JoKeR
Active member
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın kuruluşunun 50. Yılı anısına hazırlanan ve Kubbealtı Vakfı Yayınları içinde çıkan Kubbealtı Vakfı Yazma Eserler Kataloğu, alanında yapılmış epey kıymetli bir çalışma. Bu çalışma Yüksek Mimar ve bununla birlikte vakfın kurucularından Ekrem Hakkı Ayverdi’nin hayatı boyunca topladığı ve vakfa bağışladığı el yazmalarından oluşuyor. Katalog kitapta 15. Yüzyıldın 20. Yüzyıl başlarına kadar Osmanlı sınır sanatına gönül vermiş hattatların yapıtları yer alıyor. 195 el yazması yapıtın tanıtıldığı katalogda nadide Kur’anı Kerimler, cüz ve dua kitapları öne çıkıyor. beraberinde Ayverdi’nin Osmanlı mimarı tarihi araştırmalarında yararlandığı el yazması tarih kitapları ve mecmualar da yer alıyor. Kataloğun hazırlanmasında emeği geçen Dr. Şebnem Eryavuz’la, Ayverdi’den yadigar bu değerli koleksiyonun kitaba dönüştürülmesi öyküsünü dinledik. Eryavuz bu kıymetli koleksiyonun devamının ikinci bir kitap çalışmasına döneceği muştusunu de verdi.
SINIRLAR KADAR DEĞERLİ TEZHİPLERnn“Cüzler, En’am-ı Şerifler, duâ kitapları, içlerinde Mekke ve Medine minyatürleri olan Delâ’ilül Hayrât nüshaları, icâzetnâmeler koleksiyondaki eser sayısını ve çeşitliliğini arttırıyor. Ekrem Bey’in yapıtların seçiminde hattatın kimliği kadar tezhip ve cildine de dikkat ettiğinden kelam etmiştim. Ali Üsküdârî imzalı, başkası ona atfedilen ruganî ciltler; Sultan II. Bayezıd, Yasal Sultan Süleyman ve Hacı Beşir Ağa üzere kitaba bedel veren sultan ve devlet erkeklerinın mühür baskılarının bulunduğu yazmalar koleksiyonun öne çıkan yapıtları içinde gösterilebilir.”
Ekrem Hakkı Ayverdi çizgi koleksiyonunu bize nasıl tanımlarsınız? Bu koleksiyonu özel kılan nedir?
Yüksek Mimar Mühendis Ekrem Hakkı Ayverdi (1899-1984) bir mimarlık tarihçisi olarak yaptığı onarımlar, yazdığı kitaplarla Osmanlı mimarlık külçeşidinin korunması ve yaşatılması için gösterdiği çabalarla tanınır. Osmanlı çizgi sanatına ilgi duyanlar ise onu ayrıyeten koleksiyonundan dolayı bilirler. Başta İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın Son Hattatlar, Muhittin Serin’in Çizgi Sanatı ve Meşhur Hattatlar yahut Çizgi Sanatı Tarihi kitaplarında bu koleksiyondan kimi eserler yayınlanmıştı. Koleksiyonun tamamının kataloğunun yayınlanması Ekrem Bey’in bu yapıtları ne hedefle bir ortaya getirdiğini daha güzel anlamamızı sağlıyor. Ayverdi Koleksiyonu’nun en değerli özelliği Osmanlı sınır sanatına istikamet vermiş tüm kıymetli hattatların en seçkin yapıtlarına sahip olmasıdır. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin eser seçiminde itina gösterdiği bir konu da el yazmasının tezhip, ebru ve cildi olmuştur. Bu niçinle koleksiyonda olağanüstü şık el yazmaları bulunuyor.
BİRİNCİ YAPITI HATTAT AZİZ EFENDİ VERİYOR
Ekrem Hakkı Ayverdi koleksiyondaki modüllerin bir ortaya getirilmesi için nasıl bir yol izlemiş? Ardında nasıl bir emek var?
Ekrem Hakkı Ayverdi’ye birinci yapıtlarını kayınpederi Hattat Aziz Efendi (1871-1934) vermiş. Onun vefatından daha sonra, bilhassa 1930’lu yılların ikinci yarısından 1950’lerin ortalarına kadar kendisi yenilerini ek etmiş. Bu yapıtları kimden, ne vakit aldığını gösteren yazılı bir kayıt maalesef bulunmuyor. O senelerda müteahhitlik ile uğraşan ve başta Topkapı Sarayı olmak üzere biroldukca anıtsal yapının onarımını gerçekleştiren Ekrem Hakkı Ayverdi daha sonrasında tüm vaktini ve maddi imkânını Osmanlı mimari tarihi ile ilgili yazdığı kitapları ayırmıştı. Bu niçinle kıymetlendirme yapılırken bu harika koleksiyonun sanılandan fazlaca daha kısa bir müddetçte toplandığı da göz önünde tutulmalıdır.
KIYMETİ BİLİNMEYEN ESERLER
Kitabın önsözünde belirttiğiniz bir konu var: ‘Ekrem Hakkı Ayverdi kendisini hiç bir vakit bir koleksiyoner olarak görmemiş, geçmişe sahip çıkma dileği ile eski yapıtları el yazmalarını toplamıştır’. Bilhassa el yazmalarını toplamasının niçini bu yapıtların o günün koşullarında değerinin bilinmemesinden dolayı diyebilir miyiz? Bu mevzuyu açmak istersek bize neler söylersiniz?
Ekrem Bey’in kendisini hiç bir vakit bir koleksiyoner olarak kabul etmemesi fazlaca değerli. Ecdat yadigârı olarak kabul ettiği eski eserler o senelerda kıymeti bilinmediği için yok olma yahut yurt dışına kaçırılma tehlikesi altında olduğundan, onları korumak ve gelecek nesillere emanet etmek için toplamıştı. Hatta yakın etrafındaki pek fazlaca şahsa, elbetki kendisi üzere koruyup sahip çıkacaklarına güvendiği bireylere hüsn-i çizgi levhaları ikram ettiğini biliyoruz. Kurucuları içinde yer aldığı Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’na bağışladığı eserler de sırf Osmanlı devrine ilişkin el yazmaları ve hüsn-i çizgilerden oluşmuyor. Hattatların kullandıkları kamış kalemler, her biri birer sanat yapıtı olan kalemtraş ve maktalar, hokka ekipleri, divit ve kuburlar, zer-mühre, kâğıt makası üzere bir sınırın ortaya çıkmasına yardımcı olan âlet ve edevât da mevcut. Bunlar da o senelerda artık kullanım alanı kalmadığı için yok olabilirdi.
KUBBEALTI’NA BAĞIŞLANIYOR
El yazması eserler Kubbealtı Vakfı’na bağışlanıyor. Bu eserler içinde öne çıkan epey değerli modüller olduğunu biliyoruz. Envanterde yer alan ve öne çıkan eserler ile ilgili neler söylersiniz?
Ekrem Bey’in itinayla sakladığı Osmanlı periyodu el yazmaları 14. yüzyıldan 20. yüzyılın başına geniş bir vakit dilimine tarihlenmekte. Bizler için ortalarından ayrım yapmak elbette fazlaca güç. Koleksiyon hakkında genel bir bilgi vermek gerekirse yüklü olarak dini kitaplar ve bunlardan 37’si Kur’ân-ı Kerîm. En erken tarihindeki örneği tezhibinden yola çıkarak Memlûk yahut Erken Osmanlı devrine, tarihlendiriyoruz. 17. yüzyıldan Mustafa Kanlıcavî’nin, Suyolcuzâde Mustafa Eyyubî’nin ve Hâfız Osman’ın istinsah ettiği mushaflar var. 18. yüzyıldan Çinicizâde Abdurrahman, İbrahim Bîzeban, Mustafa Kütahî öne çıkan hattatlar. Ahmet Nâilî Efendi’nin 121. mushafı, ayrıyeten 19. yüzyılın ortalarında Şumlu’da yazılan ve heybetli tezhipleri ile İstanbul’da hayli revaç bulan mushaflardan Mehmet Nuri ve Hasan Aşık imzalı örnekler de koleksiyonumuzda yer alıyor.
MUSHAFI DAĞILMAKTAN KURTARMIŞ
Hattat Hasan İstek Efendi’nin 20 yaşında iken cüzler halinde yazdığı birinci mushaflardan biri de Ekrem Hakkı Ayverdi tarafınca ihya edilmiş. Bu konu da Ekrem Bey’in yapıtlara bakışını anlamamız açısından değerli. Mushafın eksik olan 20. cüzünü hattat Mustafa Halim Özyazıcı’ya bir daha yazdırmış, daha sonrasında tüm cüzler bir ciltte birleştirilip yine dağılıp yok olmaktan kurtarılmış.
Koleksiyonumuzdaki kıymetli yapıtlardan biri olan Pir Hamdullah’ın istinsah ettiği dua kitabı ise Ekrem Hakkı Ayverdi’nin eline ulaştığında muhtemelen kapsızdı. 1943 yılında Muhsin Demironat’a dış yüzü ruganî, yan kâğıdı zer-şikâf adabında bezemeli bir cilt sipariş ederek yazmanın sanatsal kıymetinin daha da artmasını sağlamış.
Yeni çalışmalar sürüyor
Koleksiyondaki yapıtların bir kısmı çeşitli stantlarda ziyaretçilerle buluştu. Fakat birinci sefer koleksiyon bir kitapta yer alıyor. Bu yapıtların önümüzdeki süreçte kitapta olduğu üzere geniş kapsamlı bir stantta ziyaretçi ile buluşması da kelam konusu olur mu?
Ekrem Bey’in koleksiyonunda sınırın yanı sıra Osmanlı periyodu işlemeleri, tılsımlı gömlekler, çatma ve kemha üzere ipekli dokuma modülleri, kalemtıraş, makta, yazı kadrosu kutusu, divit üzere hattatların kullandıkları eşyalar, Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı periyodunda uygulanan imal tekniklerini gösteren çini ve seramiklerden küçük bir seçki, Tophane işi lüle ve fincanlar, Eser-i İstanbul ve Yıldız porselenleri, Beykoz ve Bohemya işi cam eserler, tuğralı gümüşler, yağlıboya tablolar da bulunuyor. Sadberk Hanım Müzesi’nde 2000, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nde 2014 ve Yıldız Holding Stant Salonu’nda 2019 yılında düzenlenen stantlar koleksiyonun içeriği hakkında bilgi vermişti. Önümüzdeki süreçte şimdilik kitap çalışmalarına devam edeceğiz. Kubbealtı Vakfı Yazma Eserler Kataloğunu koleksiyonun birinci kitabı olarak düşünebilirsiniz. Murakkaa, Hilye-i Şerif ve Hüsn-i çizgi levhalar kataloğunu da önümüzdeki yıl yayınlamayı planlıyoruz.
Her yapıtta büyük emek var
Kubbealtı Vakfı Yazma Eserler Kataloğu’nda Ekrem Hakkı Ayverdi’nin bağışladığı 193 adet yapıtla birlikte, kız kardeşi Sâmiha Ayverdi’den torunu Sinan Uluant’a intikal eden üç el yazması tanıtılmış. Bu eserler Osmanlı Dönemi’ndeki kitap sanatına da ışık tutuyor. Bu eserler üzerinden Osmanlı Dönemi’ndeki kitap kültürü, çizgi ve tezhip için nasıl bir değerlendirmede bulunursunuz?
Geçmişte bir kitabın yazılması için hayli uzun bir müddetç gerekiyordu. Öncelikle kâğıdın âharlanması, satırların düzgün olması için mıstarlanması, mürekkebin hazırlanması. Üstat bir hattatın metni yazmasının akabinde cedvelkeş, müzehhip, halkâr, zer-efşan ve ebru sanatkârları, vassâleci ve mücellit bu yapıtı tamamlamak için çalışmaya başlıyordu. Sonunda ortaya çıkan nâdide kitabı yüzseneler daha sonra elinize aldığınızda evvel deri kabına, sayfalarını çevirmeye başlayınca da çizgisine ve tezhibine hayran kalmamak imkânsız.
Değerli sanatkarların imzaları var
Katalog kitaptan öğrendiğimize göre el yazması eserler 14. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına uzanan bir vakit dilimini kapsıyor. beraberinde vakit ortasında ziyan görmüş bir fazlaca değerli eser ondan sonrasındaki devirlerde günün büyük sanatkarları tarafınca bir daha onarılıyor? Bu yapıtlarda emeği bulunan sanatkarlar için neler söylersiniz? Kimlerin imzaları ön plana çıkıyor? Hangi eserler tamir görüyor?
Koleksiyondaki yapıtların tamirini iki periyot olarak kıymetlendirebiliriz. Ekrem Hakkı Ayverdi devrinde daha epeyce cildinin yapılması ve tezhibinin tamamlanması biçiminde olmuş. Başta da belirttiğim üzere kayınpederi Hattat Aziz Efendi’nin kendisine verdiği yapıtlarla koleksiyona başlanmış. Bu iki Kur’ân-ı Kerîm’den birinin serlevha tezhibini 1939 yılında Süheyl Ünver, ötekinin tezhibini 1941 yılında Mihriban Sözer tamamlamış. Necmeddin Okyay’ın ebruları, onun ve oğlu Sacid Okyay’ın 1943 yılında yaptığı ciltler de başlı başına bir sanat yapıtı niteliğinde. Ekrem Beyefendi ecza biçimdeki yapıtlarının tezhibini başta yakın dostu Süheyl Ünver olmak üzere Hoş Sanatlar Akademisi hocalarından İsmail Hakkı Altunbezer, Feyzullah Dayıgil, Kerim Silivrili, Muhsin Demironat ve Mihriban Sözer’e yaptırmış. Son senelerda yıpranmış ciltlerin tamiratını ve kapsız yapıtların ciltlerini Kazım Hacımeyliç, İslam Seçen ve artık de Melike Kazaz’a yaptırıyoruz. Tezhipler ise Kubbealtı Nakışhânesi’nde Gülnur Duran ve öğrencileri tarafınca yapılıyor.
Kubbealtı Vakfı’nın 50. yılına ithaf edilen çalışma
Bu koleksiyonun kitap haline getirilmesine nasıl karar verdiniz? Nasıl bir yol izlendi?
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın mütevelli heyeti lideri Sinan Uluant, vakfın kuruluşunun 50. yılı münasebetiyle yayınlanması planlanan kitaplar içinde Yazma Eserler Kataloğu’nun da olmasını istek etti. Envanter çalışmalarına birinci başladığımız periyotta, bu kitapta da proje danışmanımız olan Prof. Uğur Derman’la tüm yapıtları tek tek incelemiştik. Bu çalışma kitabın temelini oluşturdu. Katalogta yazmaların hattatı hakkında kısa bir bilgi, çizgi nev’inden ölçüsüne, içeriğinden var ise temellük kaydına, tezhibinden cildine her bilgiye yer verildi. Kataloğun benim haricinde üç müellifi daha bulunuyor. Marmara Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Gülnur Duran tezhibi epey ihtimamlı ve imzalı yapıtlarla ruganî ciltleri kaleme aldı. O devirde Viyana Üniversitesi Sanat Tarihi Kısmında öğretim üyesi olan Dr. Sabiha Göloğlu koleksiyondaki duâ kitaplarını inceleyerek kataloğa katkıda bulundu. Ekrem Bey’in mimari tarihi ile ilgili kitap çalışmalarında yararlandığı el yazması tarih kitapları, İlhan Ayverdi’nin lügat çalışmalarında kaynak eser olarak başvurduğu sözlükler de koleksiyonumuzda koruma ediliyor ve bu yapıtların kataloğunu T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri uzmanı Orhan Sakin hazırladı. Kitabın İngilizce’ye çevirisini yapan İrvin Cemil Schick beraberinde katkılarıyla bize yol gösterici oldu. Yazma yapıtları yıpratmadan fotoğraflarının çekilmesi farklı bir dikkat ve uzmanlık gerektiriyordu. Hadiye Cangökçe yılların deneyimi ile bunun üstesinden geldi. Son olarak tüm bu emekleri elinizde tuttuğunuz kitaba dönüştüren Ersu Pekin oldu. Yazma Eserler Kataloğu’nu kuruluşumuzun 50. Yılında, yani 2020 yılında yayınlamayı dilek ediyorduk. Tüm dünyayı etkileyen Covid19 salgını bunu biraz geciktirdi. Ancak sonuçta bu kapsamlı kataloğu tüm araştırmacıların ve sanatseverlerin hizmetine sunabildik.
Değerli bir kültür koruma ediliyor
Ekrem Hakkı Ayverdi ve eşi İlhan Ayverdi’nin senelerca oturdukları ve daha sonrasında vakfa bağışladıkları konutlarında bu yapıtların yanında geçmiş devirde kullanılmış bir fazlaca konut eşyası da yer alıyor. Konutlarda artık kullanım yeri kalmayan bir epeyce eşyaya o periyotta sahip çıkıp meskenini dekore eden bir çift var karşımızda. Bu mevzuda neler söylersiniz? 45 yıl boyunca oturdukları bu meskeni devrin öteki meskenlerden ayıran özellikleri nelerdi? Bu eserler bugün ne durumda?
Dünyada ve ülkemizde her açıdan büyük değişimlerin yaşandığı o senelerda pahası bilinmeyen şeyler sırf el yazmaları değildi. Çağdaşlaşan meskenlerde çatma sedir yastıklarının, porselen sahanların, Beykoz cam gülabdanların kullanım yerleri kalmamıştı. Tekkeler kapatıldığı için mütteka, nefir, keşkül, teber, kaşığı, pazarcı maşası üzere derviş çeyizleri bir köşeye atılmıştı. Yalı ve konaklar yıkılıp yerlerine çağdaş apartmanlar yapıldığı için Edirnekârî tavan süslemeleri ve sedirler lakin onların bedelini bilen şahıslar tarafınca korunabilmişti. Ekrem Hakkı Ayverdi bunların tümüne sahip çıkmış, o periyodun çağdaş dizaynına uygun olarak inşa ettiği meskeninin iç dekorasyonunda bu ‘eski eşyaları’ gündelik hayatın içine katmıştı. Sanılmasın ki burası antikalarla dekore edilmiş bir konuttu. Osmanlı külçeşidini içselleştirilmiş hâne halkı burada eski İstanbul konaklarındakine benzeri bir ömür sürdürmüştü. 2010 yılında gerçekleştirilen bakım ve tamiratın akabinde bu konut ve ortasındaki eşyalar motamot koruma edildi. El yazmaları, kıt’a ve murakkaaları asitsiz kartondan kutular ortasında, Ekrem Bey’in zeytin ağacından özel olarak yaptırdığı dolapta saklamaya devam ediyoruz.
SINIRLAR KADAR DEĞERLİ TEZHİPLERnn“Cüzler, En’am-ı Şerifler, duâ kitapları, içlerinde Mekke ve Medine minyatürleri olan Delâ’ilül Hayrât nüshaları, icâzetnâmeler koleksiyondaki eser sayısını ve çeşitliliğini arttırıyor. Ekrem Bey’in yapıtların seçiminde hattatın kimliği kadar tezhip ve cildine de dikkat ettiğinden kelam etmiştim. Ali Üsküdârî imzalı, başkası ona atfedilen ruganî ciltler; Sultan II. Bayezıd, Yasal Sultan Süleyman ve Hacı Beşir Ağa üzere kitaba bedel veren sultan ve devlet erkeklerinın mühür baskılarının bulunduğu yazmalar koleksiyonun öne çıkan yapıtları içinde gösterilebilir.”
Ekrem Hakkı Ayverdi çizgi koleksiyonunu bize nasıl tanımlarsınız? Bu koleksiyonu özel kılan nedir?
Yüksek Mimar Mühendis Ekrem Hakkı Ayverdi (1899-1984) bir mimarlık tarihçisi olarak yaptığı onarımlar, yazdığı kitaplarla Osmanlı mimarlık külçeşidinin korunması ve yaşatılması için gösterdiği çabalarla tanınır. Osmanlı çizgi sanatına ilgi duyanlar ise onu ayrıyeten koleksiyonundan dolayı bilirler. Başta İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın Son Hattatlar, Muhittin Serin’in Çizgi Sanatı ve Meşhur Hattatlar yahut Çizgi Sanatı Tarihi kitaplarında bu koleksiyondan kimi eserler yayınlanmıştı. Koleksiyonun tamamının kataloğunun yayınlanması Ekrem Bey’in bu yapıtları ne hedefle bir ortaya getirdiğini daha güzel anlamamızı sağlıyor. Ayverdi Koleksiyonu’nun en değerli özelliği Osmanlı sınır sanatına istikamet vermiş tüm kıymetli hattatların en seçkin yapıtlarına sahip olmasıdır. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin eser seçiminde itina gösterdiği bir konu da el yazmasının tezhip, ebru ve cildi olmuştur. Bu niçinle koleksiyonda olağanüstü şık el yazmaları bulunuyor.
BİRİNCİ YAPITI HATTAT AZİZ EFENDİ VERİYOR
Ekrem Hakkı Ayverdi koleksiyondaki modüllerin bir ortaya getirilmesi için nasıl bir yol izlemiş? Ardında nasıl bir emek var?
Ekrem Hakkı Ayverdi’ye birinci yapıtlarını kayınpederi Hattat Aziz Efendi (1871-1934) vermiş. Onun vefatından daha sonra, bilhassa 1930’lu yılların ikinci yarısından 1950’lerin ortalarına kadar kendisi yenilerini ek etmiş. Bu yapıtları kimden, ne vakit aldığını gösteren yazılı bir kayıt maalesef bulunmuyor. O senelerda müteahhitlik ile uğraşan ve başta Topkapı Sarayı olmak üzere biroldukca anıtsal yapının onarımını gerçekleştiren Ekrem Hakkı Ayverdi daha sonrasında tüm vaktini ve maddi imkânını Osmanlı mimari tarihi ile ilgili yazdığı kitapları ayırmıştı. Bu niçinle kıymetlendirme yapılırken bu harika koleksiyonun sanılandan fazlaca daha kısa bir müddetçte toplandığı da göz önünde tutulmalıdır.
KIYMETİ BİLİNMEYEN ESERLER
Kitabın önsözünde belirttiğiniz bir konu var: ‘Ekrem Hakkı Ayverdi kendisini hiç bir vakit bir koleksiyoner olarak görmemiş, geçmişe sahip çıkma dileği ile eski yapıtları el yazmalarını toplamıştır’. Bilhassa el yazmalarını toplamasının niçini bu yapıtların o günün koşullarında değerinin bilinmemesinden dolayı diyebilir miyiz? Bu mevzuyu açmak istersek bize neler söylersiniz?
Ekrem Bey’in kendisini hiç bir vakit bir koleksiyoner olarak kabul etmemesi fazlaca değerli. Ecdat yadigârı olarak kabul ettiği eski eserler o senelerda kıymeti bilinmediği için yok olma yahut yurt dışına kaçırılma tehlikesi altında olduğundan, onları korumak ve gelecek nesillere emanet etmek için toplamıştı. Hatta yakın etrafındaki pek fazlaca şahsa, elbetki kendisi üzere koruyup sahip çıkacaklarına güvendiği bireylere hüsn-i çizgi levhaları ikram ettiğini biliyoruz. Kurucuları içinde yer aldığı Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’na bağışladığı eserler de sırf Osmanlı devrine ilişkin el yazmaları ve hüsn-i çizgilerden oluşmuyor. Hattatların kullandıkları kamış kalemler, her biri birer sanat yapıtı olan kalemtraş ve maktalar, hokka ekipleri, divit ve kuburlar, zer-mühre, kâğıt makası üzere bir sınırın ortaya çıkmasına yardımcı olan âlet ve edevât da mevcut. Bunlar da o senelerda artık kullanım alanı kalmadığı için yok olabilirdi.
KUBBEALTI’NA BAĞIŞLANIYOR
El yazması eserler Kubbealtı Vakfı’na bağışlanıyor. Bu eserler içinde öne çıkan epey değerli modüller olduğunu biliyoruz. Envanterde yer alan ve öne çıkan eserler ile ilgili neler söylersiniz?
Ekrem Bey’in itinayla sakladığı Osmanlı periyodu el yazmaları 14. yüzyıldan 20. yüzyılın başına geniş bir vakit dilimine tarihlenmekte. Bizler için ortalarından ayrım yapmak elbette fazlaca güç. Koleksiyon hakkında genel bir bilgi vermek gerekirse yüklü olarak dini kitaplar ve bunlardan 37’si Kur’ân-ı Kerîm. En erken tarihindeki örneği tezhibinden yola çıkarak Memlûk yahut Erken Osmanlı devrine, tarihlendiriyoruz. 17. yüzyıldan Mustafa Kanlıcavî’nin, Suyolcuzâde Mustafa Eyyubî’nin ve Hâfız Osman’ın istinsah ettiği mushaflar var. 18. yüzyıldan Çinicizâde Abdurrahman, İbrahim Bîzeban, Mustafa Kütahî öne çıkan hattatlar. Ahmet Nâilî Efendi’nin 121. mushafı, ayrıyeten 19. yüzyılın ortalarında Şumlu’da yazılan ve heybetli tezhipleri ile İstanbul’da hayli revaç bulan mushaflardan Mehmet Nuri ve Hasan Aşık imzalı örnekler de koleksiyonumuzda yer alıyor.
MUSHAFI DAĞILMAKTAN KURTARMIŞ
Hattat Hasan İstek Efendi’nin 20 yaşında iken cüzler halinde yazdığı birinci mushaflardan biri de Ekrem Hakkı Ayverdi tarafınca ihya edilmiş. Bu konu da Ekrem Bey’in yapıtlara bakışını anlamamız açısından değerli. Mushafın eksik olan 20. cüzünü hattat Mustafa Halim Özyazıcı’ya bir daha yazdırmış, daha sonrasında tüm cüzler bir ciltte birleştirilip yine dağılıp yok olmaktan kurtarılmış.
Koleksiyonumuzdaki kıymetli yapıtlardan biri olan Pir Hamdullah’ın istinsah ettiği dua kitabı ise Ekrem Hakkı Ayverdi’nin eline ulaştığında muhtemelen kapsızdı. 1943 yılında Muhsin Demironat’a dış yüzü ruganî, yan kâğıdı zer-şikâf adabında bezemeli bir cilt sipariş ederek yazmanın sanatsal kıymetinin daha da artmasını sağlamış.
Yeni çalışmalar sürüyor
Koleksiyondaki yapıtların bir kısmı çeşitli stantlarda ziyaretçilerle buluştu. Fakat birinci sefer koleksiyon bir kitapta yer alıyor. Bu yapıtların önümüzdeki süreçte kitapta olduğu üzere geniş kapsamlı bir stantta ziyaretçi ile buluşması da kelam konusu olur mu?
Ekrem Bey’in koleksiyonunda sınırın yanı sıra Osmanlı periyodu işlemeleri, tılsımlı gömlekler, çatma ve kemha üzere ipekli dokuma modülleri, kalemtıraş, makta, yazı kadrosu kutusu, divit üzere hattatların kullandıkları eşyalar, Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı periyodunda uygulanan imal tekniklerini gösteren çini ve seramiklerden küçük bir seçki, Tophane işi lüle ve fincanlar, Eser-i İstanbul ve Yıldız porselenleri, Beykoz ve Bohemya işi cam eserler, tuğralı gümüşler, yağlıboya tablolar da bulunuyor. Sadberk Hanım Müzesi’nde 2000, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nde 2014 ve Yıldız Holding Stant Salonu’nda 2019 yılında düzenlenen stantlar koleksiyonun içeriği hakkında bilgi vermişti. Önümüzdeki süreçte şimdilik kitap çalışmalarına devam edeceğiz. Kubbealtı Vakfı Yazma Eserler Kataloğunu koleksiyonun birinci kitabı olarak düşünebilirsiniz. Murakkaa, Hilye-i Şerif ve Hüsn-i çizgi levhalar kataloğunu da önümüzdeki yıl yayınlamayı planlıyoruz.
Her yapıtta büyük emek var
Kubbealtı Vakfı Yazma Eserler Kataloğu’nda Ekrem Hakkı Ayverdi’nin bağışladığı 193 adet yapıtla birlikte, kız kardeşi Sâmiha Ayverdi’den torunu Sinan Uluant’a intikal eden üç el yazması tanıtılmış. Bu eserler Osmanlı Dönemi’ndeki kitap sanatına da ışık tutuyor. Bu eserler üzerinden Osmanlı Dönemi’ndeki kitap kültürü, çizgi ve tezhip için nasıl bir değerlendirmede bulunursunuz?
Geçmişte bir kitabın yazılması için hayli uzun bir müddetç gerekiyordu. Öncelikle kâğıdın âharlanması, satırların düzgün olması için mıstarlanması, mürekkebin hazırlanması. Üstat bir hattatın metni yazmasının akabinde cedvelkeş, müzehhip, halkâr, zer-efşan ve ebru sanatkârları, vassâleci ve mücellit bu yapıtı tamamlamak için çalışmaya başlıyordu. Sonunda ortaya çıkan nâdide kitabı yüzseneler daha sonra elinize aldığınızda evvel deri kabına, sayfalarını çevirmeye başlayınca da çizgisine ve tezhibine hayran kalmamak imkânsız.
Değerli sanatkarların imzaları var
Katalog kitaptan öğrendiğimize göre el yazması eserler 14. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına uzanan bir vakit dilimini kapsıyor. beraberinde vakit ortasında ziyan görmüş bir fazlaca değerli eser ondan sonrasındaki devirlerde günün büyük sanatkarları tarafınca bir daha onarılıyor? Bu yapıtlarda emeği bulunan sanatkarlar için neler söylersiniz? Kimlerin imzaları ön plana çıkıyor? Hangi eserler tamir görüyor?
Koleksiyondaki yapıtların tamirini iki periyot olarak kıymetlendirebiliriz. Ekrem Hakkı Ayverdi devrinde daha epeyce cildinin yapılması ve tezhibinin tamamlanması biçiminde olmuş. Başta da belirttiğim üzere kayınpederi Hattat Aziz Efendi’nin kendisine verdiği yapıtlarla koleksiyona başlanmış. Bu iki Kur’ân-ı Kerîm’den birinin serlevha tezhibini 1939 yılında Süheyl Ünver, ötekinin tezhibini 1941 yılında Mihriban Sözer tamamlamış. Necmeddin Okyay’ın ebruları, onun ve oğlu Sacid Okyay’ın 1943 yılında yaptığı ciltler de başlı başına bir sanat yapıtı niteliğinde. Ekrem Beyefendi ecza biçimdeki yapıtlarının tezhibini başta yakın dostu Süheyl Ünver olmak üzere Hoş Sanatlar Akademisi hocalarından İsmail Hakkı Altunbezer, Feyzullah Dayıgil, Kerim Silivrili, Muhsin Demironat ve Mihriban Sözer’e yaptırmış. Son senelerda yıpranmış ciltlerin tamiratını ve kapsız yapıtların ciltlerini Kazım Hacımeyliç, İslam Seçen ve artık de Melike Kazaz’a yaptırıyoruz. Tezhipler ise Kubbealtı Nakışhânesi’nde Gülnur Duran ve öğrencileri tarafınca yapılıyor.
Kubbealtı Vakfı’nın 50. yılına ithaf edilen çalışma
Bu koleksiyonun kitap haline getirilmesine nasıl karar verdiniz? Nasıl bir yol izlendi?
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın mütevelli heyeti lideri Sinan Uluant, vakfın kuruluşunun 50. yılı münasebetiyle yayınlanması planlanan kitaplar içinde Yazma Eserler Kataloğu’nun da olmasını istek etti. Envanter çalışmalarına birinci başladığımız periyotta, bu kitapta da proje danışmanımız olan Prof. Uğur Derman’la tüm yapıtları tek tek incelemiştik. Bu çalışma kitabın temelini oluşturdu. Katalogta yazmaların hattatı hakkında kısa bir bilgi, çizgi nev’inden ölçüsüne, içeriğinden var ise temellük kaydına, tezhibinden cildine her bilgiye yer verildi. Kataloğun benim haricinde üç müellifi daha bulunuyor. Marmara Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Gülnur Duran tezhibi epey ihtimamlı ve imzalı yapıtlarla ruganî ciltleri kaleme aldı. O devirde Viyana Üniversitesi Sanat Tarihi Kısmında öğretim üyesi olan Dr. Sabiha Göloğlu koleksiyondaki duâ kitaplarını inceleyerek kataloğa katkıda bulundu. Ekrem Bey’in mimari tarihi ile ilgili kitap çalışmalarında yararlandığı el yazması tarih kitapları, İlhan Ayverdi’nin lügat çalışmalarında kaynak eser olarak başvurduğu sözlükler de koleksiyonumuzda koruma ediliyor ve bu yapıtların kataloğunu T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri uzmanı Orhan Sakin hazırladı. Kitabın İngilizce’ye çevirisini yapan İrvin Cemil Schick beraberinde katkılarıyla bize yol gösterici oldu. Yazma yapıtları yıpratmadan fotoğraflarının çekilmesi farklı bir dikkat ve uzmanlık gerektiriyordu. Hadiye Cangökçe yılların deneyimi ile bunun üstesinden geldi. Son olarak tüm bu emekleri elinizde tuttuğunuz kitaba dönüştüren Ersu Pekin oldu. Yazma Eserler Kataloğu’nu kuruluşumuzun 50. Yılında, yani 2020 yılında yayınlamayı dilek ediyorduk. Tüm dünyayı etkileyen Covid19 salgını bunu biraz geciktirdi. Ancak sonuçta bu kapsamlı kataloğu tüm araştırmacıların ve sanatseverlerin hizmetine sunabildik.
Değerli bir kültür koruma ediliyor
Ekrem Hakkı Ayverdi ve eşi İlhan Ayverdi’nin senelerca oturdukları ve daha sonrasında vakfa bağışladıkları konutlarında bu yapıtların yanında geçmiş devirde kullanılmış bir fazlaca konut eşyası da yer alıyor. Konutlarda artık kullanım yeri kalmayan bir epeyce eşyaya o periyotta sahip çıkıp meskenini dekore eden bir çift var karşımızda. Bu mevzuda neler söylersiniz? 45 yıl boyunca oturdukları bu meskeni devrin öteki meskenlerden ayıran özellikleri nelerdi? Bu eserler bugün ne durumda?
Dünyada ve ülkemizde her açıdan büyük değişimlerin yaşandığı o senelerda pahası bilinmeyen şeyler sırf el yazmaları değildi. Çağdaşlaşan meskenlerde çatma sedir yastıklarının, porselen sahanların, Beykoz cam gülabdanların kullanım yerleri kalmamıştı. Tekkeler kapatıldığı için mütteka, nefir, keşkül, teber, kaşığı, pazarcı maşası üzere derviş çeyizleri bir köşeye atılmıştı. Yalı ve konaklar yıkılıp yerlerine çağdaş apartmanlar yapıldığı için Edirnekârî tavan süslemeleri ve sedirler lakin onların bedelini bilen şahıslar tarafınca korunabilmişti. Ekrem Hakkı Ayverdi bunların tümüne sahip çıkmış, o periyodun çağdaş dizaynına uygun olarak inşa ettiği meskeninin iç dekorasyonunda bu ‘eski eşyaları’ gündelik hayatın içine katmıştı. Sanılmasın ki burası antikalarla dekore edilmiş bir konuttu. Osmanlı külçeşidini içselleştirilmiş hâne halkı burada eski İstanbul konaklarındakine benzeri bir ömür sürdürmüştü. 2010 yılında gerçekleştirilen bakım ve tamiratın akabinde bu konut ve ortasındaki eşyalar motamot koruma edildi. El yazmaları, kıt’a ve murakkaaları asitsiz kartondan kutular ortasında, Ekrem Bey’in zeytin ağacından özel olarak yaptırdığı dolapta saklamaya devam ediyoruz.