir. Hakkında Ali İstek Sağman tarafınca bir kitap bile yazıldı. Ben o kitabı okuduğumda ‘’ya bir beşer bu kadar nasıl övülür’’ diye kendime soramadan edememiştim. Ali İstek Sağman hocanın kendisi de biliyorsunuz hem Kur’an ilimlerinde hem Mevlid üzerine değerli çalışmaları olan ve dini musiki tarihinde köşe taşı denilecek bir isimdir. ötürüsıyla bir mûsikîşinasın methiyelerle taltif ettiği Hafız Sami’nin kudretini açıkçası pek de mübalağa olarak kabul edilmemelidir. Bir mecliste Hafız Sami ile ilgili bir anı duymuştum şöyleki deniyor; Hırsızlar yolda geçerken Hafız Sami’yi tanımıyorlarmış yakalamışlar, sıkıştırmışlar, cebinde, üstünde, başında ne var ise her şeyi almışlar Hafız Sami de buna içerlemiş başlamış bir kaside okumaya sesi duyan hırsızlar ‘’Ah biz ne yaptık! Hafız Sami’yi soymuşuz’’ diye eşyalarını derhal geri getirmişler ve hafızdan özür dilemişler. Hafız Sami’yi vicahen tanımıyorlar fakat sesinden tanıyorlar düşünün. Hafız Sami bu biçimde bir insanmış.
Hafız Sami, Hafız Kemal, Bülbül İsmail ki o Bülbül kasidesi bugün bir fazlaca mahfilde okunuyor. TRT sanatkarları bile motamot ezberleyerek onun okumuş olduğu kasideyi okuyorlar, Hafız Bekir Sıtkı Sezgin, Hafız Kani Karaca, Aziz bahriyeli, Yusuf Gebzeli, İsmail Coşar, İsmail Biçer, Hafız Yahya Soyyiğit ve tabi merhum Emin Işık hocalarımız büyük kasidehanlarımızdan bazılarıdır. Günümüzdeki kasidehanlara baktığımız vakit; Hafız Yunus Balcıoğlu başlı başına bir bedeldir, tıpkı biçimde Bekir Büyükbaş hocaya baktığımızda kendine has bir hali olan kendine ilişkin okuyuşu olan bir zat olarak görüyoruz. Ahmet Şahin, Mehmet Kemiksiz bu alana hizmet etmiş değerli isimlerdir.
• Okumuş olduğu bir kaside icrası ile alakalı bir makale de kaleme aldığınız Hafız Emin Işık son bölümün elbet en kıymetli Kasidehanlarından bir tanesiydi… özetlemek gerekirse Emin Işık’ın hayatından bahsedebilir misiniz?
Emin Işık’ın hangi vasfını anlatalım bilemiyorum, Kur’an üstadı mı desek, Mesnevihan mı desek, Kasidehan mı desek, Mevlidhan mı desek, Aşırhan mı desek hangi vasfını söyleyelim bilmiyorum. İnanılmaz hoş, halli bir sese sahip, hezarfen bir zat Allah rahmet eylesin…
Hafız Emin Işık Hocamız Hatay ili merkez ilçesine bağlı Karamanca yeni ismiyle Tepehan köyünde 1936 yılında dünyaya gelmiş, babası Şemsettin Efendi, annesi Zahide Hanım’dır. İlkokulunun birinci üç yılını köyünde, geriye kalanı ise Antakya Reyhanlı‘da devam etmiş. Sesinin fazlaca gür olması ve hoş olmasından dolayı hem akrabalar tıpkı vakitte etrafı tarafınca çabucak dikkatleri üzerine çekiyor ve hafızlığa yönlendiriliyor küçük yaşta hafız oluyor.
Hıfzının akabinde Arapça, Sarf, Nahiv ve İslami İlimlere dair dersleri okuyor. Babasının farklı bir yere tayininin çıkmasının akabinde vekil müezzin olarak vazifeye başlıyor. Periyodun müftüsü Emin hocayı epeyce seviyor ve onun medrese eğitimi almasını sağlıyor, yönlendiriyor. Emin Işık o periyotta bir epey âlâ hocadan dersler alıyor. Medrese eğitimini bitirdikten daha sonra İmam-hatipte okumak istiyor. bir daha bir hocasının teşvikiyle İmam-hatip okulunun birinci iki yılını öbür bir okulda okuduktan daha sonra İstanbul‘da 1960 yılında İmam-hatipten mezun oluyor. 1964‘te Yüksek İslam Estitüsü‘nden mezun olur. bir müddet İmam hatip okulunda meslek hocalığı yaptıktan daha sonra Marmara Üniversitesi‘nin açmış olduğu asistanlık imtihanına girer ve bu vakitten itibaren Tefsir kısmında hizmet etmeye başlar. beraberinde Kur’an-ı Kerim derslerine de girer.
Emin Işık, kitap, makale, ansiklopedi unsuru başta olmak üzere 100’den çok ilmi eser kaleme almıştır. 2001 yılında Marmara Üniversitesi’nden emekli olduktan daha sonra vefatına kadar çalışmalarını aralıksız sürdürmüştür. Tasavvufi bir meşrebe sahip, Mevlevi tarikatine mensup bir zattı. Bir hayal üzerine Karagümrük’teki tekkeye intisap eder burada pazartesi ve perşembe günleri yapılan zikirlere sık sık katılır. Kur’an-ı Kerim ve kasideler okur. Pir Fahrettin Efendi, Muzaffer Ozak Efendi, Safer Kol üzere isimlerle hemhal oluyor, bu zatlardan manevi olarak istifade ediyor. Bilhassa de Sahaflar Piri olarak bilinen Muzaffer Ozak Efendi‘nin Beyazıt‘taki dükkanına giderek orada Muzaffer hocadan çok istifade ediyor.
İstanbul’da Ali İstek Sağman’dan mevlidi öğrenir. Üsküdarlı Ali Efendi, Rahmi Şenses, Halil Can hocalardan dini musiki dersleri alır. Hafız Kani Karaca, Bekir Sıtkı Sezgin üzere dönemin kudretli sanatkarlarının musiki meclislerinde yer alır. Gazel, Kaside, İlahi, Durak, Mersiye, Mevlid, Ezan üzere her biri başka olan bu formların hepsini ustalardan meşk ederek ustalaşır. Bu manada Emin Işık heybesini hayli yeterli doldurmuş. Her alanda kendini geliştirmiş ve ispatı beden yapmış, herkes tarafınca kabul görmüş mümin, muvahhid, mesnevihan, hafız, niyet adamı, musikişinas birisidir.
• Kaside formunda Emin Işık meselai çalışma fikri nasıl ortaya çıktı?
Emin Işık çalışmamın başlangıç süreci şöyleki oldu; benim, Diyamandi, namıdiğer Yaman Dede‘ye karşı büyük bir muhabbetim vardır zira yaşantısına baktığımız vakit senelerca müslümanlığını ailesinden gizlemiş, senelerca sahursuz oruç tutmak zorunda kalmış, mahalle ortalarındaki küçük mescitlerde ibadetlerini yapmaya çalışmış, Allah aşığı, Mevlana Aşığı bir zattan bahsediyoruz.
Bu zatın ‘’yak sinemi ateşlere efganıma bakma’’ diye başlayan ‘’Ruhumda yanan ateşe niranıma bakma, hiç sönmeyecek aşkıma, imanıma bakma, ağlatma da yak hali perişanıma bakma’’ biçiminde devam eden şiiri beni fazlaca etkilemişti. Bu şiiri araştırırken baktım ki Emin Işık Hoca, (ben o yayını birinci kere yayınlanırken de izlemiştim) TRT’nin yıllar evvelki bir iftar programı vardı o programda konuk olarak bulunuyordu.
Emin Işık ile birlikte müzisyen hocalarımız da programda bulunuyorlardı merhum Halil Karaduman, Ali Tüfekçi vardı, onların icrasında Emin Işık bir kaside okuyor. O esasen yıllardır aklımın bir köşesindeydi Diyamandi ile Emin Işık Hoca bu televizyon programı vesilesiyle bir ortaya gelince bunun model olarak yani ‘’bir kaside nasıl okunur?’’ denildiğinde, efradını cami ağyarını mâni bir biçimde icra edilen bu yapıtı en azından akademik dünyaya tanıtalım ilaveten biraz nota bilen arkadaşlarımız da bu çalışmadan faydalanarak icra yapabilsin diye musikimize katkı sağlamak istedim.
• Araştırmalarınız sonucunda Kaside formu özelinde Emin Işık ile alakalı hangi bilgilere ulaştınız? Emin Işık’ı Türk müziğinde Kaside icrası noktasında nasıl konumlandırırsınız?
Hocamızın bir defa kaside formunda sözler ile melodi ahengini hayli hoş sağlandığını düşünüyorum. İcra esnasında uzatma gereken yerde uzatma, kısaltma gereken yerde kısaltma, sesini yükseltmesi gereken yerde yükseltmesi ve alçaltması ustacadır. Makamların da kendine ilişkin bir örgüsü vardır. Bizim musikimiz hakikatte seyir musikisidir. Musikimizin, makamlarımızın hoşluğu yapılan seyirle ortaya çıkar. Emin Işık Hoca da okumuş olduğu bu kasidede bu seyri bihakkın yerine getirmiştir.
Nasıl ki yazıda bir giriş, gelişme, sonuç halinde kompozisyon varsa musikide de bu vardır. Giriş kısmında icra edilen makamın karar perdesi etrafında küçük kalışlar yaparak seyre başlanır. özetlemek gerekirse başlanılan makamda olması gerekenleri gösteriyorsunuz. Gelişme kısmı biz buna meyan diyoruz. Bu kısmında ise sesin öncesine bakılırsa biraz daha tizleştirilir ve çeşitli geçkilerin de yapılabildiği bir kısmı muhtevidir. Birebir makamda da meyan yapılabilir. Hocamız okumuş olduğu kasidenin girişini, meyan kısmını ve sonucunı makamın bütün inceliklerini bihakkın yerine getirerek gerek söylem açısından gerekse müzikal cümleler açısından fazlaca hoş bir biçimde okuyarak bu icrayı bize ikram etmiştir.
• Vakit ayırdığınız için teşekkür ederiz.
Ufak da olsa katkımız var ise bu bizim için büyük bir sürur vesilesidir. Bu vesileyle hem Yaman Dede’ye hem Emin Işık Hoca’ya tıpkı vakitte bizdilk evvel ahirete göçmüş bütün büyüklerimize rahmet olsun. Onlara hakkıyla hizmet edebilmeyi, inşallah gelecekte de bizleri bu türlü hayırla yad edebilecek jenerasyonlar bırakabilmeyi Mevla’dan niyaz ediyoruz. Tek duamız kıyamete kadar hayır ve hasenat defterimizi açık bırakacak büyük amellerde bulunabilmektir.
Doç. Dt. Mehmet Öncel – Biyografi
1980 Şanlıurfa’da doğdu. Marmara Üniversitesi Bilgisayar ve Denetim Öğretmenliği bölmünden mezun oldu. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Hoş Sanatlar Müzik Öğretmenliği kısım lideri olarak çalışmaya devam ediyor.
Öncelikle musikinin söz kökeni hakkında bir şeyler söylemek lazım. Bu bahiste çeşitli rivayetler bulunmaktadır. öncedenen musikinin Yunanca’dan geldiği tabir edilmektedir. Saniyen, İlah Jüpiter ve Tanrıça Mnemosyne’nin 9 kızının isimleri olarak geçiyor. bir daha tesadüf ettiğim bir kaynakta Muse ve İke biçiminde iki başka sözün birleşimden oluştuğu aktarılmaktadır. Burada Muse’yi peri olarak isimlendiriyorlar, İke’yi ise konuşulan lisan olarak nitelendiriyorlar. ötürüsıyla musiki ; ‘’Perilerin Lisanı’’ manasında kullanılmıştır.
10.-11. yüzyıl kaynaklarında mûsikînin ‘’Musikakia’’ denilen bir felekten neşet ettiği belirtilmektedir. Musiki sözü bir başka yapıtta birleşik bir söz olarak kabul ediliyor ‘’Musi’’ ve ‘’Ki’’ sözlerinden oluşan bu terkibin birincisi ‘’hoş nağme’’ ikincisi ise ‘’ölçü’’ manasında kullanılmıştır. Yani ‘’ölçülü hoş nağme’’ olarak da tanımlayan kaynakları görmüştüm…
Son olarak, İbrahim Müsellem El-mevsili diye bir zat var, bu zatın bir rivayeti var fakat kanaatimce bunun doğruluğu pek muteber değil. Rivayette diyor ki; Bakara müddetinde Hazreti Musa’ya emrediliyor ‘’asanı vur ey Musa! Her kavim, 12 meşrep kendine bakılırsa suyundan içsin’’ manasında. Burada ‘’iski ya musa’’ cümlesinde ‘’İski’’ buyruk kipi, ‘’sula’’ manasına geliyor, ‘’Ey Musa sula’’ demek. Buradan hareketle diyor ki; ‘’Ya Musa’daki ‘’ya’’ harfi nida ekidir. ötürüsıyla nida ekini kaldırdık ‘’İski Musa’’ kaldı, söz hoş görünsün diye kelimeyi başa aldık Musa-iski, musiki oldu.’’ bu türlü oluşturmuştur diye kanaatimce zayıf bir rivayetin varlığından bahsediyor. Musikinin söz kökenine baktığımızda karşımıza çıkan rivayetler bunlar.
Musikinin tarifine gelecek olursak bu hususta da türlü izahatla karşılaşmaktayız. Bunlar içinde size söyleyebileceğim; ‘’Ölçülü sesler içinde beşerler üzerinde büyük etki ve heyecan meydana getirme sanatı’’; ‘’Sesler bilimi ve o sesleri insanın karakterine ve hislerine uygun bir biçimde kullanma ve uygulama sanatıdır’’ diye iki ibare var her iki tarif da kanaatimce nakıstır zira beşerler üzerinde her ölçülü ses bir etki ve heyecan meydana getirmeyebilir. Ayrıyeten herkesin kendi mizacı, ruh dünyası farklı olduğu için ikinci tarif da bakılırsacelidir.
Son yeni tanımlamalardan bir tanesi de şu; ‘’bir duyguyu, bir kanıyı, bir fikri yahut bir tabiat hadisesini anlatmak gayesiyle, ölçülü ve ahenkli seslerin muhakkak bir sanat anlayışı içerisinde ritimli yahut ritimsiz lakin bunların estetik bir biçimde bir ortaya getirilerek sunulduğu bir ilimdir’’ diyebiliriz. Kanaatimce efradını cami ağyarını mâni olarak bir tanım yapmak gerekirse son tarifin istek edilene yakın olduğunu düşünüyorum.
İlimler tasnifine baktığımızda, musiki, Riyazi İlimler’in dördüncüsü olarak gösterilmektedir. Bu ilimler, Aritmetik, Astronomi, Hendese ve Musiki’dir. Bu tasnife göre Musiki aslında sayısal bir ilimdir. Zira mahiyeti itibariyle ham hususu ses olan bu yapının belli bir oran, ölçü ve ahenkle tabir edilmesi gerekir. Yani her duyduğumuz sesin musiki olabilmesi için sesler içindeki münasebetin, fıtrata, tabiata uygun olması gerekiyor…
Düşünürlerin üzerinde oldukçaça tefekkür ettiği bir problemdir musiki. Lakin bu ilmin ulema içinde hala hala ittifak edilmemiş bir problem olduğu da malumunuzdur. Kanaatimizce aksi yaklaşımların sergilendiği münasebetler aslında musikinin şahsen kendisi ile alakalı olmayıp onunla birlikte kullanılan arızların rolünün yer almasıdır.
• bu biçimde caiz olduğuna dair kanıtların varlığından mı bahsediyorsunuz?
Evet, örneğin Hüccet’ül-İslam olarak bilinen İmam-ı Gazali’nin epey hoş bir kelamı vardır. İhya’sında kendisi de naklen; ‘’Udun ve evtarının, (yani tellerinin,) baharın ve ezharının, (yani baharın ve çiçeklerinin) etki eylemediği bir kişinin mizacı o kadar fasittir ki bunun ilacı yoktur’’ diyor.
Kınalızade Ali Efendi ise bunu bir adım daha öteye taşıyor ve şöyle Gazali’yi destekliyor, ben bunu birinci dinlediğimde epey şaşırmıştım; ‘’hoş name ve seslerin etki etmediği kişi daire-i insaniyetten hariçtir.’’ yetmiyor, diyor ki; ‘’tahminen daire-i hayvaniyetten de alçak, insan-ı kamil katında ise cemadu mutlaktır (yani mutlak bir cansızdır)’’ diyor.
Düşünün, hoş nağme ve hoş sesten etkilenmeyen bir insanın insanlık dairesindeki pozisyonu sorgulanıyor. Burada kasıt herbiçimde tahkir değildir. Mizaç olarak, yapı olarak, beşer duygusaldır, ruhumuz vardır bizim yani cesedimizdilk evvel ruhumuz vardır, biz mahiyet itibariyle bir ruhuz. ötürüsıyla bu ruhun etkilenmesi lazım. Gördüğü şeyden etki alması lazım… İmam-ı Gazali ve Kınalızade gördüğünüz üzere süfli, şehevi yahut hayvani iştihalarımızı kabartacak seslerden bahsetmiyorlar.
Musikiden kastımız ne? Biz musikiyi sefih bir hayatın ögesi olarak kullanmaktan öte özünde medeniyetimizin temel gayesi de olan ilahi buyruklara hizmet eden bir aracı ve bir vasıta olarak görmekteyiz.
Zira biz Cebraili metodun temsilcileriyiz. Cebraili metot, bizim meşk sistemimiz demektir. Meşk ne demek? Hocanın Fem-i Muhsin’inden çıkan kelamın talebenin dimağına, kulağına ve gönlüne sirayet etmesidir. Buna niçin Cebraili metot deniyor? Cebrail Aleyhisselam’ın fem-i muhsininden çıkan ayeti celileler, Hazreti Peygamber Efendimizin evvel kulağına gidiyor daha sonra lisanına dökülüyor. ötürüsıyla bizim destek noktamız bu Cebraili metottur.
Mevlâna da hayli hoş söylemiştir; ‘’Musiki Allah aşıkları için ruhun besinidir’’ Alışılmış bunu yalnızca Mevlana mı söylüyor? Bir de Batı’ya bakalım… Beethoven ‘’müzik ilahi bir sanattır’’ diyor. Weber ‘’Müzik insan ruhunun dilidir’’; Aristo ‘’jimnastik vücudun disiplini için ne kadar gerekliyse müzik de ruhun disiplini için gereklidir’’ ; Konfüçyüs ‘’müziğe sahip olan kişi kalbini ıslah eder’’ diyor.
özetlemek gerekirse müzik, bu tabirler ışığında ruha, gönle hitap eden bir aracı diyebiliriz.
• Musikinin muteber alimler ve kıymetli düşünürlerce bizlere aktarılmasının caizliği noktasında bir destek noktası olduğunu mu düşünüyorsunuz?
Yaptığım araştırmalar kararı edindiğim intiba şu; bir sefer o devirde kullanılan musiki tabiri ile bugün bizim kastettiğimiz musikinin tıpkı olmadığı kanaatindeyim. Ne demek istiyorum? Hazreti Peygamber’in ‘’Erihna ya Bilal’’ dediği Bilal Habeşi, Abdullah İbni Mektum, Sa’d İbni Aız üzere sesi hoş müezzinanın icrası, musikişinasların piri Davut Aleyhisselam’ın sesiyle insanları, hayvanları hatta cemadatı irşat ettiği bir musikiyi kastediyorum. Yoksa süfli ortamda insanı Allah’tan uzaklaştıran, dünyevi gailelerin içerisine sokan bir musikiden bahsetmiyoruz. Bu problemde konuştuğumuz tabanın âlâ anlaşılması gerekiyor. İnsanların ruhuna gönlüne hitap eden, İlahi hakikatleri estetik ve sanatlı bir biçimde sunmanın çabası içerisinde olan bir icrayı kastediyorum. Biliyorsunuz Cibril hadisi vardır. En sonunda İhsan kavramı geçer işte o İhsan düsturlarına nazaran yani Cenabı Allah’ı görüyormuşçasına tüm işlerimizi eksiksiz ve yerinde yapmayı gaye ediniyoruz.
İlahi hakikatlere hizmet etme konusunda ezan ve Kur’an tilavetinin epey değerli bir rolü vardır. Bu iki form aracılığı ile bir hayli insanın hidayetine erdiğine, yerinde kullanılan musikinin İnsanların ruhunu celbettetiğine dair bir fazlaca karineler, kanıtlar ve hüccetler var elimizde.
Size yaşadığım bir hadiseyi anlatayım; 2009 yahut 2010 yılında bir Mevlevi ayinin ardından, Bakara Mühleti 115. ‘’Velillahil meşriku’’ ayeti ile başlayan kısım çoklukla okunur. O ayeti hicaz makamında okuduktan daha sonra Fransız bir karı-koca geldi, gözleri dolmuş bir biçimde yakamı tutarak ‘’Arkadaş sen ne okudun’’ diye sordular. Ben de okuduğum ayeti biliyor musunuz? Arapça biliyor musunuz? Diye sual edince cevaben bilmiyoruz dediler. O gün anladım ki; musiki hakka hizmet etmede fazlaca değerli bir aracıdır. bir daha bir hatıramı anlatayım size. Geçen yıl TRT1 Uyanış Selçuklu bu yıl da Barbaros dizileri vesilesiyle birkaç televizyonda zikir sahnesi çekme fırsatımız oldu. Bu zikirlerin seslendirilmesini ve birtakım yapıtların bestelerini Mevlam bize lütfetti. O zikir sahnesinden vesilesiyle ‘’ya ben Müslüman olmak istiyorum’’ ‘’ben ateistim kalbim ürperdi’’ ‘’Ben bir an evvel namaza başlamam lazım. Günahlarımdan tövbe ediyorum.’’ halinde binlerce bildiri geldi bize. Bu manada musikinin ne kadar önemli bir role sahip olduğunu bir kere daha deneyim etmiş oldum. İnsanları senelerca zihnen ikna edemeyen okumalar, tartışmalar bu çeşit icralar yardımıyla direkt olarak kalplerine nüfuz edip onların maneviyatına sirayet edebiliyor elhamdülillah…
• Musiki kendi içerisinde biroldukca kategoriye ayırılıyor, bu kategorilerden birisi de Dini musiki. Dini musiki nedir?
Dini mûsikîyi en kısa ve özlü olarak kanaatimce şöyle tanım edebiliriz. Dini öğretilerin aslına riayet edilerek sanatlı bir biçimde sunulması olarak tanımlayabiliriz. Bugün bir epeyce dinde musikinin kendine yer bulduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Hıristiyanlığa baktığımızda kilisede müzik adeta konservatuvarın bir üst versiyonuymuş üzere faaliyet gösteriyor. Oradaki okunan ilahiler, dualar, İncil ayetleri neredeyse büsbütün aşikâr bir musiki ahengiyle icra edilmektedir. Sinagoglara gittiğimizde de birebir vaziyetle karşılaşmaktayız.
Musikiyi üst başlık olarak düşündüğümüzde müzik nazariyesine dair yazılmış eserler saz musikisi ve kelam musikisi olarak iki kısma ayrılmaktadır. Kelam musikisi de kendi ortasında ikiye ayrılıyor bunlardan biri dini başkası ise ladini olarak geçiyor. Buna bakılırsa birincisi dini bahisli olup ilahi yola hizmet eden, manevi sevinç ve cezbeyi arttıran; oburu ise dünyevi muhtaçlık ve zevkleri mevzu edinen formlar silsilesi diyebiliriz. Bu tasnifte kullanılan “Ladini” sözü yerine “dünyevi” ibaresinin kullanılmasının uygun olacağını düşünüyorum.
Az evvel de zikrettiğim üzere dini musikimizin 2 temel sacayağı vardır. Biri mescitler oburu ise tekkelerdir. Görüldüğü üzere yere göre bir tasnifin resen oluştuğunu söyleyebiliriz. Mescitlerde daha hayli kelamları Arapça ve ortasında müzik aletlerinin kullanılmadığı formlar; tekkelerde ise Arapça’ya ilaveten Farsça ve Türkçe yapıtların belirli çalgılar aracılığıyla icra formların kullanıldığını diyebiliriz. Cami ve tekkelerde icra edilen formların sayısı takriben 40 kadardır. Bunlardan bir kısmı cami bir kısmı tekkeler bir kısmı ise hem cami birebir vakitte tekkelerde icra edilmektedir. Cami musikisi formları özetlemek gerekirse Ezan, Kamet, Kur’an-ı Kerim tilaveti, Sala, Tekbir, Telbiyeler, Mahfel sürmesi, Teravih tertibi, Temcid, İstiğfar, Mevlit, Muhammediyye, Feraciyye, Miraciyye, Regaibiyye’dir.
Tekkelerde ise İsm-i celal, Durak, Mersiye, Nefes, Deyiş, Mevlevi ayini, Savt, Salat-i Kemaliye, Nevbet ve Gülbanklar; İlahi, Naatlar, Kasideler, Şuğul dediğimiz formlar ise hem tekkelerde tıpkı vakitte mescitlerde hatta türlü meclis ve meskenlerde icra edilmektedir.
• Tekke ve cami musikisinin içindeki fark, birinin saz eşliğinde birinin ise sazsız olmasından mı kaynaklanıyor?
Yalnızca sazdır diyemeyiz. En büyük farklardan birisi olarak kullanılan müzik aletleri diyebiliriz. Lakin buna ilaveten icra edilen lisan, üslup ta farklıdır. Ayrıyeten mescitlerde daha fazlaca ibadete yönelik formlar icra edilirler. Ezan bizatihi ibadete çağıran bir şeydir. Yani birinde mükellefiyetin de olduğu hususiyetler var (camide) fakat tekkede ise büsbütün manevi bir cezbe ve sevinç vardır.
• Pekala dini musikinin değerli formlarından biri olan kaside formu nedir?
Kaside, Arapça ‘’ka-sa-da’’ kökünden türemiştir çoğulu ise kasaittir. Bu söz aslında sözlükte ‘’bir şeye gerçek yönelmek, ilerlemek, uğramak, yolunu tutmak, bir şeye kast etmek’’ manasında kullanılıyor. Bu edebi bir cinstir hem de. Edebiyatta, ‘’belirli bir maksat için söylenmiş, üzerinde düşünülmüş, gözden geçirilmiş şiir’’ manasında kullanılıyor. birinci vakit içinderda bunlar Arap edebiyatında ortaya çıkmış akabinde Fars edebiyatında kısmi bir değişiklik göstererek gelişme kaydetmiş ve daha sonra da Türklere sirayet etmiştir. İslamiyet’in serencamı üzere evvel Araplar, Farslar daha sonra Türkler… motamot kasidenin bahtını de buna bağlayabiliriz. bu türlü Türk dünyasına geçerek pek yaygınlaşmıştır ancak şunu da söyleyebiliriz; Türklerin İslamiyet’i kabulündilk evvel ozanlar tarafınca okunan koşuklar aslında muhteva bakımından bizim kasidelerle müşabehet gösteriyor.. Hal ve biçim bakımından birbirine benziyor diyebiliriz. Kasideler içerik olarak, muhteva olarak Hicviye, Mersiye, Hasbihal, Arzıhal üzere hususları barındırır.
Kasidelerin, Hazreti Peygamber başta olmak zere din büyüklerini değerli devlet erkeklerinı öven, Cenab-ı Allah’a yakarışı, şefaati, birilerinden dünyevi cihetle talepte bulunma, himaye görme, destekleme ve cezadan kurtulma, af dileme, şecaat ve hamasi hisleri söz etme, vatan sevgisi üzere çeşitli konularda yazıldığını söyleyebiliriz. Kaside, Divan edebiyatının bir formudur 31 ile 99 beyit ortası değişen bir yapıya sahiptir. birinci beyitine Matla diyoruz, son beyitine Makta diyoruz, şairin mahlasının bulunduğu beyite Taç Beyit diyoruz Kaside’nin en hoş beytine ise Beytülkasid diyoruz ve bu 6 kısımdan oluşuyor. Giriş kısmı daha epeyce tasvirlerin kullanıldığı kısım, ikincisi girizgah yahut giriz kısmı bu ise bir daha sonraki kısım ile evvelki içindeki irtibatı sağlayan bir kısımdır. Methiye kısmı vardır kasideye mevzu olan şahıslar yahut problemin anlatıldığı kısımdır. Tegazzül dediğimiz gazel olarak da tabir edilen bu kısımda yeni bir matla açılıyor. 5 yahut 12 beyit içinde bir hacme sahip. daha sonrasında Fahriye dediğimiz şairin kendisini fahrettiği yani övdüğü, methettiği bir kısım en sonunda ise dua ile bitiriliyor. Cami ve tekke musikisinde müşterek olarak kullanılan kaside formuna geldiğimiz vakit, içerik olarak, evvela Cenab-ı Allah, Hazreti Peygamber ve din büyüklerine gösterilmesi gereken tazim ve hürmet başta olmak üzere İslam dinine ilişkin ibadet ve ahlak problemlerini mevzu edinen, uyarıcı, öğüt verici dini tasavvufi şiirlerdir diyoruz. Kasideler de kendi içinde müzikal olarak tasnife tabi tutulabiliyor yani Cenab-ı Allah’ın varlığını ve birliğini bildiren kasidelere Tevhid diyoruz. Cenab-ı Allah’tan yardım, medet dilemek için yazılan kasidelere Münacaat, Peygamber efendimiz ve din büyükleri için yazılan kasidelere Na’t diyoruz. Bunlara baktığımız vakit kasidenin tarifi noktasında yaptığım araştırmalar kararı şu bilgiler ortaya çıktı diye bilirim;
Rastgele bir yönteme bağlı kalmadan kendi içerisinde makam uygulamalarının sanatlıca kullanıldığı, müzik aletinin ise yere nazaran kullanıldığı, irticalen, o andaki ilhamla bestelenen ve okunan dini musiki formuna kaside diyoruz.
• İrticalen ne demek?
İrticalen doğaçlama demektir. İcra esnasında okuyucunun kendi müzikal zenginliğine ve ruh dünyasına bakılırsa şekillenen bir icra tipi diyebiliriz.
• Kasidenin İcra alanları nelerdir? Hangi münasebetlerle okunabilir?
Cami, tekke ve çeşitli meclislerde rastgele bir münasebetle kaside okunabilir. Bilhassa kıymetli gün ve gecelerde, kandil gecelerinde de sesi ve makam bilgisi müsait kasidehanlar bunu icra ederler.
• Kasidehan ne demektir?
Kasidehan kaside okuyan bireye denir. Kasideyi tanımlarken bahsetmiş olduğum Arapça k-s-d kökünden türeyen kaside sözü ile Farsça’da okumak manasına gelen ‘’handen’’ fiilinin birleşimiyle oluşmuş, kaside okuyan kişi manasında bir birleşik sözdür Kasidehan.
• Sağlıklı bir Kaside icrası için bir kasidehanda bulunması gereken özellikler nelerdir?
Kasidehanların bilhassa musiki alanının erbabı olması gerekiyor. Kaside okuyan kişinin ses genişliğinin müsait olması lazım. Pestinin, tizinin, ses aralığının yeterli olması lazım. İniş çıkışları yeterli bilmesi lazım. Müzik kulağına sahip olması lazım. Kasidehanların, tiz bölgelerde gezebilen, sesini rahatça kullanabilen, makam bilgisine vakıf olan, seyir esnasında makam ile güftenin ahengine, ruhuna münasip geçişler yapabilen usta şahıslar olması gerekir. Bu hususiyetler fazlaca kıymetli.
Ses hoşluğundan fazla sesin terbiyeli olmasının değerli olduğunu düşünüyorum. Zira ses hoşluğu Cenab-ı Allah’ın bir vergisi bunu değiştiremeyiz lakin halimizi değiştirebiliriz. Güzel okuyucuları dinleyerek, evvel taklit ederek daha sonra tahkike ulaşabiliriz. Taklitten tahkike geçiş lakin bu biçimde usta bireyleri dinleyerek mümkün olur.
örneğin Hafız Kani Karaca’ya baktığımızda sesi epey mu tizdi? Hayır fakat sesini o kadar ustalıkla kullanıyordu ki… O kadar usta ki hem makama hâkim hem sesine hakim birebir vakitte güfteye hakim yani haiz olunması gereken her şeye sahip. bu biçimde bir kişi ne okursa okusun, herkes tarafınca, kimi vakit acziyetle; ‘’ya bu adam nasıl yapıyor? Enstrümanın yapamadığını bu adam sesiyle nasıl yapıyor?’’ diye şaşkınlıkla dinlenir.
özetlemek gerekirse kasidehanın heybesinin dolu olması lazım. Zira insan heybesindekini dışarıya vurur olmayanı çıkaramaz. Yani duymadığı sesi, nağmeyi çıkaramaz. Üstte zikrettiğim vasıflar ülkü kasidehanın hususiyetleridir. Bunun altını çiziyorum. Zira bugün baktığımızda herkes bir biçimde kendince kaside okuyor. Küçük bir duyuşla, ufak bir melodi alıntı yaparak kaside okuyanlara şahit oluyoruz.
• Pekala son devranın en kıymetli kasidehanları sizce kimlerdir?
20. yüzyıla baktığımız vakit meşhur Hafız Sami’yi zikretmek gerekir. Hakkında Ali İstek Sağman tarafınca bir kitap bile yazıldı. Ben o kitabı okuduğumda ‘’ya bir beşer bu kadar nasıl övülür’’ diye kendime soramadan edememiştim. Ali İstek Sağman hocanın kendisi de biliyorsunuz hem Kur’an ilimlerinde hem Mevlid üzerine değerli çalışmaları olan ve dini musiki tarihinde köşe taşı denilecek bir isimdir. ötürüsıyla bir mûsikîşinasın methiyelerle taltif ettiği Hafız Sami’nin kudretini açıkçası pek de mübalağa olarak kabul edilmemelidir. Bir mecliste Hafız Sami ile ilgili bir anı duymuştum şöyleki deniyor; Hırsızlar yolda geçerken Hafız Sami’yi tanımıyorlarmış yakalamışlar, sıkıştırmışlar, cebinde, üstünde, başında ne var ise her şeyi almışlar Hafız Sami de buna içerlemiş başlamış bir kaside okumaya sesi duyan hırsızlar ‘’Ah biz ne yaptık! Hafız Sami’yi soymuşuz’’ diye eşyalarını derhal geri getirmişler ve hafızdan özür dilemişler. Hafız Sami’yi vicahen tanımıyorlar fakat sesinden tanıyorlar düşünün. Hafız Sami bu biçimde bir insanmış.
Hafız Sami, Hafız Kemal, Bülbül İsmail ki o Bülbül kasidesi bugün bir fazlaca mahfilde okunuyor. TRT sanatkarları bile motamot ezberleyerek onun okumuş olduğu kasideyi okuyorlar, Hafız Bekir Sıtkı Sezgin, Hafız Kani Karaca, Aziz bahriyeli, Yusuf Gebzeli, İsmail Coşar, İsmail Biçer, Hafız Yahya Soyyiğit ve tabi merhum Emin Işık hocalarımız büyük kasidehanlarımızdan bazılarıdır. Günümüzdeki kasidehanlara baktığımız vakit; Hafız Yunus Balcıoğlu başlı başına bir bedeldir, tıpkı biçimde Bekir Büyükbaş hocaya baktığımızda kendine has bir hali olan kendine ilişkin okuyuşu olan bir zat olarak görüyoruz. Ahmet Şahin, Mehmet Kemiksiz bu alana hizmet etmiş değerli isimlerdir.
• Okumuş olduğu bir kaside icrası ile alakalı bir makale de kaleme aldığınız Hafız Emin Işık son bölümün elbet en kıymetli Kasidehanlarından bir tanesiydi… özetlemek gerekirse Emin Işık’ın hayatından bahsedebilir misiniz?
Emin Işık’ın hangi vasfını anlatalım bilemiyorum, Kur’an üstadı mı desek, Mesnevihan mı desek, Kasidehan mı desek, Mevlidhan mı desek, Aşırhan mı desek hangi vasfını söyleyelim bilmiyorum. İnanılmaz hoş, halli bir sese sahip, hezarfen bir zat Allah rahmet eylesin…
Hafız Emin Işık Hocamız Hatay ili merkez ilçesine bağlı Karamanca yeni ismiyle Tepehan köyünde 1936 yılında dünyaya gelmiş, babası Şemsettin Efendi, annesi Zahide Hanım’dır. İlkokulunun birinci üç yılını köyünde, geriye kalanı ise Antakya Reyhanlı‘da devam etmiş. Sesinin fazlaca gür olması ve hoş olmasından dolayı hem akrabalar tıpkı vakitte etrafı tarafınca çabucak dikkatleri üzerine çekiyor ve hafızlığa yönlendiriliyor küçük yaşta hafız oluyor.
Hıfzının akabinde Arapça, Sarf, Nahiv ve İslami İlimlere dair dersleri okuyor. Babasının farklı bir yere tayininin çıkmasının akabinde vekil müezzin olarak vazifeye başlıyor. Periyodun müftüsü Emin hocayı epeyce seviyor ve onun medrese eğitimi almasını sağlıyor, yönlendiriyor. Emin Işık o periyotta bir epey âlâ hocadan dersler alıyor. Medrese eğitimini bitirdikten daha sonra İmam-hatipte okumak istiyor. bir daha bir hocasının teşvikiyle İmam-hatip okulunun birinci iki yılını öbür bir okulda okuduktan daha sonra İstanbul‘da 1960 yılında İmam-hatipten mezun oluyor. 1964‘te Yüksek İslam Estitüsü‘nden mezun olur. bir müddet İmam hatip okulunda meslek hocalığı yaptıktan daha sonra Marmara Üniversitesi‘nin açmış olduğu asistanlık imtihanına girer ve bu vakitten itibaren Tefsir kısmında hizmet etmeye başlar. beraberinde Kur’an-ı Kerim derslerine de girer.
Emin Işık, kitap, makale, ansiklopedi unsuru başta olmak üzere 100’den çok ilmi eser kaleme almıştır. 2001 yılında Marmara Üniversitesi’nden emekli olduktan daha sonra vefatına kadar çalışmalarını aralıksız sürdürmüştür. Tasavvufi bir meşrebe sahip, Mevlevi tarikatine mensup bir zattı. Bir hayal üzerine Karagümrük’teki tekkeye intisap eder burada pazartesi ve perşembe günleri yapılan zikirlere sık sık katılır. Kur’an-ı Kerim ve kasideler okur. Pir Fahrettin Efendi, Muzaffer Ozak Efendi, Safer Kol üzere isimlerle hemhal oluyor, bu zatlardan manevi olarak istifade ediyor. Bilhassa de Sahaflar Piri olarak bilinen Muzaffer Ozak Efendi‘nin Beyazıt‘taki dükkanına giderek orada Muzaffer hocadan çok istifade ediyor.
İstanbul’da Ali İstek Sağman’dan mevlidi öğrenir. Üsküdarlı Ali Efendi, Rahmi Şenses, Halil Can hocalardan dini musiki dersleri alır. Hafız Kani Karaca, Bekir Sıtkı Sezgin üzere dönemin kudretli sanatkarlarının musiki meclislerinde yer alır. Gazel, Kaside, İlahi, Durak, Mersiye, Mevlid, Ezan üzere her biri başka olan bu formların hepsini ustalardan meşk ederek ustalaşır. Bu manada Emin Işık heybesini hayli yeterli doldurmuş. Her alanda kendini geliştirmiş ve ispatı beden yapmış, herkes tarafınca kabul görmüş mümin, muvahhid, mesnevihan, hafız, niyet adamı, musikişinas birisidir.
• Kaside formunda Emin Işık meselai çalışma fikri nasıl ortaya çıktı?
Emin Işık çalışmamın başlangıç süreci şöyleki oldu; benim, Diyamandi, namıdiğer Yaman Dede‘ye karşı büyük bir muhabbetim vardır zira yaşantısına baktığımız vakit senelerca müslümanlığını ailesinden gizlemiş, senelerca sahursuz oruç tutmak zorunda kalmış, mahalle ortalarındaki küçük mescitlerde ibadetlerini yapmaya çalışmış, Allah aşığı, Mevlana Aşığı bir zattan bahsediyoruz.
Bu zatın ‘’yak sinemi ateşlere efganıma bakma’’ diye başlayan ‘’Ruhumda yanan ateşe niranıma bakma, hiç sönmeyecek aşkıma, imanıma bakma, ağlatma da yak hali perişanıma bakma’’ biçiminde devam eden şiiri beni fazlaca etkilemişti. Bu şiiri araştırırken baktım ki Emin Işık Hoca, (ben o yayını birinci kere yayınlanırken de izlemiştim) TRT’nin yıllar evvelki bir iftar programı vardı o programda konuk olarak bulunuyordu.
Emin Işık ile birlikte müzisyen hocalarımız da programda bulunuyorlardı merhum Halil Karaduman, Ali Tüfekçi vardı, onların icrasında Emin Işık bir kaside okuyor. O esasen yıllardır aklımın bir köşesindeydi Diyamandi ile Emin Işık Hoca bu televizyon programı vesilesiyle bir ortaya gelince bunun model olarak yani ‘’bir kaside nasıl okunur?’’ denildiğinde, efradını cami ağyarını mâni bir biçimde icra edilen bu yapıtı en azından akademik dünyaya tanıtalım ilaveten biraz nota bilen arkadaşlarımız da bu çalışmadan faydalanarak icra yapabilsin diye musikimize katkı sağlamak istedim.
• Araştırmalarınız sonucunda Kaside formu özelinde Emin Işık ile alakalı hangi bilgilere ulaştınız? Emin Işık’ı Türk müziğinde Kaside icrası noktasında nasıl konumlandırırsınız?
Hocamızın bir defa kaside formunda sözler ile melodi ahengini hayli hoş sağlandığını düşünüyorum. İcra esnasında uzatma gereken yerde uzatma, kısaltma gereken yerde kısaltma, sesini yükseltmesi gereken yerde yükseltmesi ve alçaltması ustacadır. Makamların da kendine ilişkin bir örgüsü vardır. Bizim musikimiz hakikatte seyir musikisidir. Musikimizin, makamlarımızın hoşluğu yapılan seyirle ortaya çıkar. Emin Işık Hoca da okumuş olduğu bu kasidede bu seyri bihakkın yerine getirmiştir.
Nasıl ki yazıda bir giriş, gelişme, sonuç halinde kompozisyon varsa musikide de bu vardır. Giriş kısmında icra edilen makamın karar perdesi etrafında küçük kalışlar yaparak seyre başlanır. özetlemek gerekirse başlanılan makamda olması gerekenleri gösteriyorsunuz. Gelişme kısmı biz buna meyan diyoruz. Bu kısmında ise sesin öncesine bakılırsa biraz daha tizleştirilir ve çeşitli geçkilerin de yapılabildiği bir kısmı muhtevidir. Birebir makamda da meyan yapılabilir. Hocamız okumuş olduğu kasidenin girişini, meyan kısmını ve sonucunı makamın bütün inceliklerini bihakkın yerine getirerek gerek söylem açısından gerekse müzikal cümleler açısından fazlaca hoş bir biçimde okuyarak bu icrayı bize ikram etmiştir.
• Vakit ayırdığınız için teşekkür ederiz.
Ufak da olsa katkımız var ise bu bizim için büyük bir sürur vesilesidir. Bu vesileyle hem Yaman Dede’ye hem Emin Işık Hoca’ya tıpkı vakitte bizdilk evvel ahirete göçmüş bütün büyüklerimize rahmet olsun. Onlara hakkıyla hizmet edebilmeyi, inşallah gelecekte de bizleri bu türlü hayırla yad edebilecek jenerasyonlar bırakabilmeyi Mevla’dan niyaz ediyoruz. Tek duamız kıyamete kadar hayır ve hasenat defterimizi açık bırakacak büyük amellerde bulunabilmektir.
Doç. Dt. Mehmet Öncel – Biyografi
1980 Şanlıurfa’da doğdu. Marmara Üniversitesi Bilgisayar ve Denetim Öğretmenliği bölmünden mezun oldu. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Hoş Sanatlar Müzik Öğretmenliği kısım lideri olarak çalışmaya devam ediyor.