JoKeR
Active member
NECMETTİN TURİNAY
Büyük düşünür ve sanatkarlar yapıtlarını yazarken kimseye karşılık vermek muhtaçlığını duymaz, diğerlerini ikna uğraşından de bir o kadar uzak dururlar. Onlar kendi bestesini yapar üzere, ya da müziğini söyler üzere muharrirler. Ayrıyeten alelâde okuyucudan fazla, kendilerini anlayacak ehli vukuf bir zümreye hitap ettiğinin şuuru ile hareket ederler. Yaptıkları işin, ortaya koydukları sanatın kuşkusuz onlar da anlaşılmasını beklemez değildirler. Ancak unutulmamalı ki onlar yalnızca kendileri ile yarışır, her yeni yapıtı ile de yine kendilerini aşmak isterler. Yüksek sanatın ve niyetin kimselere itiraf edilmemiş bu yanı, sanatkarların ortasında bir sır üzere gizli durur. O tıp sanatkarların ve düşünürlerin yaşama iradesi, ya da haiz oldukları hayat atağı buna bağlıdır demek yanlış olmamalıdır.
Edebiyatımıza Huzur (1949) ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü (1962) üzere romanları, Beş Kent (1946) üzere okuyanların üzerinde şaşkınlık etkisi bırakan anlatıları, sayıca fazla olmasa bile şiirleri, fikir yüklü makale, deneme ve tenkitleri ile Tanpınar’ı, edebiyatımızın sıradışı sanatkarları içinde düşünmek hiç de yanlış olmamalıdır. Lakin bu eserler içinde bir de Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’nin (1949) varlığı unutulamaz. O eser Tanpınar’ın eleştirmen, tarihçi ve mütefekkir yanını ortaya koymak bakımından enteresan bir denemedir. Şair Tanpınar, romancı Tanpınar, denemeci ve estetikçi Tanpınar, dahası felsefi düşünme kabiliyetini haiz bir öteki Tanpınar!.. Bunların hepsi bir ortaya gelmişler de, daha üst bir Tanpınar’a beden vermişler gibi! O da kalkmış, işte bu yapıtı meydana çıkarmış.
TARİHİ YAPAN TARİHİ YAZAN
ötürüsıyla ilgili eser, rastgele bir edebiyat tarihi olmanın epey fazlaca ötesine geçiyor. Edebiyatımızda meselae şahit olmadığımız bir birikim ve yüksek terkip gücü ile bizi kendine hayran bırakıyor. Bu ortada Batılılaşma devirlerimize ilişkin bilgi genişliğinden fazla, o bilginin yorumu bizi şaşırtıyor. Dahası mütefekkir sanatkarın bakış açısı ile ulaştığı sonuçlar, tarihin şahsen kendisi haline geliyor. Tarihi yazan Tanpınar, tarihi yapan siyasi ve edebi aktörleri kat kat aşıyor, tarihin yerine şahsen kendisini ihdas eder üzere bir şey oluyor.
Gerçekten ilgili yapıtı okurken yazılan yahut anlatılan kim var ise, hangi sorun üzerinde duruluyorsa, onlar gözümüzde bir an oluyor küçülüveriyor. Buna karşılık yapıtı yazan, edebi yahut siyasi devirlere manasını veren Tanpınar ise gözümüzde büyüyor da büyüyor. Hakikaten yarı karmaşık bir tarihin gerisinde dolaşan yazıcı neye ve kime ışık tutarsa onu görüyoruz. Bu açıdan periyodun sanatına ve edebiyatına, her türlü yenilik arayışına Tanpınar nasıl bakıyorsa biz de o denli bakıyoruz. Şairler, romancılar, gazeteciler kim var ise!.. Onlardan her biri neredeyse, bir roman kahramanına dönüşüyor bu yapıtta. Arayış ve ülküleri, açmazları, edebi üretimleri ile birer roman kahramanı! Onlar kimi vakit o kadar primitifler lakin kimi vakit de gözümüzün önünde büyüyor da büyüyorlar. Onları ve yapıtlarını yazarken Tanpınar telaşlı kararlar vermekten yana olmuyor, anlamayı ve analizi öne çıkarıyor. Motamot bir roman kahramanının içini doldurur üzere, hiç bir nüansı gözden kaçırmıyor ve onunla saatlerce meşgul olmayı yeterli biliyor.
Ya da Beş Şehir’de mimari yapıtları, vakti ve devrin ruhunu bir daha kurar gibi! ötürüsıyla Tanpınar ister bir sanatçıyı, ister bir yapıtı, isterse de onların ortasında doğdukları periyodu yazarken birebir yolu izliyor. Bu yazış biçimi ile yapıtta malûmattan çok yorum ve analiz ağır basıyor. O yüzden de eser, rastgele bir edebiyat tarihi olmanın ötesine geçiyor, direkt bir “düşünce eseri” düzeyine yükseliyor.
ALIŞIK OLMADIĞIMIZ BİR ERUDİTİON DENEMESİ
Bu tarafıyla de Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’ni okurken, kendi içimizde ikiye bölünüyoruz. Bir taraftan periyodu ve edebiyatını takip ediyor, öbür taraftan sanatçı ve düşünür Tanpınar ne diyor? Ne tıp sonuçlara ulaşıyor, ona dikkat ediyoruz. Bu yüzden olmalı ki Hilmi Ziya Ülken ilgili eser için, “Bizde birinci kere bir edebiyat tarihi, bu kadar düşündürücü olmuştur” diyor. “Hiç alışık olmadığımız bir érudition denemesi” olarak bakıyor bu denemeye. Bir de şu kelamını aktarıyor Tanpınar’ın: “Benim tezgâhım, laboratuarım daima başımın arasında” (Vatan, 9 Şubat 1962; Yeni İnsan 1968, nr. 66)
İşte bu tarafı ile Tanpınar’ın edebiyat tarihi, niyet tarihçisi Hilmi Ziya Ülken’i tatmin ettiği üzere, bizi de yeni baştan fethediyor. bu biçimdesi yüksek tatmin hisleri ile bir daha okuyoruz Tanpınar’ı. Ayrıyeten okuduğumuz çalışmanın, bir kitap olduğunu unutarak okuyoruz. Güya deha sahibi bir düşünürün beyninde dolaşır üzere dolaşıyoruz kitabın sayfalarında. Yüksek terkip gücü kadar, düzgün söz ve üslubun da bunda büyük bir hissesi var kuşkusuz. İşte o tıp metinlerdir ki bize bir yazı yahut kitap okuduğumuzu unuttururlar. Bir fikir anaforunun estirdiği fırtınalar, derinlik yahut yükseklik hisleri, uçurumlar, kimi vakit de ileriye yahut geriye hakikat savrulmalar içinde gidip geliyoruz. Lakin yapıtta kimden yahut neyden kelam edilirse edilsin, sonunda hepsi birer teferruata dönüşmemiş mi? Zira o büyük yapıtın özünü teşkil eden vaktin ruhu akıyor bu sayfalardan. Neredeyse Abdülhak Şinasi Hisar’ın Boğaziçi Mektupları üzere diyeceğim. Evre ve vaktin ulu ruhu her şeyi önüne katmış, habire sürüklüyor. ötürüsıyla hiç bir bilim adamı, ondokuzuncu yüzyılın bu parçalanmışlığını, karmaşasını, bu biçimde bir toplamaya, bu biçimde bir mana bütünlüğüne dönüştüremezdi demek istiyorum. Ayrıyeten ilgili yapıtta Tanpınar’ın tahlil ve analiz gücü ne kadar öne çıkarsa çıksın, onda daha ötelere uzanan bir şeyler var. Bunu epeyce âlâ fark ediyoruz. O da sanatın ve niyetin temelini teşkil eden yüksek sezgi gücü! Onun da ötesinde yüksek bir terkip kabiliyeti!
SANAT ÜZERİNE NİYET
Örneğine lakin Beş Şehir’de ve Huzur’da şahit olduğumuz bu bütünlükçü kavrayış, bu yüksek terkip gücüdür bize asıl Tanpınar’ı veren. Edebi yahut siyasi, sosyolojik yahut kültürel sayısız teferruatı kullanmayı ihmal etmeyen Tanpınar orda da durmuyor. Bunları açık yahut bâtın bir akış halinde devir ruhunun gereçlerine dönüştürüyor. Bu açıdan Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’ni okumanın verdiği doygunluk, emsali hiç bir yapıtla ölçülemeyek derecede fazla. Onda sanata dönüştürülmüş fikir ile, sanat üzerine inşa edilmiş bir tefekkür at başı seyrediyor. ötürüsıyla ilgili yapıtta sanat, sanat üzerine fikir ve devri kavramaya dönük analiz ve yorumlar iç içe geçmiş, birbirinden ayrıştırılamaz bir örgüye dönüşmüştür denilebilir. Bu yüzden okuduğumuz yapıtı kavramakla kalmıyor, ona adeta hayran kalıyoruz. Elimizde olmayarak da, işte Tanpınar bu diyoruz.
Sonuç olarak, edebiyat tarihini kaleme alırken Tanpınar’ın kendindilk evvel yayımlanmış, yerli yahut yabancı (A. Thiboudet de dâhil) başka edebiyat tarihlerinden hiçbirini örnek almadığını, onların karşında ezilmediğini, dahası onları yenilemek yahut aşmak üzere bir kompleksten de hareket etmediğini fark ediyoruz. Zira Tanpınar üzere dehalar fakat kendileriyle yarışır, tekrar kendi kendilerini aşarlar diyoruz. örneğin o noktada ne Köprülü, ne de Mustafa Nihat Özön, hiçbiri gelmiyor hatırımıza! Tahminen belki Tanpınar, ismini anmasa bile, İsmail Habip Sevük’ü ciddiye almış olabilir mi diye düşünmeden de yapamıyoruz.
Büyük düşünür ve sanatkarlar yapıtlarını yazarken kimseye karşılık vermek muhtaçlığını duymaz, diğerlerini ikna uğraşından de bir o kadar uzak dururlar. Onlar kendi bestesini yapar üzere, ya da müziğini söyler üzere muharrirler. Ayrıyeten alelâde okuyucudan fazla, kendilerini anlayacak ehli vukuf bir zümreye hitap ettiğinin şuuru ile hareket ederler. Yaptıkları işin, ortaya koydukları sanatın kuşkusuz onlar da anlaşılmasını beklemez değildirler. Ancak unutulmamalı ki onlar yalnızca kendileri ile yarışır, her yeni yapıtı ile de yine kendilerini aşmak isterler. Yüksek sanatın ve niyetin kimselere itiraf edilmemiş bu yanı, sanatkarların ortasında bir sır üzere gizli durur. O tıp sanatkarların ve düşünürlerin yaşama iradesi, ya da haiz oldukları hayat atağı buna bağlıdır demek yanlış olmamalıdır.
Edebiyatımıza Huzur (1949) ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü (1962) üzere romanları, Beş Kent (1946) üzere okuyanların üzerinde şaşkınlık etkisi bırakan anlatıları, sayıca fazla olmasa bile şiirleri, fikir yüklü makale, deneme ve tenkitleri ile Tanpınar’ı, edebiyatımızın sıradışı sanatkarları içinde düşünmek hiç de yanlış olmamalıdır. Lakin bu eserler içinde bir de Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’nin (1949) varlığı unutulamaz. O eser Tanpınar’ın eleştirmen, tarihçi ve mütefekkir yanını ortaya koymak bakımından enteresan bir denemedir. Şair Tanpınar, romancı Tanpınar, denemeci ve estetikçi Tanpınar, dahası felsefi düşünme kabiliyetini haiz bir öteki Tanpınar!.. Bunların hepsi bir ortaya gelmişler de, daha üst bir Tanpınar’a beden vermişler gibi! O da kalkmış, işte bu yapıtı meydana çıkarmış.
TARİHİ YAPAN TARİHİ YAZAN
ötürüsıyla ilgili eser, rastgele bir edebiyat tarihi olmanın epey fazlaca ötesine geçiyor. Edebiyatımızda meselae şahit olmadığımız bir birikim ve yüksek terkip gücü ile bizi kendine hayran bırakıyor. Bu ortada Batılılaşma devirlerimize ilişkin bilgi genişliğinden fazla, o bilginin yorumu bizi şaşırtıyor. Dahası mütefekkir sanatkarın bakış açısı ile ulaştığı sonuçlar, tarihin şahsen kendisi haline geliyor. Tarihi yazan Tanpınar, tarihi yapan siyasi ve edebi aktörleri kat kat aşıyor, tarihin yerine şahsen kendisini ihdas eder üzere bir şey oluyor.
Gerçekten ilgili yapıtı okurken yazılan yahut anlatılan kim var ise, hangi sorun üzerinde duruluyorsa, onlar gözümüzde bir an oluyor küçülüveriyor. Buna karşılık yapıtı yazan, edebi yahut siyasi devirlere manasını veren Tanpınar ise gözümüzde büyüyor da büyüyor. Hakikaten yarı karmaşık bir tarihin gerisinde dolaşan yazıcı neye ve kime ışık tutarsa onu görüyoruz. Bu açıdan periyodun sanatına ve edebiyatına, her türlü yenilik arayışına Tanpınar nasıl bakıyorsa biz de o denli bakıyoruz. Şairler, romancılar, gazeteciler kim var ise!.. Onlardan her biri neredeyse, bir roman kahramanına dönüşüyor bu yapıtta. Arayış ve ülküleri, açmazları, edebi üretimleri ile birer roman kahramanı! Onlar kimi vakit o kadar primitifler lakin kimi vakit de gözümüzün önünde büyüyor da büyüyorlar. Onları ve yapıtlarını yazarken Tanpınar telaşlı kararlar vermekten yana olmuyor, anlamayı ve analizi öne çıkarıyor. Motamot bir roman kahramanının içini doldurur üzere, hiç bir nüansı gözden kaçırmıyor ve onunla saatlerce meşgul olmayı yeterli biliyor.
Ya da Beş Şehir’de mimari yapıtları, vakti ve devrin ruhunu bir daha kurar gibi! ötürüsıyla Tanpınar ister bir sanatçıyı, ister bir yapıtı, isterse de onların ortasında doğdukları periyodu yazarken birebir yolu izliyor. Bu yazış biçimi ile yapıtta malûmattan çok yorum ve analiz ağır basıyor. O yüzden de eser, rastgele bir edebiyat tarihi olmanın ötesine geçiyor, direkt bir “düşünce eseri” düzeyine yükseliyor.
ALIŞIK OLMADIĞIMIZ BİR ERUDİTİON DENEMESİ
Bu tarafıyla de Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’ni okurken, kendi içimizde ikiye bölünüyoruz. Bir taraftan periyodu ve edebiyatını takip ediyor, öbür taraftan sanatçı ve düşünür Tanpınar ne diyor? Ne tıp sonuçlara ulaşıyor, ona dikkat ediyoruz. Bu yüzden olmalı ki Hilmi Ziya Ülken ilgili eser için, “Bizde birinci kere bir edebiyat tarihi, bu kadar düşündürücü olmuştur” diyor. “Hiç alışık olmadığımız bir érudition denemesi” olarak bakıyor bu denemeye. Bir de şu kelamını aktarıyor Tanpınar’ın: “Benim tezgâhım, laboratuarım daima başımın arasında” (Vatan, 9 Şubat 1962; Yeni İnsan 1968, nr. 66)
İşte bu tarafı ile Tanpınar’ın edebiyat tarihi, niyet tarihçisi Hilmi Ziya Ülken’i tatmin ettiği üzere, bizi de yeni baştan fethediyor. bu biçimdesi yüksek tatmin hisleri ile bir daha okuyoruz Tanpınar’ı. Ayrıyeten okuduğumuz çalışmanın, bir kitap olduğunu unutarak okuyoruz. Güya deha sahibi bir düşünürün beyninde dolaşır üzere dolaşıyoruz kitabın sayfalarında. Yüksek terkip gücü kadar, düzgün söz ve üslubun da bunda büyük bir hissesi var kuşkusuz. İşte o tıp metinlerdir ki bize bir yazı yahut kitap okuduğumuzu unuttururlar. Bir fikir anaforunun estirdiği fırtınalar, derinlik yahut yükseklik hisleri, uçurumlar, kimi vakit de ileriye yahut geriye hakikat savrulmalar içinde gidip geliyoruz. Lakin yapıtta kimden yahut neyden kelam edilirse edilsin, sonunda hepsi birer teferruata dönüşmemiş mi? Zira o büyük yapıtın özünü teşkil eden vaktin ruhu akıyor bu sayfalardan. Neredeyse Abdülhak Şinasi Hisar’ın Boğaziçi Mektupları üzere diyeceğim. Evre ve vaktin ulu ruhu her şeyi önüne katmış, habire sürüklüyor. ötürüsıyla hiç bir bilim adamı, ondokuzuncu yüzyılın bu parçalanmışlığını, karmaşasını, bu biçimde bir toplamaya, bu biçimde bir mana bütünlüğüne dönüştüremezdi demek istiyorum. Ayrıyeten ilgili yapıtta Tanpınar’ın tahlil ve analiz gücü ne kadar öne çıkarsa çıksın, onda daha ötelere uzanan bir şeyler var. Bunu epeyce âlâ fark ediyoruz. O da sanatın ve niyetin temelini teşkil eden yüksek sezgi gücü! Onun da ötesinde yüksek bir terkip kabiliyeti!
SANAT ÜZERİNE NİYET
Örneğine lakin Beş Şehir’de ve Huzur’da şahit olduğumuz bu bütünlükçü kavrayış, bu yüksek terkip gücüdür bize asıl Tanpınar’ı veren. Edebi yahut siyasi, sosyolojik yahut kültürel sayısız teferruatı kullanmayı ihmal etmeyen Tanpınar orda da durmuyor. Bunları açık yahut bâtın bir akış halinde devir ruhunun gereçlerine dönüştürüyor. Bu açıdan Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi’ni okumanın verdiği doygunluk, emsali hiç bir yapıtla ölçülemeyek derecede fazla. Onda sanata dönüştürülmüş fikir ile, sanat üzerine inşa edilmiş bir tefekkür at başı seyrediyor. ötürüsıyla ilgili yapıtta sanat, sanat üzerine fikir ve devri kavramaya dönük analiz ve yorumlar iç içe geçmiş, birbirinden ayrıştırılamaz bir örgüye dönüşmüştür denilebilir. Bu yüzden okuduğumuz yapıtı kavramakla kalmıyor, ona adeta hayran kalıyoruz. Elimizde olmayarak da, işte Tanpınar bu diyoruz.
Sonuç olarak, edebiyat tarihini kaleme alırken Tanpınar’ın kendindilk evvel yayımlanmış, yerli yahut yabancı (A. Thiboudet de dâhil) başka edebiyat tarihlerinden hiçbirini örnek almadığını, onların karşında ezilmediğini, dahası onları yenilemek yahut aşmak üzere bir kompleksten de hareket etmediğini fark ediyoruz. Zira Tanpınar üzere dehalar fakat kendileriyle yarışır, tekrar kendi kendilerini aşarlar diyoruz. örneğin o noktada ne Köprülü, ne de Mustafa Nihat Özön, hiçbiri gelmiyor hatırımıza! Tahminen belki Tanpınar, ismini anmasa bile, İsmail Habip Sevük’ü ciddiye almış olabilir mi diye düşünmeden de yapamıyoruz.