IşıkHaber
New member
Afganistan’ın başşehri Kabil, geçtiğimiz haftalarda Taliban’a teslim oldu. Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD), işgal ettiği ülkenin anahtarını Taliban üzere bir örgüte vererek bölgeden çekilişi de ülke tarihinin hatırlanması gereksinimi doğurdu. Taliban’ın bugünkü varlığında aslan hissesinin ABD ve müttefiklerine ilişkin olduğu biliniyor. Ancak ABD’nin İslamcı kümelere verdiği dayanağın bilhassa 1980’lerde Sovyetler Birliği’nin Afganistan’a asker göndermesiyle birlikte ivme kazanması da bugün yine gündeme getiriliyor.
Lakin periyoda dair yapılan yorumlarda, gerçek dışı ya da üstünkörü kullanılan bir epey tabir de mevcut. örneğin Afganistan’a gelen tüm ‘yabancı’ güçler yenilmiş midir? Ya da Sovyetler Afganistan’ı ABD üzere ‘işgal’ mi etti? Afganistan’a Kızıl Ordu’nun gelişindilk evvel hangi idare vardı? Sovyetler’in sonunu ‘Stinger’ uçaksavar füzeleri mi getirdi? Soruların hepsi bizi keskin karşılıklara götürmeyecek olsa da üzerine biraz daha düşünmek bu ülkenin bugününü daha uygun anlamayı sağlayacaktır.
AFGANİSTAN ‘YENİLMEZ’ Mİ?
Afganistan hakkındaki mitlerin tahminen en başında, bu coğrafyanın ‘yenilmez’ olduğu geliyor. O denli ki ‘Afganistan’a giren tüm yabancı askeri güçlerin mağlup olarak bölgeden ayrıldığı’ kabulü, bazılarınca Büyük İskender’e kadar uzatılıyor. Bu yoruma göre, bugünden geriye hakikat ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Büyük İskender Afganistan coğrafyasında daima bozguna uğradı.
Gerçek, coğrafya Afganistan için bir hayli ülkeden daha fazla mana tabir ediyor. Lakin son yüzyılın aşikâr bir periyoduna, muhakkak bir açıdan bakarak ‘tarih uzunluğu yenilmezlik’ atfetmek yersiz bir çıkarım olur. Bu örnekleri kalkıp Büyük İskender ile kıyaslamak yararsız olmakla bir arada yanlıştır da. Hakikaten Büyük İskender’in ordusu sefer sırasında bu coğrafyada aslında cılız bir direnişle karşılaşır. Vaktinde Perslerin nüfuz sahibi olduğu, bugünkü Afganistan hudutları içerisinde yer alan Baktria satraplığı İskender’in vefatından daha sonra da Grek-Baktria Krallığı, Helen mirasını bu bölgeye taşır. Yıkılışındaki aslan hissesi da İran’da bir daha güçlenen Partlarındır. Afganistan’daki coğrafik durum yerine ve vaktine nazaran lokal güçlere hayli kıymetli avantajlar sağlamıştır. Ama bunu ezelden beri devam eden değişmez bir kural olarak görmek isteyenler, dağlık bir bölgeye hiç de alışkın olmayan Moğolların Afganistan’ı nasıl olup süratli bir biçimde harap edebildiğinden kelam etmez. Yani bazılarınca “İmparatorluklar Mezarlığı” denilen Afganistan ne İskender’in ne de Moğolların imparatorluğuna ‘mezar’ olmamıştır.
Daha yeni bir örnek gelirsek Afganistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte İngiltere ile girdiği savaşlar için de net bir sonuç söylemek güç. İngiliz ordusu 1878’de Afganistan’ı bir daha işgal ettiğinde Maiwand’da büyük bir hezimet alsa da ana kuvvetleri savaşta galip geldi. İngilizlerin Hayber Geçidi’ne çekilmesinden daha sonra Üçüncü Afgan savaşındaki Afgan taarruzu da başarısız olmuş, İngilizler pek rahat bir biçimde Kabil’i havadan bombalamıştır. Tüm bu çatışma sürecinde İngiltere taktiksel bir zafer kazanmış olsa da verdiği kayıplar Afganların neredeyse iki katıdır. Daha ileri bir tarihte Sovyetler Birliği’nin mücahitler ile girdiği çatışmalarda ise kayıplar manasında tam zıddı bir sonuç görüyoruz. Mücahitlerin kayıpları, Afgan ordusu ve Kızıl Ordu’nun toplam kayıplarından epeyce daha fazladır.
özetlemek gerekirsesı, tek bir yorumdan, tek bir sonuçtan ya da ‘yenilmezlikten’ bahsedemeyiz. Hele ki binlerce yıllık ‘köprüler’ kurarak bunu asla yapamayız. Vilayetle de tarihî bir paydaşlık kurulmak isteniyorsa, bu bölgeye gösterilen stratejik ilgi üzerinden kurulabilir. Afganistan’ın Orta Asya’yı Güney Asya’ya ve Uzak Asya’yı Ön Asya’ya bağlıyor oluşu ticari, askeri, kültürel, toplumsal açılardan burayı değerli kılıyor. ötürüsıyla bölge ile ismi geçen tüm tarihi ve şimdiki aktörlerin ‘ilgisi’ buradan kaynaklanıyor diyebiliriz. Yoksa ‘gelen her insanın dağlar yüzünden eli boş döndüğü’ ya da ‘ezelden beri fecî yenilgiler aldığı’ yorumu bizi hiç bir yere götürmez. bu biçimdesi fantastik bir ‘yenilmezlik’ yorumu yapabileceğimiz tek yer çizgi roman kahramanı Galyalı Asteriks’in köyüdür -ki onlar bile bu özelliklerini ‘büyülü’ bir iksire borçludur!- o niçinle kulağa beğenilen gelen fakat tarihi olarak hiç bir mana söz etmeyen yorumlardan kaçınmak herbiçimde daha isabetli olacaktır.
SOVYETLER AFGANİSTAN’I İŞGAL Mİ ETTİ?
Bugün gündeme getirilen ve ucu Sovyetler Birliği’ne varan Afganistan efsanelerini değerlendirmedilk evvel hususun hassasiyeti gereği kimi hatırlatmaları baştan yapmak gerekiyor. Burada gaye kesinlikle Moskova’nın o dönemki dış siyasetini eleştirmek ya da övmek değildir. Kızıl Ordu’nun Afganistan’a birinci ayak basışı ile son gidişi içinde Sovyet idaresinin emekçi sınıfı siyasetlerinden ne derece uzaklaştığını, kuruluş ideolojisinden uzak siyasetlere yaslayıp kısa vadeli çıkarlar peşinde nasıl başarısız bir dış siyaset sürdürdüğünü söylemek gerekiyor. Afganistan sicilinin pek de pak olduğu da söylenemez.
Lakin kimi tarifleri ve yorumları gözden geçirmek gerekiyor, bunların başında ‘işgal’ sözünün kullanması geliyor. Savaşın sürdüğü senelerda Türkiye solu içerisinde de oldukcaça tartışılmış ve uzlaşıya varılamamış bir tariften bahsediyoruz. Ancak bugün, yaklaşık 40 yıl daha sonrasının dünyasından geçmişe biraz daha itidalli bir biçimde baktığımızda, bu kelimeyi hoyratça kullanmamak gerektiğini artık yeterli biliyoruz.
niye mi? En başta, Sovyet askerlerinin hududu aşmadan evvel Kızıl Ordu’ya müdahale hakkı veren mutabakatların imzalandığını söylemek gerek. Fakat iki ülkenin askeri geçmişi epey daha eskiye, Pakistan’ın kuruluşuna kadar gidiyor -ki o devirde Afganistan Demokratik Halk Partisi (ADHP) üzere bir idareye de rastlamıyoruz- Hindistan’dan ayrılarak kurulan Pakistan, Afganistan’ın da çoğunluğunu oluşturan önemli bir Peştun nüfusa sahiptir. 1950’lerde Afganistan’da devrin önderi Serdar Davud Han ‘bağımsız Peştunistan’ mefkuresini popülerleştirir. Soğuk Savaş’ın sıcak senelerında her iki ülke de kendini farklı kamplarda bulur. Pakistan sırtını ABD’ye yasladıkça Afganistan da Sovyetler Birliği’ne yaklaşır. Bu yakınlaşmanın en kıymetli anlarından biri de 1956’da imzalanan ve Afgan ordusunun çağdaşlaştırılması ve silahlandırılmasını kapsayan mutabakattır. 1956-1977 içinde 3 bin 700 Afgan subayı (toplam subay sayısının üçte biri) Sovyetler Birliği’nde eğitim görür(1). Buna rağmen Davud Han, 1970 ortalarında Sovyetler Birliği’ne karşı da uzaklık koyarak daha İslami bir çizgiye yaklaşır. Lakin epey geçmeden komünist muhalefeti oluşturan iki ana kanat ‘Perçem’ (Bayrak) ve ‘Halk’ birleşerek Davud Han idaresini devirir.
İki ülke içindeki münasebetlere geri dönecek olursak Nisan ayaklanması ile iktidara gelen ADHP’nin Sovyetler’den uzun bir süre asker talep ettiğini fakat Moskova’nın buna yanaşmadığını ekleyebiliriz. Yeni iktidarın giriştiği tarım ıslahatı, kitlelerden kopuk küçük bir kentli azınlığın elinde başarısızlığa sürüklenir ve ABD, Çin, Pakistan, İran üzere güçler, çoğunluğu İslamcı ve toprak ağalarından oluşan ADHP karşılarını desteklemeye Sovyetler Birliği’nin müdahalesindilk evvel başlar. Tüm bu süreçte Moskova her ne kadar ADHP içerisindeki iktidar yarışında etkin rol oynasa da yaşananları ‘iç sorun’ olarak değerlendirip askeri müdahale seçeneğini rafa kaldırır. Bazılarına nazaran Sovyetler’in Afganistan’a girdiği tarih ayrıyeten kıymetlidir. Stratejik silahların sonlandırılmasına fazla yanaşmayan ABD, Batı Almanya’ya Pershing füzelerini konuşlandırma sonucu verir. Bu silahların en kıymetli yanı Moskova’yı menzili dahiline alabilmesidir. Pershing’in Batı Almanya’ya konuşlandırıldığı gün Sovyetler de Afganistan’a girme sonucu alır. Bu niçinle Moskova’nın sonucunı bir misilleme olarak da değerlendirenler de vardır(2).
Sovyetler’i askeri müdahaleye iten niçinler şüphesiz yaşananın bir ‘işgal’ olup olmadığı sorumuzu yanıtlamıyor. Fakat her iki ülke içinde yapılan mutabakatların bu müdahaleye arkasına kadar açık kapı bırakmış olması dikkate paha.
Öbür yandan ‘işgal’ tarifi biraz da ADHP’nin üstten inmeci siyasetlerine Moskova’nın takviyesinden geliyor. Hatta ADHP içerisinde en sonunda ‘Vahşi Batı’ açmazına varan çekişmeler sırasında Sovyetler herkese mavi boncuk dağıtıp, gerek gördüğünde kimilerini da öldürerek önünü açmaya çalışmıştır. Lakin ADHP’nin iki kümesi içindeki çatışmalar iktidarın çabucak başında başlar. her insanın birbirinin kuyusunu kazdığı bir periyotta, Demokratik Afganistan Cumhuriyeti’nin birinci başbakanı ve cumhurbaşkanı Muhammed Taraki, pek tanınan bir figür bulunmasına rağmen, asi Müslüman aşiret başkanlarıyla uzlaşma yanlısı Hafızullah Amin’in buyruğuyla yastıkla boğularak öldürülür. Üstelik Taraki, Sovyetler Birliği’nden de takviye görmektedir. sonrasındasında Amin de Kızıl Ordu tarafınca sarayında öldürülecektir. Yerine Perçem kümesinden Barbak Karmal gelir.
Başta üstten inen bir ‘devrim’ tasarımı olmak üzere tüm bunlar önemli tenkit konusudur. Lakin eleştirel bakışın altını çizmek için bir sözün manasıyla oynamaya da gerek yok. Şayet tek sorun işin içerisinde bir askeri darbe olması ve bu darbe kararı kurulan yeni iktidarın desteklenmesiyse, 1979’da Davud Han’ın da monarşiyi askeri bir darbeyle devirip iktidara geldiğini hatırlamalıyız. ötürüsıyla pak ya da kirli eldiven tartışmasına girmeksizin bu tariften vazgeçmek, Sovyetlerin Afganistan’da yaptığı her şeyi onaylamak manasına gelmiyor.
Öteki bir olay ile de karşılaştırma yapmak gerekirse Sovyetler Birliği’nin 1968 yılında tanklarını Prag’a sürmesi için hayli daha rahat bir biçimde ‘işgal’ tarifini kullanabiliriz. Zira Prag’da ADHP’nin Kızıl Ordu’ya resmen müdahale hakkı vermesi ya da davet etmesi üzere bir durum goremiyoruz. ötürüsıyla kalkıp kendi türettiği İslamcılardan muzdarip olduğunu söyleyen ABD’nin rastgele bir resmi talep olmaksızın Afganistan’a girmesi ile Sovyetler’in Afganistan’daki varlığı için tıpkı tarifi yapmak hakikat değil. Sovyet askerlerinin çekilişinden daha sonra Afganistan’daki idarenin yaklaşık üç yıl kadar daha ayakta kalabildiğini de belirtmeden geçmeyelim.
AFGANİSTAN SOVYETLER İÇİN ‘VİETNAM’ MI?
Bir başka bahis da, Sovyetler’in Afganistan’da hezimete uğradığı ve büyük bir yenilgi alarak ülkeyi terk ettiği tezi. Hatta bazıları ‘Sovyetler Birliği’ni yıkanın Afgan mücahitler olduğunu’ bile lisana getiriyor. olağan olarak bu savaşın galibi Sovyetler Birliği değil. Lakin Sovyetler Birliği’nin Afganistan’da bulunduğu 1979-89 yılları içinde savaş alanında rastgele bir mağlup belirlemek de fazlaca mümkün görünmüyor. İşin aslı ise Sovyetler’in Afganistan’da bir çıkmazın içerisinde kaldığı ve tarafların alanda yenişemediğidir.
O denli ki mücahitler Panjshir vadisi üzere stratejik ehemmiyete sahip bir bölgede zafer kazansa da ellerinde tuttukları birçok bölgeyi kaybettiler(3). Sovyetler’in Afganistan’dan çekilişinin asıl niçinlerini Afganistan’da değil, kendi sonları içerisinde aramak gerekiyor. 1980’lerin bilhassa sonuna yanlışsız gerek siyasi, gerek ideolojik, gerekse ekonomik manada çöküşe sürüklenen Sovyetler için Afganistan ısrarı her şeydilk evvel yüksek maliyet demekti. Askeri açıdan alanda parlak bir tablo olmaması da elbet bu faturayı şiddetlendiriyordu. Üstelik -her ne kadar mücahitlerin kayıpları yüzbinlerle ölçülse de- Kızıl Ordu 9 yıllık savaşta yaklaşık 15 bin askerini kaybetti. Çöküş süreci içerisindeki bir ülke için bu kayıplar epey daha fazla şey tabir ediyordu.
Sovyet askerleri mücahitlerden ele geçirdikleri ABD’nin ünlü Stinger füzeleri ile…
Burada bir başka efsaneye de değinmek gerekiyor. Bir MANPAD (omuzdan ateşlemeli) çeşidi olan Stinger füzelerinin en çok anıldığı yer bir daha Afganistan. ABD’nin mücahitlere yaptığı silah, mühimmat, erzak üzere takviyeler içinde en dikkat çekicisi olağan olarak Stinger füzeleri. O denli ki Kızıl Ordu savaşın birinci yarısında hava üstünlüğünü kullansa da ABD’nin bu füzeleri mücahitlere dağıtmaya başlamasının ‘savaşın sonunu getiren etken’ olduğunu savunanlar da var.
Tıpkı -yansıyanın aksine- ABD Afganistan’dan çekilme sonucunı bir kaç gün evvel almadığı üzere Sovyetler için de 1989 ani bir ‘dönüş emri’ değildi. Karar 1980’lerin ortasında alınmış bulunuyordu ki bu tarihlerde çabucak hemen Stinger füzeleri mücahitler tarafınca yaygın biçimde kullanılmıyordu. bir daha de bu füzelerin Kızıl Ordu’yu askeri taktiklerini değiştirmeye ittiği bir gerçek. Stingerlar Sovyet helikopterlerinin operasyonlarını gece görüşü olmayan mücahitlere karşı karanlıkta ve yüksek irtifadan yürütmeye itti. Bu müddet içerisinde hem Sovyet hem Afgan hava güçlerine ilişkin önemli bir helikopter kaybı yaşansa da bunu savaştan çekilmeye niye olarak gösteremeyiz. Daha ayağı yere basan bir yorum yapmak gerekirse yalnızca Stingerları değil, genel olarak mücahitlere ABD ve müttefikleri tarafınca yapılan yardımların sürekliliğini konuşmak gerekebilir.
Tüm bunlar Afgan ihtilalinin kendine has muvaffakiyetlerini ve meselelerini unutturmamalı. Afganistan için muvaffakiyetler kadar başarısızlıklar da yol gösterici olacaktır. Gerek Afganistan’ın aslında devrimci bir programa sahip lakin deneyimsiz yöneticileri gerekse onların yetişmesine imkan veren liberal devir ülkenin toplumsal hayatında kayda bedel bir değişime niye oldu. Başta bayanların toplum içerisindeki yeri olmak üzere eğitim alanında yapılan ıslahatlar bunlardan biridir.
Sovyetler Birliği’ne gelince, Moskova Afganistan’da mükemmeller yaratmadı. Lakin arkasında, ülkenin bugününden daha büyük bir karanlık geçmiş de bırakmadı. Tarifleri ve mitleri gözden geçirmek, Sovyetlere yönelik tenkidin dozunu düşürmek manasına gelmiyor. Fakat herbiçimde tüm özneleri bir çuvalın içerisine atıp tahlilleri de buradan yapmamak gerekiyor.
1) Sosyalizm ve Toplumsal Çabalar Ansiklopedisi, Cilt 5 (İletişim Yayınları)
2) https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/war-and-peace/a-turning-point-in-world-history-40-years-ago-the-soviet-union-invaded-afghanistan/
3) https://www.theguardian.com/world/2011/sep/27/10-myths-about-afghanistan
Lakin periyoda dair yapılan yorumlarda, gerçek dışı ya da üstünkörü kullanılan bir epey tabir de mevcut. örneğin Afganistan’a gelen tüm ‘yabancı’ güçler yenilmiş midir? Ya da Sovyetler Afganistan’ı ABD üzere ‘işgal’ mi etti? Afganistan’a Kızıl Ordu’nun gelişindilk evvel hangi idare vardı? Sovyetler’in sonunu ‘Stinger’ uçaksavar füzeleri mi getirdi? Soruların hepsi bizi keskin karşılıklara götürmeyecek olsa da üzerine biraz daha düşünmek bu ülkenin bugününü daha uygun anlamayı sağlayacaktır.
AFGANİSTAN ‘YENİLMEZ’ Mİ?
Afganistan hakkındaki mitlerin tahminen en başında, bu coğrafyanın ‘yenilmez’ olduğu geliyor. O denli ki ‘Afganistan’a giren tüm yabancı askeri güçlerin mağlup olarak bölgeden ayrıldığı’ kabulü, bazılarınca Büyük İskender’e kadar uzatılıyor. Bu yoruma göre, bugünden geriye hakikat ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Büyük İskender Afganistan coğrafyasında daima bozguna uğradı.
Gerçek, coğrafya Afganistan için bir hayli ülkeden daha fazla mana tabir ediyor. Lakin son yüzyılın aşikâr bir periyoduna, muhakkak bir açıdan bakarak ‘tarih uzunluğu yenilmezlik’ atfetmek yersiz bir çıkarım olur. Bu örnekleri kalkıp Büyük İskender ile kıyaslamak yararsız olmakla bir arada yanlıştır da. Hakikaten Büyük İskender’in ordusu sefer sırasında bu coğrafyada aslında cılız bir direnişle karşılaşır. Vaktinde Perslerin nüfuz sahibi olduğu, bugünkü Afganistan hudutları içerisinde yer alan Baktria satraplığı İskender’in vefatından daha sonra da Grek-Baktria Krallığı, Helen mirasını bu bölgeye taşır. Yıkılışındaki aslan hissesi da İran’da bir daha güçlenen Partlarındır. Afganistan’daki coğrafik durum yerine ve vaktine nazaran lokal güçlere hayli kıymetli avantajlar sağlamıştır. Ama bunu ezelden beri devam eden değişmez bir kural olarak görmek isteyenler, dağlık bir bölgeye hiç de alışkın olmayan Moğolların Afganistan’ı nasıl olup süratli bir biçimde harap edebildiğinden kelam etmez. Yani bazılarınca “İmparatorluklar Mezarlığı” denilen Afganistan ne İskender’in ne de Moğolların imparatorluğuna ‘mezar’ olmamıştır.
Daha yeni bir örnek gelirsek Afganistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte İngiltere ile girdiği savaşlar için de net bir sonuç söylemek güç. İngiliz ordusu 1878’de Afganistan’ı bir daha işgal ettiğinde Maiwand’da büyük bir hezimet alsa da ana kuvvetleri savaşta galip geldi. İngilizlerin Hayber Geçidi’ne çekilmesinden daha sonra Üçüncü Afgan savaşındaki Afgan taarruzu da başarısız olmuş, İngilizler pek rahat bir biçimde Kabil’i havadan bombalamıştır. Tüm bu çatışma sürecinde İngiltere taktiksel bir zafer kazanmış olsa da verdiği kayıplar Afganların neredeyse iki katıdır. Daha ileri bir tarihte Sovyetler Birliği’nin mücahitler ile girdiği çatışmalarda ise kayıplar manasında tam zıddı bir sonuç görüyoruz. Mücahitlerin kayıpları, Afgan ordusu ve Kızıl Ordu’nun toplam kayıplarından epeyce daha fazladır.
özetlemek gerekirsesı, tek bir yorumdan, tek bir sonuçtan ya da ‘yenilmezlikten’ bahsedemeyiz. Hele ki binlerce yıllık ‘köprüler’ kurarak bunu asla yapamayız. Vilayetle de tarihî bir paydaşlık kurulmak isteniyorsa, bu bölgeye gösterilen stratejik ilgi üzerinden kurulabilir. Afganistan’ın Orta Asya’yı Güney Asya’ya ve Uzak Asya’yı Ön Asya’ya bağlıyor oluşu ticari, askeri, kültürel, toplumsal açılardan burayı değerli kılıyor. ötürüsıyla bölge ile ismi geçen tüm tarihi ve şimdiki aktörlerin ‘ilgisi’ buradan kaynaklanıyor diyebiliriz. Yoksa ‘gelen her insanın dağlar yüzünden eli boş döndüğü’ ya da ‘ezelden beri fecî yenilgiler aldığı’ yorumu bizi hiç bir yere götürmez. bu biçimdesi fantastik bir ‘yenilmezlik’ yorumu yapabileceğimiz tek yer çizgi roman kahramanı Galyalı Asteriks’in köyüdür -ki onlar bile bu özelliklerini ‘büyülü’ bir iksire borçludur!- o niçinle kulağa beğenilen gelen fakat tarihi olarak hiç bir mana söz etmeyen yorumlardan kaçınmak herbiçimde daha isabetli olacaktır.
SOVYETLER AFGANİSTAN’I İŞGAL Mİ ETTİ?
Bugün gündeme getirilen ve ucu Sovyetler Birliği’ne varan Afganistan efsanelerini değerlendirmedilk evvel hususun hassasiyeti gereği kimi hatırlatmaları baştan yapmak gerekiyor. Burada gaye kesinlikle Moskova’nın o dönemki dış siyasetini eleştirmek ya da övmek değildir. Kızıl Ordu’nun Afganistan’a birinci ayak basışı ile son gidişi içinde Sovyet idaresinin emekçi sınıfı siyasetlerinden ne derece uzaklaştığını, kuruluş ideolojisinden uzak siyasetlere yaslayıp kısa vadeli çıkarlar peşinde nasıl başarısız bir dış siyaset sürdürdüğünü söylemek gerekiyor. Afganistan sicilinin pek de pak olduğu da söylenemez.
Lakin kimi tarifleri ve yorumları gözden geçirmek gerekiyor, bunların başında ‘işgal’ sözünün kullanması geliyor. Savaşın sürdüğü senelerda Türkiye solu içerisinde de oldukcaça tartışılmış ve uzlaşıya varılamamış bir tariften bahsediyoruz. Ancak bugün, yaklaşık 40 yıl daha sonrasının dünyasından geçmişe biraz daha itidalli bir biçimde baktığımızda, bu kelimeyi hoyratça kullanmamak gerektiğini artık yeterli biliyoruz.
niye mi? En başta, Sovyet askerlerinin hududu aşmadan evvel Kızıl Ordu’ya müdahale hakkı veren mutabakatların imzalandığını söylemek gerek. Fakat iki ülkenin askeri geçmişi epey daha eskiye, Pakistan’ın kuruluşuna kadar gidiyor -ki o devirde Afganistan Demokratik Halk Partisi (ADHP) üzere bir idareye de rastlamıyoruz- Hindistan’dan ayrılarak kurulan Pakistan, Afganistan’ın da çoğunluğunu oluşturan önemli bir Peştun nüfusa sahiptir. 1950’lerde Afganistan’da devrin önderi Serdar Davud Han ‘bağımsız Peştunistan’ mefkuresini popülerleştirir. Soğuk Savaş’ın sıcak senelerında her iki ülke de kendini farklı kamplarda bulur. Pakistan sırtını ABD’ye yasladıkça Afganistan da Sovyetler Birliği’ne yaklaşır. Bu yakınlaşmanın en kıymetli anlarından biri de 1956’da imzalanan ve Afgan ordusunun çağdaşlaştırılması ve silahlandırılmasını kapsayan mutabakattır. 1956-1977 içinde 3 bin 700 Afgan subayı (toplam subay sayısının üçte biri) Sovyetler Birliği’nde eğitim görür(1). Buna rağmen Davud Han, 1970 ortalarında Sovyetler Birliği’ne karşı da uzaklık koyarak daha İslami bir çizgiye yaklaşır. Lakin epey geçmeden komünist muhalefeti oluşturan iki ana kanat ‘Perçem’ (Bayrak) ve ‘Halk’ birleşerek Davud Han idaresini devirir.
İki ülke içindeki münasebetlere geri dönecek olursak Nisan ayaklanması ile iktidara gelen ADHP’nin Sovyetler’den uzun bir süre asker talep ettiğini fakat Moskova’nın buna yanaşmadığını ekleyebiliriz. Yeni iktidarın giriştiği tarım ıslahatı, kitlelerden kopuk küçük bir kentli azınlığın elinde başarısızlığa sürüklenir ve ABD, Çin, Pakistan, İran üzere güçler, çoğunluğu İslamcı ve toprak ağalarından oluşan ADHP karşılarını desteklemeye Sovyetler Birliği’nin müdahalesindilk evvel başlar. Tüm bu süreçte Moskova her ne kadar ADHP içerisindeki iktidar yarışında etkin rol oynasa da yaşananları ‘iç sorun’ olarak değerlendirip askeri müdahale seçeneğini rafa kaldırır. Bazılarına nazaran Sovyetler’in Afganistan’a girdiği tarih ayrıyeten kıymetlidir. Stratejik silahların sonlandırılmasına fazla yanaşmayan ABD, Batı Almanya’ya Pershing füzelerini konuşlandırma sonucu verir. Bu silahların en kıymetli yanı Moskova’yı menzili dahiline alabilmesidir. Pershing’in Batı Almanya’ya konuşlandırıldığı gün Sovyetler de Afganistan’a girme sonucu alır. Bu niçinle Moskova’nın sonucunı bir misilleme olarak da değerlendirenler de vardır(2).
Sovyetler’i askeri müdahaleye iten niçinler şüphesiz yaşananın bir ‘işgal’ olup olmadığı sorumuzu yanıtlamıyor. Fakat her iki ülke içinde yapılan mutabakatların bu müdahaleye arkasına kadar açık kapı bırakmış olması dikkate paha.
Öbür yandan ‘işgal’ tarifi biraz da ADHP’nin üstten inmeci siyasetlerine Moskova’nın takviyesinden geliyor. Hatta ADHP içerisinde en sonunda ‘Vahşi Batı’ açmazına varan çekişmeler sırasında Sovyetler herkese mavi boncuk dağıtıp, gerek gördüğünde kimilerini da öldürerek önünü açmaya çalışmıştır. Lakin ADHP’nin iki kümesi içindeki çatışmalar iktidarın çabucak başında başlar. her insanın birbirinin kuyusunu kazdığı bir periyotta, Demokratik Afganistan Cumhuriyeti’nin birinci başbakanı ve cumhurbaşkanı Muhammed Taraki, pek tanınan bir figür bulunmasına rağmen, asi Müslüman aşiret başkanlarıyla uzlaşma yanlısı Hafızullah Amin’in buyruğuyla yastıkla boğularak öldürülür. Üstelik Taraki, Sovyetler Birliği’nden de takviye görmektedir. sonrasındasında Amin de Kızıl Ordu tarafınca sarayında öldürülecektir. Yerine Perçem kümesinden Barbak Karmal gelir.
Başta üstten inen bir ‘devrim’ tasarımı olmak üzere tüm bunlar önemli tenkit konusudur. Lakin eleştirel bakışın altını çizmek için bir sözün manasıyla oynamaya da gerek yok. Şayet tek sorun işin içerisinde bir askeri darbe olması ve bu darbe kararı kurulan yeni iktidarın desteklenmesiyse, 1979’da Davud Han’ın da monarşiyi askeri bir darbeyle devirip iktidara geldiğini hatırlamalıyız. ötürüsıyla pak ya da kirli eldiven tartışmasına girmeksizin bu tariften vazgeçmek, Sovyetlerin Afganistan’da yaptığı her şeyi onaylamak manasına gelmiyor.
Öteki bir olay ile de karşılaştırma yapmak gerekirse Sovyetler Birliği’nin 1968 yılında tanklarını Prag’a sürmesi için hayli daha rahat bir biçimde ‘işgal’ tarifini kullanabiliriz. Zira Prag’da ADHP’nin Kızıl Ordu’ya resmen müdahale hakkı vermesi ya da davet etmesi üzere bir durum goremiyoruz. ötürüsıyla kalkıp kendi türettiği İslamcılardan muzdarip olduğunu söyleyen ABD’nin rastgele bir resmi talep olmaksızın Afganistan’a girmesi ile Sovyetler’in Afganistan’daki varlığı için tıpkı tarifi yapmak hakikat değil. Sovyet askerlerinin çekilişinden daha sonra Afganistan’daki idarenin yaklaşık üç yıl kadar daha ayakta kalabildiğini de belirtmeden geçmeyelim.
AFGANİSTAN SOVYETLER İÇİN ‘VİETNAM’ MI?
Bir başka bahis da, Sovyetler’in Afganistan’da hezimete uğradığı ve büyük bir yenilgi alarak ülkeyi terk ettiği tezi. Hatta bazıları ‘Sovyetler Birliği’ni yıkanın Afgan mücahitler olduğunu’ bile lisana getiriyor. olağan olarak bu savaşın galibi Sovyetler Birliği değil. Lakin Sovyetler Birliği’nin Afganistan’da bulunduğu 1979-89 yılları içinde savaş alanında rastgele bir mağlup belirlemek de fazlaca mümkün görünmüyor. İşin aslı ise Sovyetler’in Afganistan’da bir çıkmazın içerisinde kaldığı ve tarafların alanda yenişemediğidir.
O denli ki mücahitler Panjshir vadisi üzere stratejik ehemmiyete sahip bir bölgede zafer kazansa da ellerinde tuttukları birçok bölgeyi kaybettiler(3). Sovyetler’in Afganistan’dan çekilişinin asıl niçinlerini Afganistan’da değil, kendi sonları içerisinde aramak gerekiyor. 1980’lerin bilhassa sonuna yanlışsız gerek siyasi, gerek ideolojik, gerekse ekonomik manada çöküşe sürüklenen Sovyetler için Afganistan ısrarı her şeydilk evvel yüksek maliyet demekti. Askeri açıdan alanda parlak bir tablo olmaması da elbet bu faturayı şiddetlendiriyordu. Üstelik -her ne kadar mücahitlerin kayıpları yüzbinlerle ölçülse de- Kızıl Ordu 9 yıllık savaşta yaklaşık 15 bin askerini kaybetti. Çöküş süreci içerisindeki bir ülke için bu kayıplar epey daha fazla şey tabir ediyordu.
Sovyet askerleri mücahitlerden ele geçirdikleri ABD’nin ünlü Stinger füzeleri ile…
Burada bir başka efsaneye de değinmek gerekiyor. Bir MANPAD (omuzdan ateşlemeli) çeşidi olan Stinger füzelerinin en çok anıldığı yer bir daha Afganistan. ABD’nin mücahitlere yaptığı silah, mühimmat, erzak üzere takviyeler içinde en dikkat çekicisi olağan olarak Stinger füzeleri. O denli ki Kızıl Ordu savaşın birinci yarısında hava üstünlüğünü kullansa da ABD’nin bu füzeleri mücahitlere dağıtmaya başlamasının ‘savaşın sonunu getiren etken’ olduğunu savunanlar da var.
Tıpkı -yansıyanın aksine- ABD Afganistan’dan çekilme sonucunı bir kaç gün evvel almadığı üzere Sovyetler için de 1989 ani bir ‘dönüş emri’ değildi. Karar 1980’lerin ortasında alınmış bulunuyordu ki bu tarihlerde çabucak hemen Stinger füzeleri mücahitler tarafınca yaygın biçimde kullanılmıyordu. bir daha de bu füzelerin Kızıl Ordu’yu askeri taktiklerini değiştirmeye ittiği bir gerçek. Stingerlar Sovyet helikopterlerinin operasyonlarını gece görüşü olmayan mücahitlere karşı karanlıkta ve yüksek irtifadan yürütmeye itti. Bu müddet içerisinde hem Sovyet hem Afgan hava güçlerine ilişkin önemli bir helikopter kaybı yaşansa da bunu savaştan çekilmeye niye olarak gösteremeyiz. Daha ayağı yere basan bir yorum yapmak gerekirse yalnızca Stingerları değil, genel olarak mücahitlere ABD ve müttefikleri tarafınca yapılan yardımların sürekliliğini konuşmak gerekebilir.
Tüm bunlar Afgan ihtilalinin kendine has muvaffakiyetlerini ve meselelerini unutturmamalı. Afganistan için muvaffakiyetler kadar başarısızlıklar da yol gösterici olacaktır. Gerek Afganistan’ın aslında devrimci bir programa sahip lakin deneyimsiz yöneticileri gerekse onların yetişmesine imkan veren liberal devir ülkenin toplumsal hayatında kayda bedel bir değişime niye oldu. Başta bayanların toplum içerisindeki yeri olmak üzere eğitim alanında yapılan ıslahatlar bunlardan biridir.
Sovyetler Birliği’ne gelince, Moskova Afganistan’da mükemmeller yaratmadı. Lakin arkasında, ülkenin bugününden daha büyük bir karanlık geçmiş de bırakmadı. Tarifleri ve mitleri gözden geçirmek, Sovyetlere yönelik tenkidin dozunu düşürmek manasına gelmiyor. Fakat herbiçimde tüm özneleri bir çuvalın içerisine atıp tahlilleri de buradan yapmamak gerekiyor.
1) Sosyalizm ve Toplumsal Çabalar Ansiklopedisi, Cilt 5 (İletişim Yayınları)
2) https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/war-and-peace/a-turning-point-in-world-history-40-years-ago-the-soviet-union-invaded-afghanistan/
3) https://www.theguardian.com/world/2011/sep/27/10-myths-about-afghanistan