IşıkHaber
New member
Alex Farnsworth, Michael Farnsworth, Sebastian Steining
Frank Herbert’ın artık tıpkı isme sahip bir sinemaya dönüştürülen destansı bilim kurgu kitapları dizisi Dune, uzak gelecekte Arrakis isimli bir çöl gezegeninde geçiyor. Herbert, birinci bakışta ortasında yaşadığımızı hayal edebileceğimiz derecede gerçek görünen ve güçlü detaylara sahip bir dünyayı özetlemişti. Pekala, şayet bu biçimde bir dünya var olsaydı, gerçekte neye benzeriydi?
Bizler, iklim modellemesi konusunda özel uzmanlığa sahip bilim insanlarıyız; hâl bu biçimdeyken, nasıl olduğunu öğrenmek hedefiyle Arrakis gezegeninin iklimini simüle ettik. bu biçimde bir dünyanın barındırdığı fiziğin ve ortamın gerçek bir iklim modeline karşı çöküp çökmeyeceğini anlamak istedik. İşte Arrakis iklim modelimizin görselleştirilmiş hali:
https://climatearchive.org/dune linkinden ayrıntılar incelenebilir.
İşimizi tamamladığımızda, Herbert’ın beklentileri büyük oranda karşılayan bir ortam tasavvur ettiğini keşfetmekten büyük bir memnuniyet duyduk. Vakit zaman inançsızlığı bir kenara bırakmamız gerekirken, Arrakis gezegeninin büyük kısmı misafirperver olmasa bile sahiden de yaşanabilir görünüyordu.
ARRAKİS ÜZERE FANTASTİK BİR DÜNYA NASIL İNŞA EDİLİR?
Çalışmaya, Dünya’daki hava ve iklim olaylarını kestirim etmek maksadıyla yaygın halde kullanılan bir iklim modeliyle başladık. Bunun üzere modelleri kullanmak için (Dünya gezegeni kelam konusu olduğunda düzgün bilinen) fizik maddelerini seçmeli ve daha sonrasında dağların formundan güneşin gücüne ya da atmosferin yapısına varıncaya dek her şey hakkında bilgiler girmelisiniz. Bunun akabinde kullandığınız model iklimi simüle edebilir ve havanın nasıl olabileceğini genel sınırlarıyla size söyleyebilir.
Burada, Dünya’da bulunan hava şartlarını ve iklime taraf veren birebir temel fizik maddelerini temel almaya karar verdik. Şayet modelimiz tam manasıyla tuhaf ve egzotik bir şey sunsaydı, bu durum, bu kanunların Arrakis’te farklı olduğunu veyahut Frank Herbert’ın Arrakis’e dair fantastik bakış açısının sadece bir fantezi olduğunu ortaya çıkarabilirdi.
Ardından, iklim modeline, ana romanlarda ve birlikteindeki Dune Ansiklopedisi’nde yer verilen detaylı ayrıntıları temel alarak Arrakis’le ilgili kimi şeyler aktarmamız gerekiyordu. Bu bilgiler, gezegenin topografyasını ve günümüz Dünya’sınınkine benzeyen, temelde dairesel olan bir yörüngeyi içeriyordu. Bir yörüngenin biçimi iklimi gerçek manada etkileyebilir: Örneğin, Game of Thrones’da anlatılan uzun ve sistemsiz kışları aklınıza getirin.
Arrakis’in yükseklik haritası (metre cinsinden).
En nihayetinde, modelimize atmosferin nelerden oluştuğunu aktardık. Daha az karbondioksit (sahip olduğumuz 417 ppm’nin tersine milyonda 350 parça) içermesine rağmen, genel olarak Dünya’mızınkine ziyadesiyle benziyordu. Ortadaki en büyük fark ozon konsantrasyonu idi. Yeryüzünde, alt atmosferde sırf yüzde 0.000001 civarında olmak üzere epey fazlaca az ozon bulunur. Arrakis’teyse bu oran yüzde 0,5 seviyesindeydi. Ozon, atmosferin ısınmasında 20 yıllık bir süre içerisinde CO₂’ten yaklaşık 65 kat daha tesirli olması niçiniyle büyük kıymet taşır.
Gerekli tüm dataları girmemizin akabinde gerimize yaslanıp bekledik. Buna misal karmaşık modellerin çalışması vakit gerektirir ki bizim durumumuzda üç haftadan fazla sürdü. Arrakis’i simüle etmek için gerek duyulan yüzbinlerce hesaplamayı gerçekleştirebilmek için devasa bir harika bilgisayara ihtiyacımız vardı. bir daha de, bulduğumuz şey beklemeye değdi.
ARRAKİS’İN İKLİMİ TEMELDE ÖLÇÜLÜ
Kitaplar ve sinemalar, hiç affı olmayan bir güneşten ve ıssız kumul ve kayalık yerlerden oluşan bir gezegenden bahsediyor. Buna rağmen, kutup bölgelerine, Arrakeen ve Carthag kentlerine gerçek yaklaştıkça, kitapta anlatılan iklim daha misafirperver diye yorumlanabilecek bir yapıya dönüşmeye başlıyor.
tıpkı vakitte, bizim modelimiz bundan farklı bir kıssa anlatıyor. Arrakis modelimizde tropik bölgelerde yaşanan en sıcak aylar yaklaşık 45°C’ye ulaşırken, en soğuk aylarda Dünya’nınkine benzeri biçimde 15°C’nin altına düşmüyor. Aslında, en çok sıcaklıklara orta enlemlerde ve kutup bölgelerinde rastlanıyor. Burada yaz havası (kitapta da bahsedildiği şekilde) kumullarda 70°C’ye kadar yükselebiliyor. Kış sıcaklıkları, orta enlemlerde -40°C’ye kadar ve kutuplarda -75°C’ye kadar inerken, çok derecede düşük görünüyor.
Ekvator bölgesi güneşten daha fazla güç aldığı için bu durum genel kanının aksini işaret ediyor. Bunun yanı sıra, modelimizdeki Arrakis’in kutup bölgeleri, su buharının bir sera gazı olmasından ötürü iklimsel ısınmaya niye olacak biçimde büyük oranda daha fazla atmosferik nem ve yüksek bulut örtüsü barındırıyor.
Kitapta Arrakis’e yağmur yağmadığından kelam ediliyor. Başka yandan, bizim modelimiz, yaz ve sonbaharda sırf yüksek enlemlerle sonlu olacak biçimde, sadece dağlarda ve yaylalarda epeyce az ölçüde yağış görülebileceğini gösteriyor. Tropik bölgelerde ve kutup enlemlerindeyse mevsimden mevsime değişen kimi bulut oluşumları gerçekleşiyor.
Kitap, bunlarla bir arada, en azından kuzey yarımkürede uzun mühletten beridir kutup buzullarının var olduğunu belirtiyor. Ne var ki, kitapların modelimizden en farklı olduğu yer tahminen de burası; bu durum, yaz sıcaklıklarının olası kutup buzullarını eriteceğini ve kışın buzulları yenileyecek halde kar yağışının olmayacağını gösteriyor.
SICAK OLSA DA YAŞAMA UYGUN
Beşerler bunun üzere bir çöl gezegeninde hayatta kalabilir mi? Öncelikle, kitaptaki ve sinemadaki dünyevi insanlara benzeyen insanların, günümüz insanlarıyla misal ısı dayanıklılığını paylaştığını var iseymalıyız. Şayet durum bu biçimdeyse, bu biçimde kitabın ve sinemanın bilakis, tropik bölgelerin en yaşanabilir alan olacağı anlaşılıyor. Bu bölgelerde fazlaca az nem bulunduğu için, -sıcaklık ve nemi birleştiren bir “yaşanabilirlik” ölçüsü olan- hayata elverişli yaş termometre sıcaklıkları hiç bir vakit aşılmaz.
Arrakis’te yaşayan insanların büyük kısmının yaşadığı orta enlemler, gerçekte ısı açısından en tehlikeli olan bölgelerdir. Ovalarda görülen aylık ortalama sıcaklıklar birden fazla vakit 50-60°C’den daha yüksektir ve günlük azamî sıcaklıklar bundan daha da fazladır. Bu tipten sıcaklıklar beşerler için ölümcüldür.
Arrakis’te yaşanabilir yerlerin haricindeki tüm insansı hayatın, kullanan kişiyi serin tutmak ve içilebilir su sağlamak için terleme, idrar ve teneffüsten açığa çıkan beden nemini geri dönüştürmek üzere tasarlanmış “damıtıcı giysiler” giymesi gerektiğini biliyoruz. Kitapta açıklandıği üzere, Arrakis’te yağış olmaması, açıkta bulunan su birikintilerinin yokluğu ve geri kazanılabilecek epeyce az atmosferik nemin olmaması büyük ehemmiyet taşır.
Gezegen, bunun yanı sıra, tropik bölgelerin haricinde çok soğuduğu için, teknoloji olmadan kış sıcaklıkları da hayatı olanaksız kılacaktır. Arrakeen ve Carthag üzere kentler, hem rahatsızlık verici seviyede sıcak yazlara birebir vakitte yırtıcı seviyede soğuk kışlara sahip olabilen, Dünya’daki Sibirya’nın kimi bölgelerinin daha uç bir versiyonu üzere hem sıcak tıpkı vakitte soğuk geriliminden muzdarip olacaktır.
Herbert’ın birinci Dune romanını 1965 yılında yazdığını aklımızda tutmalıyız. Romanın yayın tarihi, kendindilk evvelki son Nobel mükafatı sahibi Syukuro Manabe’nin birinci iklim modelini yayınlamasından iki yıl önceydi ve Herbert, çağdaş harika bilgisayarların ya da aslında rastgele bir bilgisayarın sağlayacağı avantajların hiç birine sahip değildi. Bunlar hesaba katıldığında, yaratıcısı olduğu gezegen, altmış yıldan fazla bir vakit daha sonra da çok dengeli görünüyor.
Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Frank Herbert’ın artık tıpkı isme sahip bir sinemaya dönüştürülen destansı bilim kurgu kitapları dizisi Dune, uzak gelecekte Arrakis isimli bir çöl gezegeninde geçiyor. Herbert, birinci bakışta ortasında yaşadığımızı hayal edebileceğimiz derecede gerçek görünen ve güçlü detaylara sahip bir dünyayı özetlemişti. Pekala, şayet bu biçimde bir dünya var olsaydı, gerçekte neye benzeriydi?
Bizler, iklim modellemesi konusunda özel uzmanlığa sahip bilim insanlarıyız; hâl bu biçimdeyken, nasıl olduğunu öğrenmek hedefiyle Arrakis gezegeninin iklimini simüle ettik. bu biçimde bir dünyanın barındırdığı fiziğin ve ortamın gerçek bir iklim modeline karşı çöküp çökmeyeceğini anlamak istedik. İşte Arrakis iklim modelimizin görselleştirilmiş hali:
https://climatearchive.org/dune linkinden ayrıntılar incelenebilir.
İşimizi tamamladığımızda, Herbert’ın beklentileri büyük oranda karşılayan bir ortam tasavvur ettiğini keşfetmekten büyük bir memnuniyet duyduk. Vakit zaman inançsızlığı bir kenara bırakmamız gerekirken, Arrakis gezegeninin büyük kısmı misafirperver olmasa bile sahiden de yaşanabilir görünüyordu.
ARRAKİS ÜZERE FANTASTİK BİR DÜNYA NASIL İNŞA EDİLİR?
Çalışmaya, Dünya’daki hava ve iklim olaylarını kestirim etmek maksadıyla yaygın halde kullanılan bir iklim modeliyle başladık. Bunun üzere modelleri kullanmak için (Dünya gezegeni kelam konusu olduğunda düzgün bilinen) fizik maddelerini seçmeli ve daha sonrasında dağların formundan güneşin gücüne ya da atmosferin yapısına varıncaya dek her şey hakkında bilgiler girmelisiniz. Bunun akabinde kullandığınız model iklimi simüle edebilir ve havanın nasıl olabileceğini genel sınırlarıyla size söyleyebilir.
Burada, Dünya’da bulunan hava şartlarını ve iklime taraf veren birebir temel fizik maddelerini temel almaya karar verdik. Şayet modelimiz tam manasıyla tuhaf ve egzotik bir şey sunsaydı, bu durum, bu kanunların Arrakis’te farklı olduğunu veyahut Frank Herbert’ın Arrakis’e dair fantastik bakış açısının sadece bir fantezi olduğunu ortaya çıkarabilirdi.
Ardından, iklim modeline, ana romanlarda ve birlikteindeki Dune Ansiklopedisi’nde yer verilen detaylı ayrıntıları temel alarak Arrakis’le ilgili kimi şeyler aktarmamız gerekiyordu. Bu bilgiler, gezegenin topografyasını ve günümüz Dünya’sınınkine benzeyen, temelde dairesel olan bir yörüngeyi içeriyordu. Bir yörüngenin biçimi iklimi gerçek manada etkileyebilir: Örneğin, Game of Thrones’da anlatılan uzun ve sistemsiz kışları aklınıza getirin.
Arrakis’in yükseklik haritası (metre cinsinden).
En nihayetinde, modelimize atmosferin nelerden oluştuğunu aktardık. Daha az karbondioksit (sahip olduğumuz 417 ppm’nin tersine milyonda 350 parça) içermesine rağmen, genel olarak Dünya’mızınkine ziyadesiyle benziyordu. Ortadaki en büyük fark ozon konsantrasyonu idi. Yeryüzünde, alt atmosferde sırf yüzde 0.000001 civarında olmak üzere epey fazlaca az ozon bulunur. Arrakis’teyse bu oran yüzde 0,5 seviyesindeydi. Ozon, atmosferin ısınmasında 20 yıllık bir süre içerisinde CO₂’ten yaklaşık 65 kat daha tesirli olması niçiniyle büyük kıymet taşır.
Gerekli tüm dataları girmemizin akabinde gerimize yaslanıp bekledik. Buna misal karmaşık modellerin çalışması vakit gerektirir ki bizim durumumuzda üç haftadan fazla sürdü. Arrakis’i simüle etmek için gerek duyulan yüzbinlerce hesaplamayı gerçekleştirebilmek için devasa bir harika bilgisayara ihtiyacımız vardı. bir daha de, bulduğumuz şey beklemeye değdi.
ARRAKİS’İN İKLİMİ TEMELDE ÖLÇÜLÜ
Kitaplar ve sinemalar, hiç affı olmayan bir güneşten ve ıssız kumul ve kayalık yerlerden oluşan bir gezegenden bahsediyor. Buna rağmen, kutup bölgelerine, Arrakeen ve Carthag kentlerine gerçek yaklaştıkça, kitapta anlatılan iklim daha misafirperver diye yorumlanabilecek bir yapıya dönüşmeye başlıyor.
tıpkı vakitte, bizim modelimiz bundan farklı bir kıssa anlatıyor. Arrakis modelimizde tropik bölgelerde yaşanan en sıcak aylar yaklaşık 45°C’ye ulaşırken, en soğuk aylarda Dünya’nınkine benzeri biçimde 15°C’nin altına düşmüyor. Aslında, en çok sıcaklıklara orta enlemlerde ve kutup bölgelerinde rastlanıyor. Burada yaz havası (kitapta da bahsedildiği şekilde) kumullarda 70°C’ye kadar yükselebiliyor. Kış sıcaklıkları, orta enlemlerde -40°C’ye kadar ve kutuplarda -75°C’ye kadar inerken, çok derecede düşük görünüyor.
Ekvator bölgesi güneşten daha fazla güç aldığı için bu durum genel kanının aksini işaret ediyor. Bunun yanı sıra, modelimizdeki Arrakis’in kutup bölgeleri, su buharının bir sera gazı olmasından ötürü iklimsel ısınmaya niye olacak biçimde büyük oranda daha fazla atmosferik nem ve yüksek bulut örtüsü barındırıyor.
Kitapta Arrakis’e yağmur yağmadığından kelam ediliyor. Başka yandan, bizim modelimiz, yaz ve sonbaharda sırf yüksek enlemlerle sonlu olacak biçimde, sadece dağlarda ve yaylalarda epeyce az ölçüde yağış görülebileceğini gösteriyor. Tropik bölgelerde ve kutup enlemlerindeyse mevsimden mevsime değişen kimi bulut oluşumları gerçekleşiyor.
Kitap, bunlarla bir arada, en azından kuzey yarımkürede uzun mühletten beridir kutup buzullarının var olduğunu belirtiyor. Ne var ki, kitapların modelimizden en farklı olduğu yer tahminen de burası; bu durum, yaz sıcaklıklarının olası kutup buzullarını eriteceğini ve kışın buzulları yenileyecek halde kar yağışının olmayacağını gösteriyor.
SICAK OLSA DA YAŞAMA UYGUN
Beşerler bunun üzere bir çöl gezegeninde hayatta kalabilir mi? Öncelikle, kitaptaki ve sinemadaki dünyevi insanlara benzeyen insanların, günümüz insanlarıyla misal ısı dayanıklılığını paylaştığını var iseymalıyız. Şayet durum bu biçimdeyse, bu biçimde kitabın ve sinemanın bilakis, tropik bölgelerin en yaşanabilir alan olacağı anlaşılıyor. Bu bölgelerde fazlaca az nem bulunduğu için, -sıcaklık ve nemi birleştiren bir “yaşanabilirlik” ölçüsü olan- hayata elverişli yaş termometre sıcaklıkları hiç bir vakit aşılmaz.
Arrakis’te yaşayan insanların büyük kısmının yaşadığı orta enlemler, gerçekte ısı açısından en tehlikeli olan bölgelerdir. Ovalarda görülen aylık ortalama sıcaklıklar birden fazla vakit 50-60°C’den daha yüksektir ve günlük azamî sıcaklıklar bundan daha da fazladır. Bu tipten sıcaklıklar beşerler için ölümcüldür.
Arrakis’te yaşanabilir yerlerin haricindeki tüm insansı hayatın, kullanan kişiyi serin tutmak ve içilebilir su sağlamak için terleme, idrar ve teneffüsten açığa çıkan beden nemini geri dönüştürmek üzere tasarlanmış “damıtıcı giysiler” giymesi gerektiğini biliyoruz. Kitapta açıklandıği üzere, Arrakis’te yağış olmaması, açıkta bulunan su birikintilerinin yokluğu ve geri kazanılabilecek epeyce az atmosferik nemin olmaması büyük ehemmiyet taşır.
Gezegen, bunun yanı sıra, tropik bölgelerin haricinde çok soğuduğu için, teknoloji olmadan kış sıcaklıkları da hayatı olanaksız kılacaktır. Arrakeen ve Carthag üzere kentler, hem rahatsızlık verici seviyede sıcak yazlara birebir vakitte yırtıcı seviyede soğuk kışlara sahip olabilen, Dünya’daki Sibirya’nın kimi bölgelerinin daha uç bir versiyonu üzere hem sıcak tıpkı vakitte soğuk geriliminden muzdarip olacaktır.
Herbert’ın birinci Dune romanını 1965 yılında yazdığını aklımızda tutmalıyız. Romanın yayın tarihi, kendindilk evvelki son Nobel mükafatı sahibi Syukuro Manabe’nin birinci iklim modelini yayınlamasından iki yıl önceydi ve Herbert, çağdaş harika bilgisayarların ya da aslında rastgele bir bilgisayarın sağlayacağı avantajların hiç birine sahip değildi. Bunlar hesaba katıldığında, yaratıcısı olduğu gezegen, altmış yıldan fazla bir vakit daha sonra da çok dengeli görünüyor.
Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)