Mahmut Wenda Koyuncu*
Milliyetçiliğin gündelik ömrün her anı ve alanı üzerinde nüfuz ettiği bir coğrafyada ona bağlı düşünsel ve kuramsal çalışmalarının dramatik derecede az olması enteresan duruyor. Geçen ay Kıraathane Yayınları’ndan çıkan Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları isimli eser, üzerine fazlaca konuşulsa da aslında milliyetçilik hakkında ne kadar az yazıldığına dair bir hatırlatma fonksiyonu gördü. Kitabın epey yazarlı ve hayli yararlı içeriğine girmedilk evvel bu mevzunun layığınca Türkiye’nin entelektüel-akademik ilgisine mazhar olmadığına özetlemek gerekirse değinmek gerek. Yani takvimi, hayli değil, bugünden on yıl geriye sarsak, bu alanda ideolojik ve siyasi motivasyonla yazılmış eserleri devre dışı bırakırsak şayet; bilimsel ve etik kriterlerle Türkçe yazılmış basılı eser sayısının iki elin parmaklarını geçmediği nazaranbiliriz. Akademinin ve sivil niyet dünyasının bu tema üzerine yakın vakte kadar neredeyse eli klavyeye hiç değmemiştir bile denebilir. Yani kavram, ya genç cumhuriyetin önündeki ideolojik angajmanlardan: Osmanlıcılık, İslamcılık ve Batıcılık’ın yanında dördüncü bir yol ya da Atatürk Milliyetçiliği etrafında ele alınmış üzere görünüyor.
Milliyetçilik, uyandırılması gereken bir ruh yahut oluşturulması gereken bir şuur olarak işlenmiştir daha fazlaca bu zihniyet dünyası açısından. Tarih boyunca, hem sağ hem sol yorumlarda, içerden ve dışardan her türlü haksızlığa ve ihanete uğramış bir milletin ayağa kalkma serüveni olarak övülmüştür. Altmışlı senelerda Marksist solun demokratik ulusal ihtilal tezleri ışığında tartışılmış bir kavram olsa da ekseriyetle, sonucu Kemalist tezlere bağlı Anti-Emperyalist bir ulusçulukla sonlu kalmış ve içerdeki farklı etnisitelere gözünü kapatmış haliyle işlenmiştir. Bunun sebepleri çeşitli olsa bile, asıl korkuların ulus inşasına bağlı pratikler ve de Osmanlı’nın son devirlerinden devralınmış yahut oluşturulmuş kolektif/travmatik bir belleğin varlığı kelam konusu edilebilir. Lakin kelam konusu pratiklerin- milliyetçilik yahut bu yordamın türevi yaklaşımlar- ampirik alanda; kıyıcı, ayrımcı ve dışlayıcı özelliklerinin tamamını layıkıyla yerine getirdiğini teslim etmemiz gerek.
Kitaba geri döndüğümde, sıkıntının epeyce boyutlu bir biçimde ele alınıp tahlil edildiğini bakılırsabiliyoruz. Editoryal olarak, tematik bir ayrımlandırmaya gidilmediği görülse de yazıların dizilişinden, muhakkak temaların zaten ayrıldığını anlaşılabiliyor. Kitap, kavramın tarihi ve kuramsal evrimine eğilen makalelerle başlıyor. daha sonraki makalelerin anlaşılması ve manalandırılması bakımından düzgün bir altyapı hazırlıyor bu sunum hali. örneğin Kadir Dede’nin Milliyetçiliğin Serüveni: Tarih, Gündelik Ömür ve Şimdiki Zaman(s.16) isimli makalesinde vakit ve gündelik hayat üzerinden kavramın tarihi serüveni önümüze serilirken, Herder ve Fichte’nin Alman romantik milliyetçilik yorumundan Renan’ın Fransız stili uygarlaşmayı vurgulayan yorumuna oradan da Bilig’in banal ve gündelik milliyetçilik kavramsallaştırmasına varan geniş bir literatür sunuyor. Ardından Murat Evrak, kavramı militarizm bağlamında coğrafyalar ortası tarihi bir karşılaştırma ile değerlendirdiği yazısında günümüz Türkiye’sine kadar gelen militarizm-milliyetçilik içindeki kuvvetli irtibatları deşifre ediyor. Bu kısım Ahmet Kuyaş ve Irvin Cemil Schick’in yazıları sonlanırken, Kuyaş Türk milliyetçiliğin kökenlerine eğilen titiz bir inceleme ile karşımıza çıkarken, kitabın en zihin açıcı yazılarından birisi olduğunu düşündüğüm Schick’in Kemalizm, Şarkiyatçılık, Garbiyatçılık isimli makalesi emperyalizm ve sömürgecilik bağlamında cumhuriyet deneyiminin ironik ve çelişkili mantığına işaret ediyor. Bilhassa solun Kemalizm’i solculaştırma teşebbüslerinin mizahi bir düzeye varan zorlamalarına değinirken, ‘’…Sömüren/sömürülen bağının illâ ki iki yarı ülke içinde olması gerekmez, tek bir siyasî ünitenin, tek bir ülke sonları içerisinde de sömürgecilikten kelam edilebilir. Ve önerdiğim şudur ki, Cumhuriyet’in birinci onsenelerında Türkiye’nin büyük kentlerinin önderliğinde kırsal alanlarının ‘’çağdaşlaştırılması’’ teşebbüsü bir çeşit sömürgecilikti.(s.88)’’ cümlesiyle iç orientalizmin hala fikir cihanında nasıl vuku bulduğu açısından önemli bir kıymetlendirme üzere duruyor.
Kitabın neredeyse değinmediği bahis kalmamış kabilinden yazılarından biri de İnci Özkan Kerestecioğlu’nun Osmanlı’dan günümüze uzanan feminizm ve milliyetçilik alakasını pahalandıran yazısı. Günümüz feminizm tartışmaları açısında da sağlam bir art plan oluşturan yazıda Kürt Milliyetçiliği ve feminist yansımalarının Türkiye’nin batısındaki feminist pratiklerle müsabaka biçimleri açısında da kıymetli tespitlere yer veriyor.
Milliyetçilik bir yerde kıyım ve soykırım idiyse bu sefer kitabın enteresan yazılarından birine bakmak gerek. Milliyetçiliği kolektif şiddet bağlamında ele alan Ümit Kurt’un makalesi, bugüne kadar Türkiye alanında pek tartışılmayan bir alanı; şiddet eğilimli toplumların milliyetçilikle imtihanının kıyım ve felaket potansiyellerini irdeliyor. Dünyadaki deneyimlerin ışığında hayli kuvvetli kuramsal ve tarihi bir taban üzerinde yükselen makale bu coğrafyada 1915’te yaşanan soykırımdan ile Nazi pratiklerine varan toplumsal şiddetin aynasından baktırıyor.
Derken, Foti Benlisoy’un kitapta tabir ettiği biçimiyle Kök Ötekiler olarak gayrimüslimlerin Türklükle ve Cumhuriyet’le acılı ve ağrılı serencamını somut yaptırımlar üzerinden ele alan makaleler ve şahsi yaşanmışlıklara ayrılmış bir kısma aralanıyor kitap. Milliyetçilik mefhumuna bu coğrafyada can suyu taşıyanın, gelişip serpilmesinde tesir edenin; dış ötekiler’den epey iç ötekiler yaratma edimi olduğu malum. Fethiye Çetin, bir örnek hadise olarak Hrant Dink cinayetine uzanan yasal ve örgütlü aklın kıyıcılığına dair tarihî bir art plan sunarken farklı mecralardan Foti Benlisoy ve Roni Margulies’in yazdıkları, konuya biraz daha derinlik katıyor. Türklüğün yazılı ve yazılı olmayan tahammül sonlarına ayrılan bu kısımda Ayhan Aktar, tarihte yasal kılığı giydirilip de büsbütün gayri yasal bir mülksüzleştime hareketi olan Varlık Vergisi örneği ile karşılık veriyor.
Kelam konusu milliyetçilik olur da bunu kendi mülkü sayan ve bu mülk üzerine rekabete tutuşan aktüel siyaset kurumlarını unutmak olmazdı. Kemal Can, Tanıl Bora ve Necmiye Alpay; Türklük dairesinin ırkçılıkla solculuk içinde salınan sarkacına bir parantez açıyorlar. MHP’nin ezelen ve ebeden himayesinde gördüğü milliyetçiliğini Kemal Can irdelerken, Tanıl Bora yerlilik ve ulusallık noktasının sağda tecelli ettiği nosyonları şimdiki siyasete bağlıyor. Necmiye Alpay’sa sol cenahtan bu konuya yaklaşma biçimlerindeki çelişkilere ve baş karışıklıklarına ışık tutuyor.
Sonuçta Kürtlerden bahsetmeden bu kavramın toplumsal, siyasal ve duygusal boyutları atlanmış olurdu. Mesut Yeğen, Mücahit Bilici ve Lal Laleş burada kelama girip asimilasyon, inkar ve yok etme pratiklerinin ve bundan çıkış yolunun nasıl olması gerektiği konusunda baş yoruyor. Mesut Yeğen, Türklük Dairesi’nde Kürtlerin Cumhuriyet açısından neye karşılık geldiğini belirli bir izlek- kongreler, anayasalar, antlaşmalar ve yasalar-üzerinden takip ediyor. Cumhuriyetin hemilk öncesi ve daha sonrasında ayrıyeten Kurtuluş Savaşı’daki durumlar ile günümüze kadar gelen süreçte Kürtlerin yasal statülerine dair her biri başkasından çetrefil siyasetler ve yasal müdahalelerle yaşanan trajedileri gözler önüne seriyor. Lal Laleş, Kürt Lisanı üzerinde uygulanan asimilasyonları görünür kılan tespitlerde bulunurken Kürtçe’nin bir anadil olarak kabulü ve eğitim lisanı olması istikametinde bir perspektif sunuyor. Mücahit Bilici ise kanımca kitabın en enteresan makalelerinden birine imza atmış durumda bu kısımda. Kürt siyasetinin Evrenselci ideoloji ve siyasetlerin (İslamcılık ve Solculuk) peşinden kendi kurtuluşlarını elde etmelerinin nafileliğine işaret ederken, Kürtlerin hem İslamcılar birebir vakitte Sosyalistler tarafınca milliyetçilikle eleştirmenin hak ve adalet kavramlarına uymadığını sakin sakin izah ediyor. İslamcılar ve Sosyalistlerin ortasında gizli kalmış örtülü milliyetçiliği görmeden Kürtlerin milliyetçiliklerini din kardeşliği yahut yoldaşlık (benim ifadem) üzerinden kötülemelerinin çelişik ve haksız bir yaklaşım olduğunu tartışıyor. Bilici, ayrıyeten Kürtlerin hak ve adalet arayışlarına milliyetçiliğin niye bir seçenek olarak kabul edilmediğini de bu bağlamda kritik ediyor.
Kitabın sonlarına hakikat yaklaşırken, dikkatimizi Suriyeli mülteciler üzerinden kristalize edilen yeni milliyetçilik ve ırkçılık biçimlerine çeken Ayhan Kaya, geç milliyetçilik biçimleri olarak Türk ve Arap milliyetçiliğin mukayeseli bir tahlilini ortaya seriyor. Mehmet Altan’ın milliyetçilikle globalleşme içindeki aykırı ve direkt etkileşimlerin yerli ve ulusal ekonomilerde yarattığı tahribat ve sömürü biçimlerine dikkatimiz çekiyor. Milliyetçilik sorununa bir daha iktisat politik bir gözlükten bakan Taçlı Yazıcıoğlu Milliyetsiz Alanlar isimli makalesinde sermayenin globalleşme ile yersizyurtsuzlaşma biçimlerini mercek altına alıyor. Yeni sermaye biçimlerinin sanal ekonomiler ve aslında kimliksiz alanlar yarattığının altını çiziyor. Ulusal ve yerli sermaye biçimlerinden bahsetmenin imkansızlığına değinen Yazıcıoğlu toplumsal hareketlerin de buna bağlı olarak artık ulusal karakterler taşımadığına dem vuruyor.
Kitabın son kısmı kültür ve sanat alanında milliyetçiliğin tezahür edilme biçimlerine ayrılmış. Bu kısımda Seval Şahin, ulusal kimliği inşa etme serüveninde edebiyatın nasıl işlevselleştirildiğini Türk ve Dünya edebiyatından mukayeseli örneklerle detaylı bir tahlil yapıyor. Ahmet Ergenç’se ulusallık yahut milliyetçilik konularının hem de bir imge siyaseti olduğunu ve kendisini imgelerle görünür kılma biçimlerine dair tespitlerde bulunup sanatların buna nasıl karşılık verdiğiyle ilgili bir bakışa eğiliyor. Müellif bilhassa doksanlardan daha sonra yükselmeye başlayan çağdaş/güncel sanatın muhalif, ikonoklast yaklaşımından örnekler sunarak imgeler üzerinden muhalefet etme biçimlerini masaya yatırıyor. Cumhuriyet’ten dışlanmış, görülmesi istenmeyen imgelerin sanat alanında görünme biçimlerini detaylı bir tahlille önümüze getiriyor. Kısmın ve kitabın son metninde Ahmet Gürata, sinema alanından tarih ve kimlik sorununu periyotlar halinde grafiklerle tahlil ediyor. Bilhassa tanınan sinemanın tarihi mevzuları ve karakterleri (Malkoçoğlu, Battal Gazi, Tarkan, Kara Murat gibi) sürece sıklığı ve ulusal hisleri ayakta tutmanın banal stratejilerine dokunuyor. Günümüzde de TV dizilerinden aşina olduğumuz kültür siyasetlerini manaya ismine güzel çalışılmış bir rehber niteliği taşıyor Gürata’nın metni.
Hasılı, mevcutta kuramsal ve tarihi manada objektif tahlillere dayanmayan koca bir külliyatın yanında hudutlu sayıda muteber basılı kaynak olduğunu itiraf etmek gerekir. Tarihçilerin, sosyologların, siyaset bilimcilerin üniversal kriterlerle bize sundukları malzemeler maalesef ki bu manada epeyce yetersizdir. Bir örnek verirsek şayet, çağdaş milliyetçilikle neredeyse eş manada tutulan bir kavram olan ulus-devlet üzerine bile -bu kıymetlendirme yazısı yazılana kadar öteki bir eser çıkmadıysa eğer- tek eser: Ozan Erözden’in Ulus-Devlet [1] isimli çalışmasıdır. Bunun haricinde direk olarak milliyetçilik kuramları yahut kavramın Türkiye alanındaki semptomları üzerine yapılan çalışma sayısı fazlaca azdır. Bunun haricinde Umut Özkırımlı’nın, Tanıl Bora’nın kuram temelli kitapları haricinde daha eskilere gittiğimizde, direk Türkiye milliyetçiliği ile ilgili olmasa da milliyetçilik çalışmaları açısından kıymetli bir kuramsal ve yöntemsel altyapı sunan, Baskın Oran’ın doktora tezi de olan, Az Gelişmiş Ülke Milliyetçiliği-Kara Afrika Modeli üzere eser göze çarpmaktadır. Bunların haricinde şu an ismini anmasak da hudutlu sayıda akademisyen ve araştırmacının yapıtları haricinde son on yıldan geriye geçtiğimizde kaynak sayısı pek yetersiz ve verimsizdir.
Son periyotta, kâfi sayıda olmasa da, içerde yayımlanan eser sayısının arttığını gözlemlemekteyiz. Milliyetçiliğin iki ana akım siyaset biçimi (Cumhur ve Millet) içinde parsellendiği ve lisanlara pelesenk edildiği bu biçimde bir vakitte milliyetçilik konusunun bu kadar az tartışılması dediğimiz üzere enteresandır. Bu sebeple Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları isimli yapıtın hakikat vakitte çıkmış bir eser olduğunun altını çizelim.
Milliyetçiliğin gündelik ömrün her anı ve alanı üzerinde nüfuz ettiği bir coğrafyada ona bağlı düşünsel ve kuramsal çalışmalarının dramatik derecede az olması enteresan duruyor. Geçen ay Kıraathane Yayınları’ndan çıkan Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları isimli eser, üzerine fazlaca konuşulsa da aslında milliyetçilik hakkında ne kadar az yazıldığına dair bir hatırlatma fonksiyonu gördü. Kitabın epey yazarlı ve hayli yararlı içeriğine girmedilk evvel bu mevzunun layığınca Türkiye’nin entelektüel-akademik ilgisine mazhar olmadığına özetlemek gerekirse değinmek gerek. Yani takvimi, hayli değil, bugünden on yıl geriye sarsak, bu alanda ideolojik ve siyasi motivasyonla yazılmış eserleri devre dışı bırakırsak şayet; bilimsel ve etik kriterlerle Türkçe yazılmış basılı eser sayısının iki elin parmaklarını geçmediği nazaranbiliriz. Akademinin ve sivil niyet dünyasının bu tema üzerine yakın vakte kadar neredeyse eli klavyeye hiç değmemiştir bile denebilir. Yani kavram, ya genç cumhuriyetin önündeki ideolojik angajmanlardan: Osmanlıcılık, İslamcılık ve Batıcılık’ın yanında dördüncü bir yol ya da Atatürk Milliyetçiliği etrafında ele alınmış üzere görünüyor.
Milliyetçilik, uyandırılması gereken bir ruh yahut oluşturulması gereken bir şuur olarak işlenmiştir daha fazlaca bu zihniyet dünyası açısından. Tarih boyunca, hem sağ hem sol yorumlarda, içerden ve dışardan her türlü haksızlığa ve ihanete uğramış bir milletin ayağa kalkma serüveni olarak övülmüştür. Altmışlı senelerda Marksist solun demokratik ulusal ihtilal tezleri ışığında tartışılmış bir kavram olsa da ekseriyetle, sonucu Kemalist tezlere bağlı Anti-Emperyalist bir ulusçulukla sonlu kalmış ve içerdeki farklı etnisitelere gözünü kapatmış haliyle işlenmiştir. Bunun sebepleri çeşitli olsa bile, asıl korkuların ulus inşasına bağlı pratikler ve de Osmanlı’nın son devirlerinden devralınmış yahut oluşturulmuş kolektif/travmatik bir belleğin varlığı kelam konusu edilebilir. Lakin kelam konusu pratiklerin- milliyetçilik yahut bu yordamın türevi yaklaşımlar- ampirik alanda; kıyıcı, ayrımcı ve dışlayıcı özelliklerinin tamamını layıkıyla yerine getirdiğini teslim etmemiz gerek.
Kitaba geri döndüğümde, sıkıntının epeyce boyutlu bir biçimde ele alınıp tahlil edildiğini bakılırsabiliyoruz. Editoryal olarak, tematik bir ayrımlandırmaya gidilmediği görülse de yazıların dizilişinden, muhakkak temaların zaten ayrıldığını anlaşılabiliyor. Kitap, kavramın tarihi ve kuramsal evrimine eğilen makalelerle başlıyor. daha sonraki makalelerin anlaşılması ve manalandırılması bakımından düzgün bir altyapı hazırlıyor bu sunum hali. örneğin Kadir Dede’nin Milliyetçiliğin Serüveni: Tarih, Gündelik Ömür ve Şimdiki Zaman(s.16) isimli makalesinde vakit ve gündelik hayat üzerinden kavramın tarihi serüveni önümüze serilirken, Herder ve Fichte’nin Alman romantik milliyetçilik yorumundan Renan’ın Fransız stili uygarlaşmayı vurgulayan yorumuna oradan da Bilig’in banal ve gündelik milliyetçilik kavramsallaştırmasına varan geniş bir literatür sunuyor. Ardından Murat Evrak, kavramı militarizm bağlamında coğrafyalar ortası tarihi bir karşılaştırma ile değerlendirdiği yazısında günümüz Türkiye’sine kadar gelen militarizm-milliyetçilik içindeki kuvvetli irtibatları deşifre ediyor. Bu kısım Ahmet Kuyaş ve Irvin Cemil Schick’in yazıları sonlanırken, Kuyaş Türk milliyetçiliğin kökenlerine eğilen titiz bir inceleme ile karşımıza çıkarken, kitabın en zihin açıcı yazılarından birisi olduğunu düşündüğüm Schick’in Kemalizm, Şarkiyatçılık, Garbiyatçılık isimli makalesi emperyalizm ve sömürgecilik bağlamında cumhuriyet deneyiminin ironik ve çelişkili mantığına işaret ediyor. Bilhassa solun Kemalizm’i solculaştırma teşebbüslerinin mizahi bir düzeye varan zorlamalarına değinirken, ‘’…Sömüren/sömürülen bağının illâ ki iki yarı ülke içinde olması gerekmez, tek bir siyasî ünitenin, tek bir ülke sonları içerisinde de sömürgecilikten kelam edilebilir. Ve önerdiğim şudur ki, Cumhuriyet’in birinci onsenelerında Türkiye’nin büyük kentlerinin önderliğinde kırsal alanlarının ‘’çağdaşlaştırılması’’ teşebbüsü bir çeşit sömürgecilikti.(s.88)’’ cümlesiyle iç orientalizmin hala fikir cihanında nasıl vuku bulduğu açısından önemli bir kıymetlendirme üzere duruyor.
Kitabın neredeyse değinmediği bahis kalmamış kabilinden yazılarından biri de İnci Özkan Kerestecioğlu’nun Osmanlı’dan günümüze uzanan feminizm ve milliyetçilik alakasını pahalandıran yazısı. Günümüz feminizm tartışmaları açısında da sağlam bir art plan oluşturan yazıda Kürt Milliyetçiliği ve feminist yansımalarının Türkiye’nin batısındaki feminist pratiklerle müsabaka biçimleri açısında da kıymetli tespitlere yer veriyor.
Milliyetçilik bir yerde kıyım ve soykırım idiyse bu sefer kitabın enteresan yazılarından birine bakmak gerek. Milliyetçiliği kolektif şiddet bağlamında ele alan Ümit Kurt’un makalesi, bugüne kadar Türkiye alanında pek tartışılmayan bir alanı; şiddet eğilimli toplumların milliyetçilikle imtihanının kıyım ve felaket potansiyellerini irdeliyor. Dünyadaki deneyimlerin ışığında hayli kuvvetli kuramsal ve tarihi bir taban üzerinde yükselen makale bu coğrafyada 1915’te yaşanan soykırımdan ile Nazi pratiklerine varan toplumsal şiddetin aynasından baktırıyor.
Derken, Foti Benlisoy’un kitapta tabir ettiği biçimiyle Kök Ötekiler olarak gayrimüslimlerin Türklükle ve Cumhuriyet’le acılı ve ağrılı serencamını somut yaptırımlar üzerinden ele alan makaleler ve şahsi yaşanmışlıklara ayrılmış bir kısma aralanıyor kitap. Milliyetçilik mefhumuna bu coğrafyada can suyu taşıyanın, gelişip serpilmesinde tesir edenin; dış ötekiler’den epey iç ötekiler yaratma edimi olduğu malum. Fethiye Çetin, bir örnek hadise olarak Hrant Dink cinayetine uzanan yasal ve örgütlü aklın kıyıcılığına dair tarihî bir art plan sunarken farklı mecralardan Foti Benlisoy ve Roni Margulies’in yazdıkları, konuya biraz daha derinlik katıyor. Türklüğün yazılı ve yazılı olmayan tahammül sonlarına ayrılan bu kısımda Ayhan Aktar, tarihte yasal kılığı giydirilip de büsbütün gayri yasal bir mülksüzleştime hareketi olan Varlık Vergisi örneği ile karşılık veriyor.
Kelam konusu milliyetçilik olur da bunu kendi mülkü sayan ve bu mülk üzerine rekabete tutuşan aktüel siyaset kurumlarını unutmak olmazdı. Kemal Can, Tanıl Bora ve Necmiye Alpay; Türklük dairesinin ırkçılıkla solculuk içinde salınan sarkacına bir parantez açıyorlar. MHP’nin ezelen ve ebeden himayesinde gördüğü milliyetçiliğini Kemal Can irdelerken, Tanıl Bora yerlilik ve ulusallık noktasının sağda tecelli ettiği nosyonları şimdiki siyasete bağlıyor. Necmiye Alpay’sa sol cenahtan bu konuya yaklaşma biçimlerindeki çelişkilere ve baş karışıklıklarına ışık tutuyor.
Sonuçta Kürtlerden bahsetmeden bu kavramın toplumsal, siyasal ve duygusal boyutları atlanmış olurdu. Mesut Yeğen, Mücahit Bilici ve Lal Laleş burada kelama girip asimilasyon, inkar ve yok etme pratiklerinin ve bundan çıkış yolunun nasıl olması gerektiği konusunda baş yoruyor. Mesut Yeğen, Türklük Dairesi’nde Kürtlerin Cumhuriyet açısından neye karşılık geldiğini belirli bir izlek- kongreler, anayasalar, antlaşmalar ve yasalar-üzerinden takip ediyor. Cumhuriyetin hemilk öncesi ve daha sonrasında ayrıyeten Kurtuluş Savaşı’daki durumlar ile günümüze kadar gelen süreçte Kürtlerin yasal statülerine dair her biri başkasından çetrefil siyasetler ve yasal müdahalelerle yaşanan trajedileri gözler önüne seriyor. Lal Laleş, Kürt Lisanı üzerinde uygulanan asimilasyonları görünür kılan tespitlerde bulunurken Kürtçe’nin bir anadil olarak kabulü ve eğitim lisanı olması istikametinde bir perspektif sunuyor. Mücahit Bilici ise kanımca kitabın en enteresan makalelerinden birine imza atmış durumda bu kısımda. Kürt siyasetinin Evrenselci ideoloji ve siyasetlerin (İslamcılık ve Solculuk) peşinden kendi kurtuluşlarını elde etmelerinin nafileliğine işaret ederken, Kürtlerin hem İslamcılar birebir vakitte Sosyalistler tarafınca milliyetçilikle eleştirmenin hak ve adalet kavramlarına uymadığını sakin sakin izah ediyor. İslamcılar ve Sosyalistlerin ortasında gizli kalmış örtülü milliyetçiliği görmeden Kürtlerin milliyetçiliklerini din kardeşliği yahut yoldaşlık (benim ifadem) üzerinden kötülemelerinin çelişik ve haksız bir yaklaşım olduğunu tartışıyor. Bilici, ayrıyeten Kürtlerin hak ve adalet arayışlarına milliyetçiliğin niye bir seçenek olarak kabul edilmediğini de bu bağlamda kritik ediyor.
Kitabın sonlarına hakikat yaklaşırken, dikkatimizi Suriyeli mülteciler üzerinden kristalize edilen yeni milliyetçilik ve ırkçılık biçimlerine çeken Ayhan Kaya, geç milliyetçilik biçimleri olarak Türk ve Arap milliyetçiliğin mukayeseli bir tahlilini ortaya seriyor. Mehmet Altan’ın milliyetçilikle globalleşme içindeki aykırı ve direkt etkileşimlerin yerli ve ulusal ekonomilerde yarattığı tahribat ve sömürü biçimlerine dikkatimiz çekiyor. Milliyetçilik sorununa bir daha iktisat politik bir gözlükten bakan Taçlı Yazıcıoğlu Milliyetsiz Alanlar isimli makalesinde sermayenin globalleşme ile yersizyurtsuzlaşma biçimlerini mercek altına alıyor. Yeni sermaye biçimlerinin sanal ekonomiler ve aslında kimliksiz alanlar yarattığının altını çiziyor. Ulusal ve yerli sermaye biçimlerinden bahsetmenin imkansızlığına değinen Yazıcıoğlu toplumsal hareketlerin de buna bağlı olarak artık ulusal karakterler taşımadığına dem vuruyor.
Kitabın son kısmı kültür ve sanat alanında milliyetçiliğin tezahür edilme biçimlerine ayrılmış. Bu kısımda Seval Şahin, ulusal kimliği inşa etme serüveninde edebiyatın nasıl işlevselleştirildiğini Türk ve Dünya edebiyatından mukayeseli örneklerle detaylı bir tahlil yapıyor. Ahmet Ergenç’se ulusallık yahut milliyetçilik konularının hem de bir imge siyaseti olduğunu ve kendisini imgelerle görünür kılma biçimlerine dair tespitlerde bulunup sanatların buna nasıl karşılık verdiğiyle ilgili bir bakışa eğiliyor. Müellif bilhassa doksanlardan daha sonra yükselmeye başlayan çağdaş/güncel sanatın muhalif, ikonoklast yaklaşımından örnekler sunarak imgeler üzerinden muhalefet etme biçimlerini masaya yatırıyor. Cumhuriyet’ten dışlanmış, görülmesi istenmeyen imgelerin sanat alanında görünme biçimlerini detaylı bir tahlille önümüze getiriyor. Kısmın ve kitabın son metninde Ahmet Gürata, sinema alanından tarih ve kimlik sorununu periyotlar halinde grafiklerle tahlil ediyor. Bilhassa tanınan sinemanın tarihi mevzuları ve karakterleri (Malkoçoğlu, Battal Gazi, Tarkan, Kara Murat gibi) sürece sıklığı ve ulusal hisleri ayakta tutmanın banal stratejilerine dokunuyor. Günümüzde de TV dizilerinden aşina olduğumuz kültür siyasetlerini manaya ismine güzel çalışılmış bir rehber niteliği taşıyor Gürata’nın metni.
Hasılı, mevcutta kuramsal ve tarihi manada objektif tahlillere dayanmayan koca bir külliyatın yanında hudutlu sayıda muteber basılı kaynak olduğunu itiraf etmek gerekir. Tarihçilerin, sosyologların, siyaset bilimcilerin üniversal kriterlerle bize sundukları malzemeler maalesef ki bu manada epeyce yetersizdir. Bir örnek verirsek şayet, çağdaş milliyetçilikle neredeyse eş manada tutulan bir kavram olan ulus-devlet üzerine bile -bu kıymetlendirme yazısı yazılana kadar öteki bir eser çıkmadıysa eğer- tek eser: Ozan Erözden’in Ulus-Devlet [1] isimli çalışmasıdır. Bunun haricinde direk olarak milliyetçilik kuramları yahut kavramın Türkiye alanındaki semptomları üzerine yapılan çalışma sayısı fazlaca azdır. Bunun haricinde Umut Özkırımlı’nın, Tanıl Bora’nın kuram temelli kitapları haricinde daha eskilere gittiğimizde, direk Türkiye milliyetçiliği ile ilgili olmasa da milliyetçilik çalışmaları açısından kıymetli bir kuramsal ve yöntemsel altyapı sunan, Baskın Oran’ın doktora tezi de olan, Az Gelişmiş Ülke Milliyetçiliği-Kara Afrika Modeli üzere eser göze çarpmaktadır. Bunların haricinde şu an ismini anmasak da hudutlu sayıda akademisyen ve araştırmacının yapıtları haricinde son on yıldan geriye geçtiğimizde kaynak sayısı pek yetersiz ve verimsizdir.
Son periyotta, kâfi sayıda olmasa da, içerde yayımlanan eser sayısının arttığını gözlemlemekteyiz. Milliyetçiliğin iki ana akım siyaset biçimi (Cumhur ve Millet) içinde parsellendiği ve lisanlara pelesenk edildiği bu biçimde bir vakitte milliyetçilik konusunun bu kadar az tartışılması dediğimiz üzere enteresandır. Bu sebeple Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları isimli yapıtın hakikat vakitte çıkmış bir eser olduğunun altını çizelim.