IşıkHaber
New member
Owen Jarus
Mayalar, M.Ö. 1800’lerden bu yana Orta Amerika ve Yucatan Yarımadası’nda yaşadı ve binlerce yıldır bu bölgede gelişti. Yapılan sayısız araştırmaya göre, Maya uygarlığı M.S. 800 ile 1000 yılları içinde çöktü. Buna rağmen, “Mayaların çöküşü” terimi, üzeri ormanlarla kaplanan harabeleriyle ve yıkılıp terk edilmiş kentleriyle eski bir medeniyetin imajlarını betimlemesine karşın, gerçeklik bundan epey daha karmaşık. Pekala, Maya medeniyeti niçin çöktü ve buna bir ‘çöküş’ diyebilir miyiz?
Bilgisi olmayanlar için, Mayalar hala buradalar. Urbana-Champaign’de kentindeki Illinois Üniversitesi’nde antropoloji ve ortaçağ çalışmaları profesörü olan Lisa Lucero, “Yıkılan, Maya toplumu değil siyasi sistemiydi” diyor: “Bugün Orta Amerika’da ve daha ötesinde hayatını sürdüren 7 milyonu aşkın Maya bu gerçeği kanıtlıyor.”
Antik Maya devrinde, antik Roma’daki imparatora benzeyen tek bir merkezi önder yoktu ve tek bir idare altında birleşmemişlerdi. Antik Maya uygarlığı, bundan çok, her biri bir kent etrafında toplanan fazlaca sayıda küçük devletten oluşuyordu. Bu kent devletleri kültür ve din bağlamında benzerlikler taşırken, her biri kendi mahallî önderlerine sahipti ve bazıları başkalarından daha kuvvetliydü. Bu idareler kelam konusu olduğunda tek bir çöküş yaşanmadı; aslında, bilim insanlarının aktardığına bakılırsa, bir küme Maya kenti, bazıları 800 ilâ 1000 yılları içinde kalan vakit diliminde ve bazıları de ondan sonrasındaki farklı vakit dilimlerinde yükseldi ve çöktü. Bilim insanları, mesela günümüzde Guatemala’da bulunan Tikal üzere Güney Mezoamerika’daki bölgeler çevresel meseleler ve siyasal karışıklık sebebiyle sekizinci ve dokuzuncu yüzsenelerda gücünü yitirirken, günümüzde Meksika’nın Yucatan Yarımadası’nda bulunan Chichén Itzá üzere öteki bölgelerde nüfusun arttığını tabir ediyorlar.
Albany’de bulunan New York Eyalet Üniversitesi’nde profesör ve Antropoloji Kısmı Lideri olan Marilyn Masson, “Çöküş, tek bir devir olarak görülmemesi gereken ve Mayaların tamamına uygun düşmeyen bir terim” diyor: “Mayaların hükmettiği alan fazlaca genişti, bir epey idare biçimi ve bölgesi mevcuttu ve Maya halkında birden çok lisan konuşuluyordu.”
Chichén Itzá, büyük oranda 11. yüzyılda yaşanan uzun bir kuraklık niçiniyle küçülürken, Yucatan Yarımadası’ndaki Mayapán ismi verilen öbür bir kent büyümeye başlamıştı. Masson, “Mayapán’ın yöneticileri, rahipleri, yüzlerce dini hiyeroglif kitabı, karmaşık bir astronomisi ve ilahlara adanmış bir panteonu vardı” diyor: “Daha eski Maya dinine dair bildiklerimizin büyük kısmı, Mayapán devrinde yazılmış kitaplardan ve Avrupalılarla karşılaşan ve hayatta kalan, tıpkı soydan gelen topluluklardan günümüze ulaştı.”
Masson, Mayapán’ın, Avrupalılarla yaşanan temas öncesinde kısmen savaşlar yüzünden gerilerken, Avrupalıların geldiği periyotta Yucatan Yarımadası’ndaki Ti’ho isimli diğer bir bölgenin geliştiğini tabir ediyor.
Maya devletleri, Orta Amerika’da yaşanan Avrupalı işgalinin getirdiği savaş ve hastalık yüzünden harap olduktan daha sonra da varlığını müdafaaya devam etti. İngiltere’de bulunan Newcastle Üniversitesi Tarih, Klasik Devirler ve Arkeoloji Okulu’nda konuk öğretim üyesi olan Guy Middleton, “Şunu unutmamalıyız ki, son Maya devleti olan Nojpetén, sadece 1697 yılında, yani çok yeni bir tarihte düştü” diyor.
niye ÇÖKTÜLER?
Maya kentlerinin gerilemesinden, sıklıkla siyasal ve çevresel problemlerin bir karışımı sorumlu tutuluyor.
Lucero, sarkıtlar ve dikitler üzere mağaralarda bulunan doğal oluşumlar ya da kayaç yapılar üzerinde gerçekleştirilen tahlillerin, Güney Mezoamerika bölgesinde “M.S. 800 ilâ 930 içinde şiddetli ve uzun yıllar süren kuraklıkların yaşandığını gösterdiğini” söylüyor: “Ve pak içme suyuna ulaşmak kelam konusu olduğunda, en azametli Maya hükümdarları yıllık kurak devirde çiftçileri ve tebaalarını yanlarında tutmak için kentsel rezervuarlara güvendiklerinden, yağışların azalması mevcut su düzeylerinin düşmesi manasına geliyordu; sonuçta mahsuller azaldı ve hükümdarlar güçlerinin kaynağını yitirdiler.”
Bunun da ötesinde, “Azalan yağışlar hükümdarların yaşadığı sıkıntıları daha da makûs hale getirdi” diyor.
Maya yöneticilerinin kendi güçlerini sıkça ilahlarla ilişkilendirmeleri daha fazla siyasal probleme yol açtı. Kaliforniya’da bulunan Redwoods Koleji’nde antropoloji profesörü olan Justine Shaw, Mayaların kuraklık niçiniyle yaşadığı sıkıntıların “insanların yöneticilerine duyduğu inancı yitirmesine yol açtığını, bu durumun da hükümdarlar ilahlarla yakından ilişkiliyken, idareye olan inancın yitirilmesinden daha fazlasına niye olduğunu” lisana getiriyor. Shaw, siyasal düzensizlikle birleşen kuraklıkların tarımı ve su depolama sistemlerinin bakımını da aksattığını ve Maya hükümdarlarının eldeki kaynakları savaşa harcanmasına sebep olduğunu belirtiyor.
Lucero, kimi Maya bölgelerinde ormanların kaybolduğunu ve daha düşük su düzeylerinin eser ticaretini güçleştirdiğini kelamlarına ekliyor. Lucero, “Su düzeyleri her kurak mevsimde bariz biçimde düştüğünden, daha az yağış kanolarla yürütülen ticareti olumsuz etkiledi; ötürüsıyla daha az yağmur daha az kano seyahati manasına geliyordu” diyor.
Başka yandan, bir bölgede yaşanan ‘çöküş’ bir diğerinde ‘patlama’ devri olabilirdi. Yucatan Yarımadası’nda bulunan Cochuah bölgesi, yaşanan kuraklık ve siyasi çatışmalar yüzünden güneydeki bölgelerin büyük kısmının nüfus azalması yaşamasının akabinde, Klasik Devir Sonu esnasında [M.S. 800 ilâ 930 yılları içinde] gelişti. Shaw, “Ne var ki o da en nihayetinde sakinlerinin büyük kısmını yitirdi” diyor. Cochuah’ın apansız gelişmesinin ve çökmesinin niçinleri şu anda hâlâ araştırılıyor.
Bir bölgede yaşanan düşüş ve başkasında görülen büyüme şablonu, Avrupa’nın Maya kentleriyle savaşı sırasında da sürdü. Siyasal ve çevresel meseleler birçok vakit bir bölgenin gerilemesine yol açarken, farklı bir bölge de büyük ihtimalle bu sıkıntılardan epeyce fazla etkilenmediği için büyüdü.
ÇAĞDAŞ MAYALAR
Son Maya devleti 1697’de İspanyollar tarafınca işgal edildikten daha sonra Maya halkı uzun bir periyot ayrımcılığa maruz kalırken devir dönem İspanya’ya ve 1821’de İspanyol sömürge idaresinin sona ermesinin akabinde iktidara gelen idarelere karşı ayaklanmaya devam etti. Middleton, Live Science’a verdiği demeçte, “Mayalar vahim bir zulüm gördü; bir daha de birtakım devirlerde isyan ederek başarısızlığa uğradılar ve şu anda yaşadıkları ülkelerde hâlâ kâfi bir siyasi temsile sahip değiller” diyor.
“Klasik Maya kentlerinin ve devletlerinin çökmesine ve kültürün dönüşmesine rağmen, Mayaların hiç bir biçimde ortadan kaybolmadığı iletisini vermek sahiden çok önemli” diyen Middleton, şu biçimde devam ediyor: “Asıl kıssayı, şu anda Mezoamerika’da Mayaların soyundan gelen nüfusun durumunu ve statüsünü dikkate almalıyız.”
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Mayalar, M.Ö. 1800’lerden bu yana Orta Amerika ve Yucatan Yarımadası’nda yaşadı ve binlerce yıldır bu bölgede gelişti. Yapılan sayısız araştırmaya göre, Maya uygarlığı M.S. 800 ile 1000 yılları içinde çöktü. Buna rağmen, “Mayaların çöküşü” terimi, üzeri ormanlarla kaplanan harabeleriyle ve yıkılıp terk edilmiş kentleriyle eski bir medeniyetin imajlarını betimlemesine karşın, gerçeklik bundan epey daha karmaşık. Pekala, Maya medeniyeti niçin çöktü ve buna bir ‘çöküş’ diyebilir miyiz?
Bilgisi olmayanlar için, Mayalar hala buradalar. Urbana-Champaign’de kentindeki Illinois Üniversitesi’nde antropoloji ve ortaçağ çalışmaları profesörü olan Lisa Lucero, “Yıkılan, Maya toplumu değil siyasi sistemiydi” diyor: “Bugün Orta Amerika’da ve daha ötesinde hayatını sürdüren 7 milyonu aşkın Maya bu gerçeği kanıtlıyor.”
Antik Maya devrinde, antik Roma’daki imparatora benzeyen tek bir merkezi önder yoktu ve tek bir idare altında birleşmemişlerdi. Antik Maya uygarlığı, bundan çok, her biri bir kent etrafında toplanan fazlaca sayıda küçük devletten oluşuyordu. Bu kent devletleri kültür ve din bağlamında benzerlikler taşırken, her biri kendi mahallî önderlerine sahipti ve bazıları başkalarından daha kuvvetliydü. Bu idareler kelam konusu olduğunda tek bir çöküş yaşanmadı; aslında, bilim insanlarının aktardığına bakılırsa, bir küme Maya kenti, bazıları 800 ilâ 1000 yılları içinde kalan vakit diliminde ve bazıları de ondan sonrasındaki farklı vakit dilimlerinde yükseldi ve çöktü. Bilim insanları, mesela günümüzde Guatemala’da bulunan Tikal üzere Güney Mezoamerika’daki bölgeler çevresel meseleler ve siyasal karışıklık sebebiyle sekizinci ve dokuzuncu yüzsenelerda gücünü yitirirken, günümüzde Meksika’nın Yucatan Yarımadası’nda bulunan Chichén Itzá üzere öteki bölgelerde nüfusun arttığını tabir ediyorlar.
Albany’de bulunan New York Eyalet Üniversitesi’nde profesör ve Antropoloji Kısmı Lideri olan Marilyn Masson, “Çöküş, tek bir devir olarak görülmemesi gereken ve Mayaların tamamına uygun düşmeyen bir terim” diyor: “Mayaların hükmettiği alan fazlaca genişti, bir epey idare biçimi ve bölgesi mevcuttu ve Maya halkında birden çok lisan konuşuluyordu.”
Chichén Itzá, büyük oranda 11. yüzyılda yaşanan uzun bir kuraklık niçiniyle küçülürken, Yucatan Yarımadası’ndaki Mayapán ismi verilen öbür bir kent büyümeye başlamıştı. Masson, “Mayapán’ın yöneticileri, rahipleri, yüzlerce dini hiyeroglif kitabı, karmaşık bir astronomisi ve ilahlara adanmış bir panteonu vardı” diyor: “Daha eski Maya dinine dair bildiklerimizin büyük kısmı, Mayapán devrinde yazılmış kitaplardan ve Avrupalılarla karşılaşan ve hayatta kalan, tıpkı soydan gelen topluluklardan günümüze ulaştı.”
Masson, Mayapán’ın, Avrupalılarla yaşanan temas öncesinde kısmen savaşlar yüzünden gerilerken, Avrupalıların geldiği periyotta Yucatan Yarımadası’ndaki Ti’ho isimli diğer bir bölgenin geliştiğini tabir ediyor.
Maya devletleri, Orta Amerika’da yaşanan Avrupalı işgalinin getirdiği savaş ve hastalık yüzünden harap olduktan daha sonra da varlığını müdafaaya devam etti. İngiltere’de bulunan Newcastle Üniversitesi Tarih, Klasik Devirler ve Arkeoloji Okulu’nda konuk öğretim üyesi olan Guy Middleton, “Şunu unutmamalıyız ki, son Maya devleti olan Nojpetén, sadece 1697 yılında, yani çok yeni bir tarihte düştü” diyor.
niye ÇÖKTÜLER?
Maya kentlerinin gerilemesinden, sıklıkla siyasal ve çevresel problemlerin bir karışımı sorumlu tutuluyor.
Lucero, sarkıtlar ve dikitler üzere mağaralarda bulunan doğal oluşumlar ya da kayaç yapılar üzerinde gerçekleştirilen tahlillerin, Güney Mezoamerika bölgesinde “M.S. 800 ilâ 930 içinde şiddetli ve uzun yıllar süren kuraklıkların yaşandığını gösterdiğini” söylüyor: “Ve pak içme suyuna ulaşmak kelam konusu olduğunda, en azametli Maya hükümdarları yıllık kurak devirde çiftçileri ve tebaalarını yanlarında tutmak için kentsel rezervuarlara güvendiklerinden, yağışların azalması mevcut su düzeylerinin düşmesi manasına geliyordu; sonuçta mahsuller azaldı ve hükümdarlar güçlerinin kaynağını yitirdiler.”
Bunun da ötesinde, “Azalan yağışlar hükümdarların yaşadığı sıkıntıları daha da makûs hale getirdi” diyor.
Maya yöneticilerinin kendi güçlerini sıkça ilahlarla ilişkilendirmeleri daha fazla siyasal probleme yol açtı. Kaliforniya’da bulunan Redwoods Koleji’nde antropoloji profesörü olan Justine Shaw, Mayaların kuraklık niçiniyle yaşadığı sıkıntıların “insanların yöneticilerine duyduğu inancı yitirmesine yol açtığını, bu durumun da hükümdarlar ilahlarla yakından ilişkiliyken, idareye olan inancın yitirilmesinden daha fazlasına niye olduğunu” lisana getiriyor. Shaw, siyasal düzensizlikle birleşen kuraklıkların tarımı ve su depolama sistemlerinin bakımını da aksattığını ve Maya hükümdarlarının eldeki kaynakları savaşa harcanmasına sebep olduğunu belirtiyor.
Lucero, kimi Maya bölgelerinde ormanların kaybolduğunu ve daha düşük su düzeylerinin eser ticaretini güçleştirdiğini kelamlarına ekliyor. Lucero, “Su düzeyleri her kurak mevsimde bariz biçimde düştüğünden, daha az yağış kanolarla yürütülen ticareti olumsuz etkiledi; ötürüsıyla daha az yağmur daha az kano seyahati manasına geliyordu” diyor.
Başka yandan, bir bölgede yaşanan ‘çöküş’ bir diğerinde ‘patlama’ devri olabilirdi. Yucatan Yarımadası’nda bulunan Cochuah bölgesi, yaşanan kuraklık ve siyasi çatışmalar yüzünden güneydeki bölgelerin büyük kısmının nüfus azalması yaşamasının akabinde, Klasik Devir Sonu esnasında [M.S. 800 ilâ 930 yılları içinde] gelişti. Shaw, “Ne var ki o da en nihayetinde sakinlerinin büyük kısmını yitirdi” diyor. Cochuah’ın apansız gelişmesinin ve çökmesinin niçinleri şu anda hâlâ araştırılıyor.
Bir bölgede yaşanan düşüş ve başkasında görülen büyüme şablonu, Avrupa’nın Maya kentleriyle savaşı sırasında da sürdü. Siyasal ve çevresel meseleler birçok vakit bir bölgenin gerilemesine yol açarken, farklı bir bölge de büyük ihtimalle bu sıkıntılardan epeyce fazla etkilenmediği için büyüdü.
ÇAĞDAŞ MAYALAR
Son Maya devleti 1697’de İspanyollar tarafınca işgal edildikten daha sonra Maya halkı uzun bir periyot ayrımcılığa maruz kalırken devir dönem İspanya’ya ve 1821’de İspanyol sömürge idaresinin sona ermesinin akabinde iktidara gelen idarelere karşı ayaklanmaya devam etti. Middleton, Live Science’a verdiği demeçte, “Mayalar vahim bir zulüm gördü; bir daha de birtakım devirlerde isyan ederek başarısızlığa uğradılar ve şu anda yaşadıkları ülkelerde hâlâ kâfi bir siyasi temsile sahip değiller” diyor.
“Klasik Maya kentlerinin ve devletlerinin çökmesine ve kültürün dönüşmesine rağmen, Mayaların hiç bir biçimde ortadan kaybolmadığı iletisini vermek sahiden çok önemli” diyen Middleton, şu biçimde devam ediyor: “Asıl kıssayı, şu anda Mezoamerika’da Mayaların soyundan gelen nüfusun durumunu ve statüsünü dikkate almalıyız.”
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)